Արսեն Մելիք-Շահնազարյանը հայտնի լրագրող-միջազգայնագետ է, քաղաքագետ: Վերջերս լույս է տեսել նրա «Վարանդի մելիքները` կայսրությանը ծառայելիս» գիրքը, որը նա նվիրել է հոր` հայտնի դիվանագետ Աշոտ Զարեհի Մելիք-Շահնազարովի հիշատակին: Գրքում ակնարկներ են Ղարաբաղի Մելիք-Շահնազարովների իշխանական տոհմի եւ նրանց տոհմական կալվածքի` Լեռնային Ղարաբաղի նախկին մայրաքաղաք Շուշիի մասին: Հեղինակը յուրօրինակ ու հետաքրքրաշարժ ձեւով պատմում է իր տոհմի ներկայացուցիչների ճակատագրի մասին եւ միաժամանակ շոշափում Լեռնային Ղարաբաղի ու Հայաստանի պատմությունը, Հարավային Կովկասի կարեւորագույն իրադարձությունները եւ տարածաշրջանի պատմական գործընթացներում Ռուսաստանի ունեցած դերը: Հեղինակը սիրով պատասխանեց մեր մի քանի հարցերին:
– Ի՞նչը Ձեզ մղեց նման ֆունդամենտալ գիրք ստեղծելուն. ուզում էիք ուսումնասիրել Ձեր տոհմի պատմությո՞ւնը, թե՞ ոչ միայն դա: Քանի՞ տարի եք աշխատել այդ գրքի վրա:
– Գիրքը գրելու որոշումը վաղուց էր հասունանում: Այն մեր ցեղի տոհմածառի արմատները որոնելու իմ բազմամյա հրապուրանքի արդյունքն է: Ես դրանով սկսել եմ զբաղվել ավելի քան քսան տարի առաջ: Փաստաթղթեր էի հավաքում, ուսումնասիրում սկզբնաղբյուրները, հսկայական գործ եմ արել արխիվներում…: Եվ եկավ այն պահը, երբ հավաքածս փաստաթղթերը քանակից վերածվեցին որակի, եւ հասունացավ դրանցից ամբողջական պատկեր ստեղծելու, մեր տոհմի, Ղարաբաղի, Ռուսական կայսրության պատմության մասին գրելու ժամանակը. Ղարաբաղի պատմությունը Ռուսաստանի պատմությունից անբաժանելի է եղել: Ավելին, շնորհիվ այն բանի, որ մեր տոհմը հին իշխանական, ազնվականական տոհմ է, բազմաթիվ փաստաթղթեր են պահպանվել: Այդ բոլոր փաստաթղթերը ներառված են Ռուսաստանի պատմության համապատկերում, եւ կամա թե ակամա մեր տոհմի մասին ցանկացած հիշատակություն, պատմություն, ակնարկ կապված է Ռուսական կայսրության հետ: Եվս մի քանի տարի պահանջվեց մանրամասները ճշտելու համար: Իսկ գիրքը գրել եմ մեկ տարում, եւ ստացվեցին ակնարկներ մարդկանց մասին, որոնց ճակատագրերով արտապատկերվում (պրոյեկտվում) է Լեռնային Ղարաբաղի տարբեր տարիների եւ տարբեր ժամանակաշրջանների պատմությունը:
– Գիրքը հայերեն թարգմանելու ծրագրեր ունե՞ք: Հասցեատերն ամեն դեպքում հայ ժողովուրդն է…:
– Ընդհանուր առմամբ համաձայն չեմ, թե հասցեատերը հայ ժողովուրդն է, քանի որ ես այն գրել եմ ռուս ընթերցողի համար, ինչպես եւ իմ առաջին գիրքը: Եվ մտածում եմ, որ «Վարանդի մելիքները…» կհետաքրքրի ցանկացած ազգի ընթերցողի, որը հետաքրքրվում է պատմությամբ ընդհանրապես: Ի դեպ, ոչ միայն տարածաշրջանի պատմությամբ, քանի որ գրքում հիշատակվող մարդիկ, որոնք ծառայել են ցարական իշխանություններին, ծառայել են ոչ միայն Կովկասում, այլ ավելի շատ նրա սահմաններից դուրս: Այդ պատճառով նրանց հետ կապված ամեն ինչ կապված է նաեւ Ռուսաստանի պատմության հետ: Գրքում հիշատակվում են մարդիկ, որոնք հետաքննել են Ալեքսանդր 2-րդի դեմ կատարված մահափորձը, մարդիկ, որոնք մասնակցել են Ղրիմի պատերազմին…: Այսինքն` խոսքը «մեծ պատմության» մասին է, մեր ընդհանուր պատմության: Իհարկե, շատ լավ կլիներ, եթե գիրքը թարգմանվեր հայերեն: Թեեւ, անկեղծ ասած, այդ առումով մեծ ակնկալիքներ չունեմ. իմ առաջին աշխատանքը` «Լեռնային Ղարաբաղ. փաստերն ընդդեմ ստի», այդպես էլ հայերեն չթարգմանվեց: Սակայն մյուս կողմից, հաշվի առնելով Հայաստանի գրքի փոքր շուկան, հետաքրքրությունը նման թեմաների նկատմամբ այնքան էլ մեծ չէ: Իսկ այն մարդիկ, ում կհետաքրքրի իմ շոշափած թեման, մեծ հաճույքով գիրքը կկարդան նաեւ ռուսերեն. տպաքանակի մի մասն, ի դեպ, ես ուղարկել եմ Հայաստան: Թեեւ անշուշտ հիանալի կլիներ, եթե գիրքը Հայաստանում տպագրվեր պետական լեզվով:
– Ձեր գրքում Դուք, բնականաբար, չէիք կարող շրջանցել այսօրվա Լեռնային Ղարաբաղի թեման, իրեն անկախ հռչակած երկրամասի կարգավիճակի հարցը, որի անկախությունը միջազգային հանրությունը չի շտապում ճանաչել: Ձեր կարծիքով` ե՞րբ կարող է իրավիճակը հստակեցվել: Բազմաթիվ միջնորդներ են գալիս ու գնում, Բաքվում մի բան են ասում, Երեւանում` մեկ այլ բան, Ստեփանակերտում` երրորդը: Եվ իրավիճակն էլ ավելի է լարվում, խառնվում: Հնարավո՞ր է արդյոք պատկերացնել հակամարտության խաղաղ կարգավորումն այնպես, որ Բաքուն հրաժարվի Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ նկրտումներից:
– Ես պատասխանը երկու մասի կբաժանեմ: Գիրքն, իհարկե, կամա թե ակամա, ունի նաեւ քաղաքական ենթատեքստ, քանի որ ադրբեջանցի մեր ընդդիմախոսները փորձում են ամեն ինչ այնպես ներկայացնել, թե իբր Ղարաբաղը բնիկ ադրբեջանական տարածք է, Ադրբեջանի պատմական մի մասը: Նրանք միշտ շատ նյարդային են արձագանքում Ղարաբաղի` հայկական լինելու փաստին: Սակայն նրանց բոլոր փաստարկները, թե Ղարաբաղը պատկանում է Ադրբեջանին, հանգում են այն բանին, որ այնտեղ մի ժամանակ մահմեդական ծագում ունեցող տիրակալներ են եղել, իսկ հայերն այնտեղ հայտնվել են միայն 18-րդ դարում: Ուրիշ ոչինչ: Ինչի՞ մասին կարելի է խոսել, եթե նախագահ Իլհամ Ալիեւը ելույթ է ունենում եւ ասում, որ հայերը Ղարաբաղ են եկել 19-րդ դարի վերջին, իսկ ադրբեջանական այլ աղբյուրներ մի քիչ ավելի վաղ ժամանակ են նշում` խոսելով Ալեքսանդր Գրիբոյեդովի ժամանակների մասին: Անհեթեթություն է: Իսկ իմ գրքում բերվում է պատմությունը` հաստատված բազմաթիվ փաստաթղթերով, Ղարաբաղի մելիքների պատմությունը, տոհմերի պատմությունը: Փաստաթղթերը վկայում են, որ Ղարաբաղում հայերն ապրել են դարեր առաջ, ունեցել են իրենց եկեղեցիները, որտեղ արարողություններն ընթացել են հայերենով, գիրը եղել է հայերեն, եւ ոչ մի ալբանացի էլ այնտեղ չի եղել: Որքան շատ մենք այդ մասին գրենք ու խոսենք, այնքան դրական ազդեցություն դա կունենա հակամարտության կարգավորման վրա:
Իսկ հակամարտության կարգավորման գործընթացը, կարծում եմ, կարող է ձգձգվել եւս, ասենք, տասը տարի, ինչը բացատրվում է Ադրբեջանի` նույնիսկ ամենափոքր հարցերում ընդառաջ գնալու չկամությամբ: Դա բացատրվում է նաեւ տարածաշրջանի ճակատագրի նկատմամբ միջազգային հանրության բացարձակ անտարբեր վերաբերմունքով: Մենք անընդհատ բախվում ենք զարմանալի անկայունության, երկերեսանիության հետ: Միջնորդները բազում տարիներ ի վիճակի չեն վերջ դնելու ադրբեջանական իշխանությունների ռազմաշունչ ելույթներին. լավագույն դեպքում միջազգային կազմակերպությունները կոչ են անում հրաժարվել ռազմաշունչ հայտարարություններից. չգիտես ինչու, երկո՛ւ կողմերին էլ:
– Արսե՛ն, 90-ական թթ. Դուք անձամբ եք մասնակցել Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ ընթացող բանակցություններին, եւ այս հարցը ես Ձեզ ուղղում եմ որպես քաղաքագետի: Այսօր պնդում են, որ հակամարտության կարգավորման հիմքում պետք է դրվեն տարածքային ամբողջականության (ասել է թե` Ադրբեջանի) եւ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքները: Իմ կարծիքով` դժվար է եւ գործնականում անգամ անհնարին համատեղել երկու սկզբունքները: Ըստ Ձեզ` դա անհեթեթությո՞ւն է, թե՞, այնուամենայնիվ, հնարավոր է պահպանել եւ՛ տարածքային ամբողջականությունը, եւ՛ ինքնորոշման իրավունք տա:
– Չեմ ուզում խորանալ զուտ իրավական խնդիրների մեջ: Իրականում այդ երկու սկզբունքների մեջ հակասություն չկա, քանի որ ՄԱԿ-ի կանոնադրությունում, բանաձեւերում, հիմնարար փաստաթղթերում հստակ ասվում է, որ ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը գերակա նշանակություն ունի: Իսկ երբ խոսքը վերաբերում է տարածքային ամբողջականությանը, նկատի է առնվում հիմնականում տարածքային ամբողջականությանը սպառնացող վտանգը, եթե ագրեսիան դրսից է: Ադրբեջանի պարագայում այդպիսի վտանգ չկա: Երբ խոսքը վերաբերում է ինքնորոշմանը, լինի դա ձեռքբերովի, թե ստացված կամ կրկին ձեռք բերված, դրանք միանգամայն տարբեր բաներ են: Երբ մեզ ասում են, որ տարածքային ամբողջականության սկզբունքը «սրբազան կով» է, ապա դա այդպես չէ, քանի որ տարածքային ամբողջականության պահպանման ենթակա են այն երկրները, որոնք պահպանում են միջազգային իրավունքի նորմերը: Այդ թվում` չեն խոչընդոտում ժողովրդի ինքնորոշման եւ կամքի ազատ արտահայտման իրավունքին:
Այսօր Ղարաբաղի շուրջ խաղ է ընթանում: Դուք, իհարկե, հասկանում եք. հնարավորություն են տալիս պահպանելու արժանապատվությունը: Այդ պատճառով ոչ մի բան չի ստացվում: Ադրբեջանի կողմից փորձեր են արվում ուղղումներ մտցնելու համաձայնեցված սկզբունքների մեջ այնպես, որ անգամ տեսականորեն հնարավորություն չլինի հանրաքվե անցկացնելու, որպեսզի պահպանվի Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի տարածքային ամբողջականությունը. ես չեմ կարող այլ կերպ արտահայտվել, քանի որ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո կազմավորվեց Ադրբեջանի Հանրապետությունը, Ղարաբաղը նրա մասը չէ` համաձայն` ինչպես միջազգային իրավունքի, այնպես էլ` նախկին ԽՍՀՄ-ի օրենսդրության: Այդ պատճառով ԽՍՀՄ-ի փլուզումից 20 տարի անց նախկին խորհրդային հանրապետության անհնարին, ուրվականային տարածքային ամբողջականությունը պահպանելու փորձերը միմիայն դեպի պատերազմ տանող ուղի են, ագրեսորների գործողություններն արդարացնելու ուղի: Մարդկությունն արդեն անցել է դրա միջով 1938թ., երբ տեղի ունեցավ մյունհենյան դավադրությունը, երբ փորձում էին սիրաշահել ագրեսորին: Նման փորձերը հեռանկար չունեն. մենք պատմությունից գիտենք, թե դա ինչով ավարտվեց: Ղարաբաղի հարցում միայն մի ճանապարհ կա. ընդունել այն իրողությունները, որոնք հիմնված են ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի վրա` սեփական ճակատագիրը կառուցել առանց ուրիշների միջամտության:
– Ի՞նչ կմաղթեք «Վարանդի մելիքները…» գրքի հայ ընթերցողին:
– Կցանկանայի մաղթել, որ ավելի մեծ լինի հետաքրքրությունը նման քաղաքական ու պատմական գրականության նկատմամբ: Ես գիտեմ, որ Հայաստանում, ինչպես եւ Ռուսաստանում, արթնացել է հետաքրքրությունը տոհմաբանության ուսումնասիրության նկատմամբ, եւ շատ մարդիկ են դիմում պատմական արխիվներին: Մաղթում եմ, որ այդ մարդիկ էլ ավելի շատ լինեն: Վստահ եմ, որ արխիվներում գտնվում են շատ ու շատ ինքնատիպ նյութեր Հայաստանի մասին: