«Իշխանություն», «ընդդիմություն», «մտավորական» բառերը Հայաստանում կորցրել են իրենց ավանդական բովանդակությունը: Այն, որ իշխանություններն ու ընդդիմությունը այնքան էլ ադեկվատ չեն, այնքան էլ անսպասելի չէ: Գուցե անսպասելի չէ նաեւ մտավորականության անհասկանալի դերը նորագույն Հայաստանի պատմության մեջ: Առիթ ունեցել ենք նկատելու, որ «մտավորական» բառը ավելի շուտ թույլ, երկիմաստ ժպիտ է առաջացնում, քան զգաստացնում: Որտե՞ղ է թերանում մեր մտավորականությունը, կամ գուցե պետք չէ՞ այդ խավին վերագրել ազգափրկիչ առաքելություն: Իմ զրուցակիցները մարդիկ են, ում ավանդաբար ընդունված է համարել մտավորական` գրող, թարգմանիչ Հովհաննես Գրիգորյան, ճարտարապետ Լեւոն Իգիթյան:
– Ընդունված է կարծել, որ մեր մտավորականությունը ձեռնասուն է, իշխանահաճո, եւ դա է պատճառը, որ բառն արժեզրկվել է:
Լ.Ի. – Տվյալ ձեւով մտածող մարդիկ իմ հետաքրքրությունից դուրս են: Ինչ-որ մեկը չէ, որ ինձ վրա պետք է պիտակ կախի` մտավորակա՞ն եմ, թե՞ ոչ: Ես համոզվա՛ծ մտավորական եմ: Մտավորականության մասին խոսակցությունն ուզում եմ լայնացնել. այստեղ նաեւ բարոյականության խնդիր կա. անբարոյական է, ուրեմն մտավորական չէ: Կհարցնեք` ինչպե՞ս չափենք` բարոյակա՞ն է, թե՞ անբարոյական: Չկա նման սարք: Բայց մենք բոլորս գիտենք: Երբ մարդիկ սկսում են փողկապ կապել կամ 60 տարեկանում ինչ-ինչ պատճառներով հաճախել սիմֆոնիկ երաժշտության համերգի, մտավորական չեն դառնում: Ես շատ լավ գիտեի, որ ցերեկը ժամը 2-3-ը պետք է գնամ այն սրճարանը, որը մեզ համար համալսարան էր: Այնտեղ էին Կոստան Զարյանը, Քոչարը, Ռուբեն Զարյանը, Սպարտակ Կնդեղցյանը, Լեւոն Ներսիսյանը, Փարաջանովը: Ես պիտի իրավունք ունենայի այնտեղ մտնելու, որովհետեւ նրանք ինձ հետ չէին խոսի, եթե ես գռեհիկ բան ասեի: Կային չգրված նորմեր, որ այդտեղ հավաքվում էին հենց ա՛յս տեսակի մարդիկ:
– Կա՞ այսօր նման մի տարածություն, ուր երիտասարդները, ինչպես Դուք` ժամանակին, գան, շփվեն նման մարդկանց հետ:
Հ.Գ. – Շատ բարդ հարց է: Փաստորեն, իմ, Լեւոնի սերնդակիցները պետք է լինեին այն մարդիկ, ում այսօր մոտենային երիտասարդները, ինչպես մենք էինք ժամանակին մոտենում Ներսիսյանին, փառահեղ մյուս մարդկանց: Նրանք այն ժամանակ մեր տարիքին էին: Եթե ասենք, թե մեր սերնդակիցների մեջ նման մարդիկ այսօր չկան` սխալ է: Ունենք ընկերներ` Մալխասը, մյուսը, որ սքանչելի օրինակ կլինեին մեր երիտասարդների համար: Ինչ-որ բան փշրվել է մարդկանց մեջ: Ցավոք: Չեմ ասի, թե դա վերջնական է. կա քարեր նետելու եւ քարեր հավաքելու ժամանակը:
– Երիտասարդնե՞րը չունեն այնքան ինտելեկտ, որ կարողանան զատել նման մարդկանց, թե՞ մեր ժամանակակից տաղանդավոր մարդիկ չունեն այն ձգողականությունը, ինչ ունեին Փարաջանովը, Զարյանը, մյուսները:
Հ.Գ. – Պարզապես ժամանակն է փոխվել: Մարդիկ նյութապաշտ են դարձել: Անցանք զանազան փորձությունների միջով` սով, պատերազմ: Սրանք մարդկանց մեջ անտարբերություն, ատելություն արթնացնող բաներ են: Մարդիկ վերածվեցին կղզիների:
– Դժվար է մեծերի հանդեպ այդ անտարբերությունը միայն նյութապաշտությանը վերագրել: Սոցցանցերում կան խմբեր, որոնք ստորագրահավաք են կազմակերպում, դիցուք, Մարկեսին Հայաստան հրավիրելու համար (թերեւս լավ չպատկերացնելով Մարկեսի տարիքն ու հիվանդությունը): Հիշում եմ` ժամանակին, երբ Հայաստանում էին Կոելիոն, Կուստուրիցան, երիտասարդները միմյանց հրելով` փորձում էին մոտենալ, անգամ դիպչել նրանց: Այսինքն` դժվար է ասել, թե ժամանակակից երիտասարդը մեծությունների պահանջ չի զգում:
Հ.Գ. – Դա կռապաշտություն է: Նախ` էդ Կոելիոյին Մարկեսի կողքին չէի դնի, որովհետեւ Մարկեսն իրո՛ք մեծ գրող է, մի ամբողջ հոսանքի հիմնադիր (թեեւ հիմնադիրը Բորխեսն էր, բայց մենք նրա հանդեպ անարդար գտնվեցինք): Համոզված չեմ, որ բոլոր նրանք, ովքեր ուզում են Մարկեսին տեսնել, կարդացել են նրան: Ինչպես հիմա` Նարեկացու անունն են տալիս, բայց երկու տող չեն կարդացել: Կոստան Զարյանի ժամանակ էլ դրսում շատ մեծ գրողներ կային, ում կուզենայինք տեսնել: Բայց մենք մեր կողքինի մեծությունը ճանաչելու հնարավորություն ունեինք: Մենք չարացած չէինք:
– Երիտասարդները կարողանո՞ւմ են այսօր նկատել իրենց հարեւանությամբ ապրող, փողոցով քայլող մեծությանը:
Լ.Ի. – Եթե մեր մշակութային պաշարը լիներ ամեն հայի սեփականությունը, մենք կլինեինք մի չտեսնված ազգ: Արշավիր Կարապետյանին կիմանաք` ֆանտաստիկ մարդ ու ֆանտաստիկ երգիչ: Նրան ուղարկեցին Լա-Սկալա` վերապատրաստման: Նա նաեւ իրավունք ստացավ Լա-Սկալայում անվճար ներկա գտնվել բոլոր ներկայացումներին: Պատմում է, որ ներկայացումից հետո, երբ շլացած դուրս է գալիս, մեխանիկորեն մի տաքսի է նստում ու ներկայացման ազդեցությունը վրան` ձայն չի հանում: Տաքսիստը եւս լուռ է մնում մի տասը րոպե, հետո ցածր հարցնում` թատրոնի՞ց եք դուրս եկել: Իսկ ի՞նչ ներկայացում էր: Իսկ ո՞վ էր երգում այսինչի արիան: Երբ իմացավ` ասաց. «Չէ՛, մեկ անգամ էլ պիտի գաք, որովհետեւ այսինչը վերեւի նոտան ավելի լավ է վերցնում»: Եվ Արշավիր Կարապետյանն ասում է, որ ժամուկես մնացել է տաքսու մեջ, վարորդի հետ այդ օպերան ծայրից ծայր երգել են: Դա մի իտալացի տաքսիստ էր: Կարող էր լինել իտալացի հավաքարար, սակայն նրանք իրենց օպերաներն անգիր գիտեն: Նրանց մշակույթն իրենց սեփականությունն է: Եթե մեզ մոտ էլ այդպես լինի, քաղաքական գործիչն էլ սրիկա չի լինի, բժիշկն էլ, մյուսներն էլ: Մենք դարձել ենք տաշի-տուշիի ազգ:
– Իսկ ինչպե՞ս կարող է մարդը դառնալ սեփական մշակույթը կրող: Դա ներքին պահանջ է: Մեր տաքսիստներին, վստահ եմ, անգամ մահվան սպառնալիքով հնարավոր չի լինի ստիպել` լսել դասական երաժշտություն:
Լ.Ի. – Զարգարյան Հենրիկը տաքսիստ էր: Նա Արշավիր Կարապետյանի մոտ ընկերն էր, որովհետեւ երկուսն էլ նույն չափով օպերա գիտեին: Երեւանում սա էլ է եղել: Եթե մարդ ես, ներքին պահանջ պիտի ունենաս: Ագիտացիա չկար: Արժեքային համակարգն է փոխվել: Կանցնի:
Հ.Գ. – Ես էլ եմ կարծում, որ կանցնի: Այդ նույն իտալացուն, եթե բերեին Երեւան, նա բացարձակապես ոչինչ չէր իմանա: Կարեւոր է մթնոլորտը: Եթե երկու ամիս ապրես Իտալիայում, անկախ քեզնից` կզգաս, որ բջիջներովդ ճարտարապետությունը, երաժշտությունը կթափանցի: Նարեկացուն հիշելու քանի՞ առիթ է լինում օրվա մեջ: Ոչ մի: Մատենադարանի մոտով անցնում են, քանի՞ հոգի է մտնում: Երեւանը ավերել ենք: Ոչ մի հնություն չի մնացել: Աթենքի, Հռոմի բնակիչը չի կարող ճարտարապետություն չսիրել. նա ապրում է դրանով, դրա մեջ: Նա մ.թ.ա 4-րդ դարի տաճարի կողքով գնում է աշխատանքի, այնտեղ ժամադրվում, սիրահարվում: Նա իր պատմության մեջ է: Մենք` չէ. մենք սովետական քաղաքի բնակիչներ ենք: Ի՞նչ երաժշտության, ի՞նչ ճարտարապետության մասին է խոսքը: Գյումրիում, ուր ես ծնվել, մեծացել եմ, մի տուն կար: Երկու եղբայր էին ապրում: Ընկերներ էինք: Մի եղբոր ննջարանի պատուհանը բացվում էր եկեղեցու վրա, մյուսինն` աղբանոցի: Նա, ում պատուհանը եկեղեցուն էր նայում, ճարտարապետ դարձավ, մյուսը դարձավ հանցագործ: Մեղավորը պատուհանն էր:
Լ.Ի. – Հրաշալի օրինակ էր: Սովետական կարգերի օրոք մեր նոմենկլատուրան գիտեր, որ վոժդն իրենք չեն, այլ նրանք, ում անունները քիչ առաջ թվարկեցի: Գիտեին, որ վոժդերը նստած են սրճարանում: Կայացած հասարակության հոգեւոր կլիման այլ պիտի լինի, եւ մենք ընդունակ ենք ծառայելու այդ կլիմայի ձեւավորմանը:
– Եթե նման կլիմա հնարավոր է ձեւավորել, այդ դեպքում ինչո՞ւ ժամանակակից տաղանդավոր մարդիկ չեն մնում Երեւանում: Ինչո՞ւ մեր կլիման նրանց ամենեւին չի հրապուրում:
Լ.Ի. – Այսքան չարություն ու անտարբերություն մեր միջավայրում երբեք չի եղել: Պարարվեստի ուսումնարանի դիմացի մայթին կանգնած էի: Ուսումնարանի մոտ մարդաշատ էր: Մեդեա Աբրահամյանն իր տանից դուրս եկավ, հավանաբար խանութ էր գնում: Նրան չնկատեցին, երեւի չգիտեին էլ, որ նա հանճարեղ թավջութակահարուհի է: Եթե կանգնածները նրան ծափահարեին, կհամարեի, որ մենք կայացած հասարակություն ենք:
Հ.Գ. – Մենք պիտի լինենք կամուրջ մեր ժողովրդի անցյալի ու ապագայի միջեւ, պիտի ցույց տանք, որ էս ժողովուրդն անտեր չի, որ հզոր է, արժանի է ավելիին: Բայց ժողովուրդը հիմա շոկի մեջ է: Սոված մարդը բանաստեղծություն դժվար կարդա:
– Սակայն ցեղասպանության, փախեփախի ժամանակ մարդիկ, որ ավելի վատ վիճակում էին, գրքեր էին փրկում: Մշո ճառընտիրի օրինակը, թերեւս, ամենատիպականն է:
Հ.Գ. – Հիասթափեցնեմ ձեզ: Ինչո՞ւ չկորցրեցինք Նարեկացուն, Մշո ճառընտիրը: Որովհետեւ դրանք բժշկող զորություն ունեին, եւ մարդիկ դրա համար էին փրկում այդ ձեռագրերը:
– Ժամանակակից որեւէ գրողի գիրք կարո՞ղ է ունենալ նման հրաշագործ զորություն` բժշկել:
Հ.Գ. – Ֆրանսիայում մի գրախանութի վրա մի պաստառ տեսա, վրան գրված էր. «Եթե չես ցանկանում դեղատուն մտնել, մտիր գրախանութ»: Ցանկացած տաղանդավոր գիրք ունի բուժիչ հատկություն: Ես, օրինակ, Տերյան եմ կարդում դժվար պահերին:
– Գուցե մտավորականության վրա որեւէ առաքելություն դնելը դատարկ գործ է: Ի վերջո, որքան էլ տաղանդավոր են, նրանք էլ մարդիկ են, ունեն թուլություններ:
Լ.Ի. – Ես պետականամետ մարդ եմ, ոչ թե իշխանամետ: Ինձ համար պետությունից բարձր ոչ մի գաղափար չկա: Եվ այսօրվա ընդդիմությանն էլ չեմ հասկանում. ինչպե՞ս են մարդիկ նրանց վստահում:
Հ.Գ. – Ես էլ պետության պաշտամունք ունեմ: Եթե արվեստը, գիտությունը դարերի ընթացքում ճիշտ են աշխատել, դրա պսակը պետությունն է: Ընդդիմությունն էլ է իշխանություն: Անգամ ամենաիդեալական իշխանությունն` առանց ընդդիմության, լավ չի աշխատի: Ինչո՞ւ տապալվեց սովետական իշխանությունը. որովհետեւ ընդդիմություն չուներ: Մեզ պետք է շատ լավ, կառուցողական ընդդիմություն: Բարեբախտաբար` սկսվել է երկխոսությունը, որը, կարծում եմ, բխում է մեր ժողովրդի շահերից: