Նստել էին նրանք մի երեկո փարախի մոտ, հանգստանում էին: Ժերեւոն, Նյոեն եւ Ժելազիոն, երեք խիզախ նախրապան: Երկուսը պպզած նստած էին դեմ դիմաց, իսկ երրորդը` Նյոեն, ավելի հեռվում, փշածածկ մացառուտներում: Ախորժանք էին ապրում անդորրից եւ տերեւների մեջ թեթեւ սոսափող զեփյուռից:
Այդժամ նրանցից մեկը խախտեց լռությունը. «Ցուլը»` իրիկնադեմի ժամը հուշերի, հնարանքների էր տրամադրում, անսպասելիորեն ասված խոսքը շոշափելի, տեսանելի էր դառնում. «Թափառող»` ասած երկրորդ եզնավարը, ինչ-որ գոյություն ունեցող կամ չունեցող ցլի մասին: «Ահռելի»` վրա բերեց առաջինը։ «Յոթը տարի թափառում էր…»,- շարունակում էր երկրորդը` յուրաքանչյուրն իրենն էր ասում, եւ այդժամ մացառուտներից լսվեց.
«Ինչպիսի՞ն»,- Նյոեն կամենում էր մանրամասներն իմանալ:
«Թխաթույր»,- ազդարարեց Ժելազիոն` «… երանգներով»,- ճշտեց Ժերեւոն: Վիճեցին գույնի մասին, եւ ահա թե ինչում համաձայնության եկան` նա կանաչա-մոխրավուն էր, մուգ նախշերով` «մրտենաթույր», ըստ Ժելազիոյի արտահայտության, «բվեճային», ինչպես ասում էր Ժերեւոն, պերնամբուկացի: Տղամարդիկ քրքջացին, հետո դարձյալ լսելի եղավ, թե ինչպես են վազ տալիս մողեսները:
«Իսկ հետո՞» – նրանց համար զվարճալի էր հորինելը, ծուլորեն տրվել մտքի անշտապ ընթացքին: Բառից բառ ստեղծվում էր ցլի կերպարը` բրդոտ, աչքերն այրվում են, պոզերը ծռված են դեպի ցած, ձայնն ահարկու է, բառաչում է` սարսափն է կալում, դե, իսկ այնքան վիթխարի է` արոտավայրում չի տեղավորվում:
Ցուլը, կարելի է ասել, հառնեց նրանց առաջ, հանց կենդանի, եւ Նյոեն կամեցավ այդտեղից հեռանալ, հորինված ցլի հետ, եւ նրա մեջ ահ ծնվեց ինչ-որ բանի հանդիման, որ իրոք կարող է պատահել, չէ՞ որ նա գիտեր, որ Ժելազիոն, Ժերեւոյի կնոջ հետ թրեւ էր գալիս, եւ գեշ կանխազգացումը նրան տանջում էր:
Հետո, գործերի, հոգսերի մեջ, այլ նախրապանների շրջանում նրանք մոռանում էին հիմար հորինվածքի մասին: Իսկ ահա նախրի հետ գործը գլուխ բերելուց հետո, երեկոյան կողմ, հերոսությամբ պարծենալու ժամին, Ժերեւոն եւ Ժելազիոն սկսում էին պատմել ցլի մասին, արտասովոր, ամենքին անհայտ` միայն նրանք երեքն էին, որ տեսել էին նրան, նրա հետ մարտի մեջ էին մտնում, ուժերով չափվում:
Եթե որեւէ մեկը համանման բան լսել էլ էր, ապա ոչ ոք երբեւէ նման բան չէր տեսել, հերյուրանք է դա, պարապ բարբաջանք, զավեշտալի մի բան` առանձնակի աղմուկ չէր բարձրանում: Բայց Նյոեն տեսել էր, գիտեր, նրան չես խաբի, նա տագնապում էր, նա ինքն էլ դեմ չէր ամուսնանալուն, իսկ հիմա տարակուսում էր, դե ամուսնացածներին ինչ որ պատահում է, պարզապես փորձանք է:
Նրա ներկայությամբ չէին վիճաբանում, մի անգամ միայն մեկն ակնարկեց, թե իբր դա կախարդանք է, տեսիլք, պոզավոր ուրվական` դրան կարելի է հավատալ, անմարդաբնակ սերտաններում քամին սոսկ դա չի, որ կբերի: Նյոեն միայն ուսերն էր թոթվում, դե նա ավելի լավ գիտի: Նա հարուստ Կեյրոշի հաշվով էլ էր տարակուսում, ով Կտցահարների ֆազենդայի տերն էր, որ վերին Ուրուկուբայում էր:
Ամեն դեպքում երեք ընկերներին այդ հնարանքն ավելի ու ավելի էր կապում: Նրանք ջանում էին թե նախիրն արածեցնել, թե հանգստանալ, միասին, մյուսներից առանձնանալով, թե երաշտի ժամանակ, եւ թե անձրեւոտ օրերին: Ժերեւոն իր հյուղակն ուներ, նրա կինը բրնձով ճաշ էր պատրաստում, շիտակ էր, բարեհամբույր, ճիշտ է, ոչ այնքան գեղեցիկ, մազերը կարմիր գլխաշորով էր փաթաթում, նրանից իրենք զարմանահրաշ լուրեր էին իմանում` ծովից անդին սարսափելի պատերազմ է, շուտվ այնտեղ շոգենավերով մեր տղերքին կտանեն… Եվ այդ ամենը Նյոեի մեջ տարակուսանք էր ծնում, նա կասկածամիտ էր, ոչինչ հալած յուղի տեղ չէր ընդունում: Մարդիկ ինչ ասես դուրս են տալիս:
«Հեյ ցուլ, դուրս արի,- քմծիծաղում էր նա նրանց թաքնաթաքուր գաղտնիքի վրա, ծաղրում էր` գեշ ցուլ է ձեր ցուլը»: Ժելազիոն վիճում էր, հրաժարվում էր պարապ ասեկոսեներից, մյուս երկուսը միմյանց էին նայում, մռայլվում էին, նրան չէին քաջալերում: Հետո Ժերեւոն ու Ժելազիոն մանկության հուշերի գիրկն էին ընկնում, ծանոթ ու հարազատ վայրերի մասին: Նյոեն ոչ մի բառ չէր լսում, իսկ մտքերը… Մեր խորքում ինչ ասես չկա, եւ լոկ չիմանալով, թե ինչ է մեր հոգում, մենք կարող ենք աշխարհում հաշտ ու համերաշխ ապրել:
Ժերեւոյի կնոջը տարավ տենդը, երեք ընկերները անձրեւոտ երեկոյան գալիս էին գերեզմանոցից, բոլորը կեղտի մեջ կորած, հոգնած, ոչ խմելու հավես ունեին, ոչ հուսալու: Նրանք կարող էին միայն ցուլի մասին մտածել, միայն նրա մասին հիշել: Եվ ոչ թե հենց ցլի, այլ ահա` նստած էին նրանք արոտավայրի մոտ, ախորժանք էին ապրում երեկոյան հանգստից, եւ հանկարծ հայտնվեց ցուլը, հայտնվեց ոչնչից, երջանիկ մարդկանց պարապ, անպիտան խոսակցությունից: Ահա թե ինչի մասին էին նրանք մտածում, այլ ոչ թե ողջ այս պատմության մասին, ով հինը հիշի, նրա աչքը դուրս գա:
Հետո Ժելազիոն էլ մեռավ երիկամներից, ամբողջովին ուռեց ու հոգին փչեց։ «Երեւի թե նա ինձ կճղակով զարկեց», – ծիծաղում էր, մերձիմահ խոստովանանքների փոխարեն: Ժերեւոն ու Նյոեն նույնպես ծիծաղում էին, նրան ցուլը չէր լքում` փորձանքներով իր մասին իմացնել էր տալիս: Իսկ կյանքը կամաց կամաց գնում էր, եւ լավն ու վատը իրար էին խառնվում:
Երբ հոտը ժանտամահով բռնվեց, եւ ոչ մի տեղ դրանից փրկություն չկար, Ժերեւոն հայտարարեց իր որոշման մասին` կգնա նա այստեղից հեռու վայրեր, որտեղ մարդկանց աշխատանքի համար ավելի լավ են վարձատրում: Նյոեն չկամեցավ գնալ նրա հետ, նրան այլ տեղ պետք չի, նրա համար թանկ է հուշն այն օրվա մասին, երբ իրենք, երեքով, անձրեւի տակ, կեղտի մեջ, մխիթարում էին միմյանց ընդհանուր վշտի համար:
Ժամանակը մեզ մոտ արագ է գնում, շուտով ամեն ինչ մորուքով կպատվի: Ֆազենդեյրոն ցնդեց, քիչ էր մնում բոլորին սպանի` կնոջը, երեխաներին, շներին, կատուներին: Դե, պարզվում է` նա ամենեւին էլ հարուստ չէր: Մարդիկ ասում էին` նրա տարօրինակություններն արեւի խավարումից են: Մեզ մոտ այստեղ խավարում եղավ` այն ժամանակ մեզ մոտ նույնիսկ արտասահմանցիներ եկան` Վոյայուվայից: Հիմա միայն սեւավոր կանայք են տիրություն անում Կտցահարների ֆազենդայում:
Նյոեն փոխվեց, սակայն փնթի մեկը չդարձավ, իրեն կարգին էր պահում: Բայց ահա թեթեւությունը շարժումների մեջ կորցրել էր: Կորացել էր: Ձեռքերի մեջ ուժ չէր մնացել` միայն լասոյից մնացած բշտիկները: Իսկ ծերուկը հովվություն չի անի: Նրա համար դառն էր տեսնելը այլոց օջախներից բարձրացող ծուխը: Բոլորն էլ իրենց վերջին օրերը կարճելու համար կացարան ունեն: Եվ նա որոշեց վերադառնալ հայրենի վայրերը:
Ամենքին հրաժեշտ տվեց եւ կորավ մշուշոտ հեռաստանում: Ով գիտե, թե ինչ է նրան սպասում, գուցե, եւ ողջ բարեկամների օրոք էլ, ստիպված լինի ողորմություն խնդրել: Մի երեկո ճամփին նա մի անծանոթ ֆազենդա մտավ, իսկ այնտեղ հովիվ-նախրապանները նստած են ծառերի տակ։ «Նստիր մեզ հետ» – հրավիրում են. «Ես ձեզ ճշմարիտ իսկությունը կպատմեմ…»,- տարբեր ձայներով, տարբեր պատմություններ են պատմում: Ինչ ասես որ երեկոյան կրակի մոտ չես լսի… Նորից կարոտը կալեց նրան: Բայց հետո նա ննջեց, նրանց բառերի օրորի ներքո: Զարթնեց, իսկ եզնավարները խոսում են մի արտասովոր ցլի մասին: Մոխրավուն, նախշազարդ, անսանձելի, մոլեգին, ով բոլոր մարտերից, բոլոր բախումներից հաղթող է դուրս գալիս, վաղուց, շատ վաղուց է դա եղել, բայց նրա փառքը չի մարի անծիր տափաստաններում: Նյոեն լուռ լսում էր: Իսկ ցուլն այդ ծնվել էր ոչ այն է` ոսկե եղջյուրներով, ոչ այն է` հախճապակյա` ահն է պատում, մոխրագույն եւ երփներանգ, հանց նժույգ: Ոչ ոք չէր կարողանում նրան հաղթել: Միայն երեք նախրապան էին կարողացել նրան սանձել…
Ծերուկը վստահ հազաց: Նյոեն թեթեւացած շունչ քաշեց: Նա ուրախանում էր` աշխարհն անպարագրելի է: Նա հիմա այստեղ մինչեւ կյանքի վերջը կմնա, այստեղ` իր վերջին կանգառն է, հուսալի ապաստան վիթխարի անապաստան անապատի մեջ:
ԳԵՏԻ ԵՐՐՈՐԴ ԱՓԸ
Մեր հայրը դրական, գործունյա, պարկեշտ մարդ էր, պատանությունից, դե արդեն իսկ մանկությունից օրինակելի վարքով առանձնացող, այդպես էին, համենայն դեպս, արտահայտվում նրա մասին շատ ու շատ հարգարժան մարդիկ, որոնց հետ հետագայում ինձ խոսելու բախտ է վիճակվել: Որքան ես ինքս եմ հիշում, նա մեր մնացած ծանոթներից ոչ ավելի ուրախ էր, ոչ ավելի տխուր: Բայց նա շատ խաղաղ մարդ էր: Տան ամեն ինչը տնօրինում էր, միշտ քույրիկիս, եղբորս եւ ինձ նախատող մայրիկս: Բայց ահա մի անգամ հայրս մտքին դրեց իր համար նավակ պատվիրել:
Նա այդ գործին շատ լրջորեն կպավ: Նա առանձնահատուկ մի նավակ պատվիրեց, վինյատիկոյի բնափայտից, փոքրիկ, մի նստարանիկով, միմիայն թիավարի համար: Նավը տեղը տեղին սարքեցին: Ամեն ինչ ճիշտ հարմարեցված էր, պինդ համակցված, որպեսզի ջրի վրա երեք տասնյակ տարիներից պակաս չմնա: Մայրիկն այդ քմայքին անխրախուսաբար վերաբերվեց: Մի՞թե նա որոշել էր ձկնորսությամբ կամ որսորդությամբ զբաղվել, Չէ՞ որ նախկինում դա նրան երբեք չէր գրավել: Հայրս լռում էր, ոչ մեկին իր մտադրություններին իրազեկ չէր պահում: Մեր տունն այն ժամանակ կեցած էր համարյա հենց գետի մոտ, ափից քառորդ լեգուա էլ պակաս, իսկ գետը մեր ջրառատ է, խորը եւ շատ հանդարտ: Բայց եւ լայնարձակ` մյուս ափը չես տեսնի: Եվ ես երբեք չեմ մոռանա այն օրը, երբ նավակը վերջապես պատրաստ էր:
Առանց տեսանելի բերկրանքի կամ տխրության հայրս հագավ գլխարկը եւ մեզ բոլորիս հրաժեշտ տվեց, նա այլեւս բառ իսկ չասաց, չվերցրեց ոչ իր, ոչ սննդամթերք, ոչ մի հրահանգ չտվեց: Մայրիկս, ինչպես դա նկատեցին, պատրաստ էր պայթելու, բայց զսպեց իրեն եւ լոկ մահացու դժգունեց, շուրթերը կծոտեց եւ ատամների արանքից նետեց. «Գնա: Կարող ես չվերադառնալ»: Հայրս չպատասխանեց: Նա միայն քնքշորեն նայեց ինձ եւ մատով արեց: Ես մայրիկից վախենում էի, բայց այդուհանդերձ, սիրտս պնդացնելով, մոտեցա նրան: Ինձ տանջում էր հետաքրքրասիրությունը, եւ ես հարցրի. «Հայրիկ, դու ինձ կվերցնե՞ս քո նավակը»: Բայց նա մի անգամ էլ նայեց ինձ, օրհնեց եւ պատվիրեց տուն գնալ: Ես հնազանդվեցի, բայց անտառի մոտ կանգ առա ու ետ նայեցի` հայրս նստեց նավակը, քանդեց կապերը, բռնեց թիակները: Եվ նավակը ճամփա ելավ: Նրա ստվերը, երկար ու սեւ, նման էր կոկորդիլոսի:
Հայրս տուն չվերադարձավ: Նա մնաց գետի վրա եւ ապրում էր այնտեղ, նավակից դուրս չելնելով: Նրա տարօրինակ արարքը բոլորին շշմեցրեց: Դա ինչ-որ չլսված բան էր: Տանը հավաքվել էին բարեկամները, հարեւանները, ծանոթները, քննարկում էին պատահածը, խորհուրդներ էին տալիս:
Մայրիկս մարդկանց առաջ անհարմար էր զգում, բայց իրեն խոհեմ էր պահում: Բոլորը հակված էին ենթադրելու, որ հորս վարմունքը բացատրվում է խելագարությամբ, բայց ոչ ոք չէր համարձակվում այդ մասին բարձրաձայն արտահայտվել: Ճիշտ է. ոմանք համարում էին, որ նա ինչ-որ ահավոր հիվանդությամբ է տկարացել` բորոտությամբ, օրինակ, եւ գտել է միջոցը, ընտանիքից հեռանալով, այդուհանդերձ, մոտ լինել: Երբեմն նրա մասին լուրեր էին բերում մակույկավարները կամ մերձափնյա բնակիչները, կամ էլ թե հեռավոր հանդիպակաց ափի մարդիկ: Նրանք պատմում էին, որ նա երբեք ոտքը գետին չի դնում` ոչ կեսօրին, ոչ գիշերով, այլ անընդհատ լողում է ու լողում իր նավակով, վեր ու վար, գետով մեկ, լիակատար մենության մեջ: Եվ այդժամ մայրիկիս եւ մեր այլ բարեկամների գլխում ենթադրություն ծագեց, որ եթե նրա մոտ եղել էր ինչ-որ սննդամթերք, ապա այն վաղուց սպառվել է, եւ նա կամ մյուս ափ կհասնի ու ընդմիշտ կհեռանա (դա նույնիսկ ավելի լավ կլիներ), կամ կզղջա եւ տուն կդառնա:
Սակայն նրանց հույսերը զուր էին: Ամեն օր գաղտուկ ես նրան կեր էի տանում` ես դա առաջին իսկ գիշերն էի մտածել, երբ մերոնք խարույկներ էին վառում, աղոթում եւ հորս վերադառնալու կոչ էի անում: Հաջորդ առավոտ ես մի քիչ պատակա թռցրի, եգիպտացորենի բլիթ, մի կապ բանան: Մի ողջ ժամ ես տանջալիորեն փնտրում էի նրան եւ վերջապես տեսա` հայրս նստած էր նավակի մեջ, ընդմեջ գետի հանդարտ մակերեսի, հեռու-հեռու ափից: Նա նկատեց ինձ, բայց նավակն իմ կողմը չդարձրեց եւ ինձ ձեռքով չարեց: Ես նրան ցույց տվի պաշարները, հետո դրանք, քարերով ծածկելով, թաքցրի խանդակում, որ գազանները չտանեն, եւ անձրեւն ու ցողը չթրջեն: Եվ սկսեցի ամեն օր նրան ինչ-որ բան բերել: Որոշ ժամանակ անց ես զարմանքով հասկացա` մայրս գիտի, բայց ձեւացնում է, թե գլխի չի ընկնում, եւ հենց ինքն էլ իբր պատահաբար թողնում էր կերակրի մնացորդներ, որպեսզի իմ խնդիրը հեշտացնի: Մեր մայրիկը խելացի էր:
Նա կանչեց իր եղբորը, մեր քեռուն, որպեսզի նա օգնի նրան գործերը կառավարելու, ֆազենդային տեր կանգնելու: Մեզ համար, երեխաներիս, նա ուսուցիչ գտավ: Մայրիկս նաեւ համոզեց քահանային, իր ողջ հանդերձանքով գետափ ներկայանալու, որպեսզի քարոզի օգնությամբ կոտրի հորս մռայլ համառությունը եւ ստիպի նրան վերադառնալ` իր պարտքը կատարելու:
Մյուս անգամ նրա խնդրանքով գետափ եկավ երկու ոստիկան` փախստականին վախեցնելու: Բայց դա էլ չօգնեց: Հայրս, հազիվ նկատելի, լողում էր հեռվում, եւ ոչ մեկին չէր հաջողվում բռնել նրան կամ դե թեկուզ խոսել նրա հետ: Նա խուսանավեց նույնիսկ լրագրողներից, որոնք ուզում էին լուսանկարել նրան եւ մոտորանավով ընկել էին նրա ետեւից` նա տեսադաշտից կորավ, գնաց դեպի մյուս ափը, իսկ այնտեղ ողջ լեգուաներով մեկ եղեգնուտ է ու անանցանելի անտառներ, դե, նա այդ վայրերը հինգ մատի պես գիտեր:
Մեզ այլ բան չէր մնում անել, քան հաշտվել եւ ընտելանալ պատահածին: Բայց, ճիշտն ասած, մենք այդպես էլ դրա հետ չհաշտվեցինք: Ես ինձնով եմ դատում: Չէ՞ որ, կամա թե ակամա, ես անընդհատ մտածում եմ հորս մասին` իմ մտքերը միշտ նրա հետ են: Ա՛յ, միայն չեմ կարողանում հասկանալ, թե նա ինչպես է այդպիսի կյանքը տանում: Գիշերուզօր, արեւանձրեւի տակ, տապին, ցրտին` չէ՞ որ նա իր հետ ոչինչ չունի, բացի հին գլխարկից, իսկ անցնում են շաբաթները, անցնում են ամիսները, տարիները, անցնում է կյանքը: Եվ ոչ մի անգամ նա ափ չի ելել, ոչ մի անգամ ոտքը հողին չի դրել: Հնարավոր է, փոքր-ինչ ննջելու համար, նա իր նավակը կապում էր հանդարտ կղզու կառանակայմին, բայց երբեք խարույկ չէր անում, կրակ չէր վառում: Նա համարյա ոչինչ չէր ուտում այն ամենից, ինչ ես թողնում էի նրան գամելեյրոյի ծառի տակ, կամ հեղեղատի քարերի արանքում, նա վերցնում էր սոսկ չնչին մի մասը: Ինչպե՞ս է, որ նա չէր վախենում: Որտեղի՞ց էր նա ուժ առնում: Իսկ չէ՞ որ նրան պինդ ձեռքեր էին պետք, որպեսզի թիավարի, հատկապես հոսանքին հակառակ, մարտնչի հուժկու հեղեղումների դեմ, շրջանցի գետով ընթացող կենդանիների խմբերը եւ արմատախիլ ծառերը, որ սպառնում էին շրջել խախուտ նավակը: Այս բոլոր տարիների ընթացքում նա ոչ մեկի հետ բառ անգամ չփոխանակեց: Մենք նույնպես երբեք նրա հետ չխոսեցինք: Միայն մտածում էինք: Ոչ, մոռանալ մեր հորն անհնար էր, եւ եթե ինձ հանկարծ սկսում էր թվալ, թե ես նրան մոռացել եմ, ապա մտքերը նրա մասին նոր ուժով համակում էին ինձ:
Քույրս ամուսնացավ, մայրս այդ առթիվ տոն չսարքեց: Բայց երբ մենք ինչ-որ առանձնապես համեղ բան էինք ուտում կամ պառկում էինք անկողնում, հատկապես անձրեւոտ ու պաղ օրերին, մենք միշտ հիշում էինք հայրիկին: Չէ՞ որ նա ստիպված էր լինում փորած դդումով կամ պարզապես բռերով ջուրը նավակից դուրս թափել: Հետո ծանոթները սկսեցին նկատել, որ ես ավելի ու ավելի շատ եմ սկսում նմանվել հորս: Բայց ես հո գիտեի՞, որ նա հիմա մորուքով է պատված, թավամազ, վտիտ եւ սեւության աստիճանի թխացած, նրա եղունգները` հանց չանչեր, եւ իր քրջերի մեջ նա վայրի գազանի է նմանվել, թեեւ ժամանակ առ ժամանակ մենք նրան հագուստից ինչ-որ բաներ էինք նետում:
Չի ուզում մեզ ճանաչել: Չի սիրում… Բայց չէ՞ որ ես նրան հարգում եւ սիրում եմ: Երբ որ ինձ երբեմն գովում էին որեւէ լավ արարքի համար, ես միշտ ասում էի. «Ինձ հայրս է այդպես սովորեցրել…»: Դա ճիշտ չէր, բայց կա սուտ, որ ուզածդ ճշմարտությունից էլ առավել ճշմարտացի է: Եվ հետո, եթե նա մեզ բոլորովին մոռացել էր, եթե մեզ ճանաչել անգամ չի ուզում, ապա ո՞վ է նրան խանգարում լողալ այստեղից հեռու-հեռու, գետն ի վեր կամ վար, ուրկից լուր անգամ նրա մասին չի հասնում: Նա անտեղ իր կամքով է: Քույրս տղա ունեցավ, եւ պնդեց, որ թոռանը ցույց տան փախստականին: Եվ ահա մի հիանալի օր մենք բոլորս ելանք զառիթափի վրա, քույրս ճերմակ հարսանեկան զգեստով ձեռքերի վրա բռնել էր երեխային, իսկ ամուսինը նրանց հովանոցով ծածկել էր արեւից: Մենք կանչում էինք, սպասում։ Եվ մենք բոլորս գրկախառնված, լալիս էինք:
Քույրս ու ամուսինը տեղափոխվեցին այլ տեղ ապրելու: Եղբայրս մտածեց-մտածեց, ու ինքն էլ պոկվեց քաղաք: Ժամանակները փոխվում էին` իրենց ներհատուկ դանդաղկոտ վաղանցիկությամբ: Մայրս ամսվա վերջին գնաց աղջկա մոտ, նա արդեն բոլորովին ծեր էր: Ես ամուսնության մասին չէի մտածում: Կյանքի ողջ ծանրությունը ես բառնացի վրաս: Ես զգում էի, որ կապված եմ հորս հետ, որ պետք եմ նրան` գետով իր մենավոր թափառումներում, իսկ նա, հնարավոր է, այդ մասին գլխի էլ չէր ընկնում: Երբ ես մեծացա եւ կամեցա իմանալ ճշմարտությունը, ես սկսեցի բոլորին մոլեռանդորեն հարցուփորձել հորս մասին, այդժամ ինչ-որ մեկն ինձ ակնարկեց, թե իբր նա իր մտադրությունների մասին ասել էր այն հյուսնին, որ իր համար նավակ էր պատրաստում: Բայց հյուսնը այդ ընթացքում արդեն մահացել էր, եւ անհայտ էր, թե նա որեւէ մեկին հասցրել էր ասել այդ գաղտնիքը: Մեզ մոտ այստեղ տարատեսակ անհեթեթ լուրեր են պտտվում: Երբ անձրեւների շրջանում գետն ուռչում է առաջին հեղեղումներից, եւ թվում է, թե ջրհեղեղ է սկսվել, եւ եկել է աշխարհի վերջը, ասում են, որ նրան ի վերուստ ցուցանված էր դա, ինչպես Նոյին, բայց նա իբր փութաց նավի հարցում: Դե, եւ նմանատիպ այլ բաներ: Ես նրա դատավորը չեմ: Արդեն ինքս էլ առաջին ճերմակած մազերի տեր եմ դառնում:
Տաղտկալի մարդ եմ ես, եւ իմ զրույցներն էլ տաղտկալի են: Բայց ո՞րն է, ո՞րն է այդուհանդերձ իմ մեղքը: Եվ արդյո՞ք ես մեղավոր եմ, որ հայրս հեռացավ մեզանից դեպի գետը, հավերժական, անվերջանալի գետը, գետը:: Ահա ես էլ ծերության շեմին եմ: Չէ՞ որ կյանքը մեր ընդամենը կանգառ է այս աշխարհում: Ինձ տանջում են հիվանդությունները` շնչահատությունը, հոգնությունը, հոդացավը: Իսկ նա ո՞նց է: Չէ՞ որ նա լրիվ վատ է: Չէ՞ որ նա ծերունի է, ճիշտ որ, էսօր կամ վաղը թիակը ձեռքից վար կընկնի, եւ նավակը կշրջվի, կամ անղեկ ու անառագաստ կքշի նրան, գետն ի վար, կնետի նրան ծանծաղուտներն ու սահանքները, առ մոլեգնած ջրերի մահացու եռքը: Սիրտս սեղմվում է: Քանի նա այնտեղ է, ես կյանք չունեմ: Որն է իմ մեղքը, չգիտեմ, բայց հոգուս խորքում անզսպելի ցավ է: Եվ վերջապես ես որոշեցի:
Անկարելի է այլեւս սպասել: Գուցե թե ես խելագա՞ր եմ: Ոչ: Մեր երկրում խեւեր չկան, մենք նույնիսկ խոսքն այդ երբեք բարձրաձայն չենք արտաբերում, ահա արդեն երկար, երկար տարիներ: Խելագարներ չկան: Կամ ամենքն էլ խելագար են: Եվ ես գնացի ափի մոտ: Վերցրի թաշկինակն ու սկսեցի այն թափահարել` իմ ազդանշանները հեռվից տեսանելի էին: Ես սպասում էի` կրակված մտքին դրածս իրագործելու ցանկությամբ: Եվ նա հայտնվեց, ես հստակորեն հեռվում նշմարեցի նրա ուրվագիծը: Նա նստած էր նավախելին: Եվ արդեն կարող էր ինձ լսել: Ես մի քանի անգամ կանչեցի նրան: Հետո բարձր ու պարզորոշ գոչեցի այն ամենը, ինչ ուզում էի. «Հայրիկ, դու արդեն ծեր ես, դու քոնն արել ես… Վերադարձիր… Վերադարձիր, ժամն է, ես քեզ խոստանում եմ, որ կգրավեմ քո տեղը նավակի մեջ…»: Այդպես էի ես գոչում, իսկ սիրտն իմ խփում էր խոսքերիս համահունչ:
Նա ինձ լսում էր: Հետո ելավ, թիակն իջեցրեց ջրի մեջ ու սկսեց թիավարել դեպի ափ: Նա համաձայնվեց: Իսկ ես… ես սարսռացի, չէ՞ որ նա ինձ ողջույնի շարժմունքով պատասխանեց` առաջին անգամ այսքան տարիների ընթացքում: Եվ այդժամ ես հասկացա, որ չեմ կարողանա… Սարսափից մազերս շարժվեցին, եւ ես նետվեցի փախչելու, ես դեն էի փախչում առանց ճանապարհից գլուխ հանելու. Ինձ թվաց, թե իբր նա եկել էր ինձ մոտ` ոչ այս աշխարհից:
Այժմ ես պաղատում, պաղատում, պաղատում եմ նրան ներման համար: Ես քամու բերանն ընկած սրսփացի ու հիվանդացա: Հորս այլեւս ոչ ոք չէր տեսել: Ի՞նչ տղամարդ եմ ես այդպիսի խայտառակությունից հետո: Անպիտան մարդ եմ ես, իսկ ճակատագիրն իմ` լռությունն է: Հա, ինձ հիմա քիչ է մնացել, ժամն է կյանքի հետ հաշիվներս մաքրելու: Եվ միայն մի ցանկություն ունեմ` թող որ իմ մահվան ժամին ինձ դնեն նավակն ու ջուրն իջեցնեն, առ անվերջանալի հավերժական գետը, որ հոսում է ընդմեջ անհատնում ափերի: Եվ կլողամ ես գետն ի վար, դեպ հեռուն` գետով, եւ կկորչեմ գետում, գետում:
ՍԱԼՎԱԴՈՐ ԷԼԻՍՈՆԴՈ
ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲԱՈ ՉԺԵՆԻ ԱՉՔԵՐՈՎ
Մի անգամ ամռանը, սրանից մոտավորապես երեք ու կես հազար տարի առաջ, փիլիսոփա Բաո Չժենը նստած էր գետափին եւ կրիայի զրահով իր ճակատագիրն էր զննում: Բայց տապն ու ջրի քչփչոցը շուտով շեղեցին նրան, եւ մոռանալով զրահի պինդ մակերեսի վրայի կետերի ու քերվածքների մասին, Բաո Չժենը սկսեց խորհրդածել աշխարհի գալիք պատմության մասին, սկսած այս պահից. «Հանց այս գետակի ջրաշիթերը հոսում է ժամանակը: Այս փոքրիկ հունն ընդլայնվում է հոսքի հետ եւ շուտով վիթխարի գետ է դառնում, հետո նրա ջրերը ծովը կընկնեն, այնուհետեւ կլցվեն օվկիանոս, գոլորշու տեսքով կբարձրանան ամպերի մոտ, անձրեւակերպ լեռների վրա կթափվեն եւ ի վերջո կիջնեն նրանցից, դարձյալ դառնալով նույն գետը…»: Մոտավորապես այսպիսին էր նրա մտքերի ընթացքը, եւ այսպես, ներըմբռնողաբար հասու լինելով Երկրի գնդակերպությանը, Արեգակի շուրջ նրա շարժմանը, մյուս լուսատուների տեղաշարժմանը եւ գալակտիկաների եւ Տիեզերքի պտույտին, նա բացականչեց. «Ահ, այս մտքերն ինձ հեռու են տանում Խան երկրից ու նրա ժողովրդից, որ անշարժ կենտրոնն ու առանցքն են կազմում, որի շուրջ դառնում է ողջ մարդկային ցեղը…»: Եվ կրկին մտքով վերադառնալով մարդուն, Բաո Չժենը սկսեց խորհրդածել պատմության մասին: Նա ներթափանցեց գալիք մեծ իրադարձությունների էության մեջ, ինչպես, եթե դրանք դրոշմված լինեին կրիայի պատյանի վրա, նա տեսավ պատերազմները, ժողովուրդների մեծ վերաբնակեցումը, մարդկանց ոչնչացնող սարսափելի արհավիրքներն ու հիվանդությունները, հերոսների փառավոր գործերն ու սխրագործությունները շատ հազարամյակների ընթացքում: Նրա հայացքի առջեւ հառնեցին մեծ ազգերի անկումն ու նորերի ծնունդը, փոքրաթիվ, որոնք այնուհետեւ մեծ եւ հուժկու դարձան ընդհուպ մինչեւ այն պահը, երբ իրենց հերթին, կործանվում էին: Նոր ցեղեր էին ծնվում, եւ նրանց քաղաքները, մի անթարթ ծաղկման հասնելով, ավերակների էին վերածվում, խառնվելով անհամար անցած-գնացած սերունդների փոշուն: Բաո Չժենի տեսած, գալիքում գոյող այդ քաղաքներից մեկը գրավեց նրա ուշադրությունը: Նա ձգտում էր առավել ուշադիր զննել այն, ասես քաղաքը գաղտնիք էր թաքցնում, որը կապ ուներ հենց փիլիսոփայի հետ: Նա լարեց ներքին հայացքն ու փորձեց ներթափանցել այդ անձեռակերտ տեղագրության մեջ: Բաո Չժենի երեւակայության ուժն այնպիսին էր, որ նա զգաց, թե ինչպես է քայլում քաղաքի փողոցներով, շուրջբոլորը նայելով, հուշարձանների շքեղությունից եւ շենքերի վիթխարակերտությունից շփոթված: Բաո Չժենը երկար քայլում էր զարմանահրաշ հանդերձանքներով մարդկանց միջով, որ անծանոթ լեզվով անշտապ բառեր էին փոխանակում, եւ հանկարծ կանգ առավ մի տան առաջ, ուր ճակատամասում, տարօրինակ ձգողականությամբ օժտված, ինչ-որ նշաններ էին դրոշմված: Պատուհաններից մեկից նա կարողացավ զանազանել մի մարդու, որ ինչ-որ բան էր գրում: Հենց այդ պահին Բաո Չժենը զգաց, որ հենց այնտեղ է լուծումը գաղտնիքի, որ այնքան սերտորեն կապված է իր հետ: Նա փակեց աչքերն ու երկար մատների ծայրերը սահեցնելով ճակատի վրայով, որի վրա քրտնքի կաթիլներ էին հայտնվել, մտովի ջանաց ներթափանցել սենյակի ներսը, ուր նստած էր գրողը: Նրա ոտքերը գետնից պոկվեցին, եւ նա մտովի տեղափոխվեց բաց պատուհանի լուսամուտագոգից ներս, ուր ներթափանցում էր թարմ օդը, շարժելով սեղանի վրա փռված թերթիկները, որ ընթերցման չենթակա ինչ-որ նշաններով էին պատված: Բաո Չժենը զգույշ մոտեցավ մարդուն եւ մեջքի ետեւից նայեց, շունչը պահած, որպեսզի իր ներկայությունը չմատնի: Մարդը, լիովին իր գործով տարված, չէր նկատում նրան, նա թղթի թերթերը ծածկում էր ինչ-որ ոլորագրերով, որոնց իմաստը դեռեւս Բաո Չժենի ընկալումից խուսանավում էր: Ժամանակ առ ժամանակ մարդն իր գործը դադարեցնում էր, մտազբաղ նայում էր պատուհանից դուրս, շուրթերին էր մոտեցնում փոքրիկ սպիտակ փայտիկը, որը մյուս ծայրից վառված էր, եւ հոգոց էր հանում, իսկ այնուհետեւ, բերանից ու քթանցքներից կապտավուն ծուխ հանելով, նորից սկսում էր գրել: Բաո Չժենը նայում էր գրոտած թղթերին, որ անկարգ շաղ էին տրված սեղանի վրա, եւ հընթացս, երբ նա հասու էր լինում գրածի իմաստին, նրա դեմքը մռայլվում էր: Հանկարծ նա սրսփաց, հանց օձի խայթոցից: «Այս մարդը պատմվածք է գրում»,- ինքն իրեն ասաց Բաո Չժենը: Նա շարունակում էր կարդալ թերթիկների վրայի բառերը. «Պատմվածքը կոչվում է «Պատմությունը Բաո Չժենի աչքերով», եւ այնտեղ խոսվում է վաղնջական ժամանակների փիլիսոփայի մասին, ով մի անգամ նստել էր գետափին, եւ հանկարծ սկսեց խորհրդածել… Կնշանակի ես` այս մարդու հուշն եմ, եւ եթե նա մոռանա իմ մասին` ես կմահանամ…»:
Մարդը հազիվ գրել վերջացնելով «… Եթե նա մոռանա իմ մասին, ես կմահանամ» բառերը, կանգ առավ, ծխախոտի ծուխը ներս քաշեց, եւ ծուխը արտաբերելով, խոժոռվեց, հանց ամպրոպալից երկինքը: Նա հասկացավ, որ ընդմիշտ դատապարտել է ինքն իրեն գրելու պատմությունը Բաո Չժենի մասին, քանզի, եթե իր պերսոնաժը մոռացվի եւ մեռնի, նա ինքը, որ ընդամենը լոկ Բաո Չժենի երեւակայության պտուղն է, նույնպես կվերանա: