– ԱՊՀ-ն կայացա՞վ, ինչպիսին այն մտահղացվել էր 20 տարի առաջ:
– Իհարկե, կայացել է: Այն, որ այսօր ԱՊՀ-ն գոյություն ունի, ի՞նչ է, խա՞ղ է:
– Բայց ԱՊՀ անդամներից շատերի միջեւ լարված հարաբերություններ են: Որոշ երկրներ դուրս են եկել ԱՊՀ-ից:
– Թող որ լինեն լարված: Վրաստանից բացի, ոչ մեկը դուրս չի եկել: Բայց այդ երկիրն սկզբում չէր էլ ուզում մտնել, մտավ միայն Շեւարդնաձեի իշխանության գալուց հետո: Այնպես որ, ոչ մի սարսափելի բան տեղի չունեցավ: Իսկ ԱՊՀ-ի ստեղծումը անհրաժեշտություն էր: Ես հիշում եմ, ԱՊՀ գագաթաժողովներից մեկից հետո ասուլիսին ամեն նախագահի հարց էին տալիս. ի՞նչ է ձեզ համար ԱՊՀ-ն: Կարծեմ` Կրավչուկն էր, ասաց, որ դա ամուսնալուծության քաղաքակիրթ ձեւ է: Իսկ ես ասացի` մեզ համար դա անվտանգության համակարգ է: Ես հավատում եմ դրան: Եվ մինչ օրս էլ դա անվտանգության համակարգ է: Երբ սառը պատերազմ էր, երկու ճամբար կար, մենք գտնվում էինք ինչ-որ համակարգում: Խորհրդային Միության փլուզումից հետո մենք որտե՞ղ պիտի լինեինք, եթե ոչ ԱՊՀ-ում: Հնարավոր է, որ դա անվտանգության ամենաարդյունավետ համակարգը չէ, բայց այն հոգեբանական նշանակություն ունի:Հայաստանը վտանգավոր հարեւաններ ունի: Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ Թուրքիան վրդովված էր, բայց ոչ մի կերպ չկարողացավ հայկական կողմին խանգարել՝ պատերազմը հասցնել ավարտին, քանի որ նրանց հոգեբանորեն ճնշում էր Ռուսական կայսրության, Խորհրդային Միության հետ ունեցած այդ դարավոր սահմանը:
– Բայց դա չխանգարեց մի քանի տարի պատերազմել Ադրբեջանի հետ, որը եւս ԱՊՀ կազմում է:
– Պատերազմի պահին Ադրբեջանը ԱՊՀ-ում չէր: Այնտեղ սկզբում Մութալիբովն էր, սակայն մի քանի ամիս անց դուրս թռավ, եւ եկավ Էլչիբեյը, որը դուրս եկավ ԱՊՀ-ից: Դրանից հետո դադար եղավ մինչեւ Ալիեւ-ավագի իշխանության գալը, եւ այդ միջակայքում՝ քանի դեռ Ադրբեջանը ԱՊՀ անդամ չէր, այդ ժամանակ էր պատերազմը: Պետք է լավ սովորել պատմությունը, մանր դետալներն ամեն ինչ բացատրում են: Իսկ Թուրքիան ոչինչ չկարողացավ անել: Շապոշնիկովը հայտարարություն արեց, նա ասաց. եթե Թուրքիան փորձի ինչ-որ բան անել, նրանք կստանան երրորդ համաշխարհային պատերազմ: Այո, հնարավոր է, որ դա ավելի շատ հոգեբանական պահ էր, բայց ազդեցություն գործեց: Ես ուզում եմ շարունակել. ենթադրենք` ԱՊՀ-ն չկա: Իսկ ի՞նչ կլինի ԱՊՀ-ի փոխարեն: Ինչ-որ մեկը այդ երկրներն ընդունո՞ւմ է Եվրամիություն: Ոչ ոք: Ինչ-որ մեկը նրանց ընդունո՞ւմ է ՆԱՏՕ: Ոչ ոք: Ուկրաինային չընդունեցին: Իսկ Ուկրաինան պատրաստ էր: Յուշչենկոն ամեն ինչ արեց, նույնիսկ` հանրաքվե: Նա բախում էր եւ՛ ՆԱՏՕ-ի, եւ՛ Եվրամիության դռները: Եվ ի՞նչ: Մոլդովային ո՞վ կընդունի: Կովկասին ո՞վ կընդունի: Միջին Ասիան ո՞ւր կգնա:
– Վստահ ե՞ք, որ երբեք չեն ընդունի:
– Գիտեք, եթե 20-30 տարուց ընդունեն, դա ոչինչ չի նշանակի: Ժողովուրդն այսօր պետք է ապրի: Իսկ այսօր, լավ թե վատ, միություն կա, որը ապահովում է քիչ թե շատ նորմալ հարաբերություններ: Խզե՞լ այդ հարաբերությունները, նոր դաշնակիցնե՞ր փնտրել: Թե՞ այդ երկրները կարող են չեզոք ապրել: Ոչ: Վակուումը անմիջապես կլրացնեն ուրիշները. կամ ամերիկացիները, կամ չինացիները, կամ ուրիշ ինչ-որ մեկը: Հասկանո՞ւմ եք, կարելի է ասել, որ դա ոչ արդյունավետ միություն է: Ոչ մի նախանշան չկա, որ ԱՊՀ-ն կդառնա այնպիսի կառույց, ինչպիսին ԵՄ-ն է, ոչ: Բայց ամեն դեպքում, ինչ-որ բանի այն ծառայում է:
«Ռուսաստանը պարտավոր չէ պաշտպանել հայկական կողմին»
– Իսկ ինչպե՞ս կգնահատեք 2011թ. դիտանկյունից` ո՞ր մեխանիզմն է Հայաստանի համար ավելի կարեւոր` ԱՊՀ-ն, թե՞ ՀԱՊԿ-ը:
– ՀԱՊԿ-ն ինձ համար բացարձակապես ոչ մի նշանակություն չունի:
– Բայց թվում էր, թե հենց դա է անվտանգության երաշխիք:
– Ոչ, անվտանգության երաշխիքը ԱՊՀ-ն է: Իսկ ՀԱՊԿ-ն դետալ է, որը կարող է լինել եւ կարող է չլինել, դրանից ոչինչ չի փոխվի: Որտե՞ղ կարող են իրականում կիրառել ՀԱՊԿ-ն: Մինչ այժմ նման դեպք չի եղել, եւ այսուհետ եւս չի լինի:
– Բայց Հայաստանը հակամարտության իրավիճակում է Ղարաբաղում:
– Եվ ի՞նչ: Հենց Ղարաբաղյան հակամարտության հետ էլ ՀԱՊԿ-ն ոչ մի կապ չունի: Քանի որ ՀԱՊԿ-ն ԱՊՀ արտաքին սահմանների վերաբերյալ համաձայնագիր է: Վերջ: Դա հստակ է: Այն, որ Ադրբեջանը չի մտնում ՀԱՊԿ-ի մեջ, ոչինչ չի փոխում: Ադրբեջանը մտնում է ԱՊՀ-ի մեջ: Իր կանոնադրության համաձայն՝ ՀԱՊԿ-ն ոչ մի առնչություն չունի Ղարաբաղյան հակամարտության հետ: Դա շատ տարածված թյուրիմացություն է, որի մասին նույնիսկ մասնագետները, չգիտես ինչու, չգիտեն: Եթե հանկարծ պատերազմ սկսվի Ղարաբաղում, Ռուսաստանը պարտավոր չէ պաշտպանել հայկական կողմին: Շատերը կարծում են, թե պարտավոր է, բայց դա շատ վտանգավոր մոլորություն է: Չկա այդպիսի պարտավորություն:
– Իսկ Գյումրիի ռուսաստանյան ռազմակայանը Հայաստանի անվտանգությունը երաշխավորող համակարգի մաս կազմո՞ւմ է:
– 100 տոկոսով: Դուք մոռանում եք հոգեբանական պահը: Թուրքիայի համար Հայաստանում ռուսաստանյան ռազմակայանը միջամտելու խոչընդոտ է` միանշանակ: Անկախ նրանից` արդյո՞ք այդ ռազմակայանը կմիջամտի հօգուտ Հայաստանի, թե՞ ոչ: Միայն ռազմակայանի գոյության փաստը շատ բան է ասում Թուրքիային:
– Ճիշտ արեցի՞ն, որ երկարաձգեցին վարձակալությունը:
– Իհարկե, ճիշտ արեցին:
– Նախկին խորհրդարանական ընտրություններից առաջ շատերն էին ասում, թե Հայաստանում այնքան էլ գոհ չեն այդ ռազմակայանից, քանի որ այն եկամուտ չի բերում բյուջե եւ արդյունքում՝ ավելի շատ գրգռիչի դեր է կատարում, քան անվտանգության երաշխիքի:
– Նման խոսակցություններ եղել են: Բայց որքանո՞վ էին դրանք հիմնավորված: Այո, կարելի էր այդ համաձայնագիրը կնքել ավելի նպաստավոր պայմաններով: Ես հասկանում եմ, որտեղից են այդ խոսակցությունները: Մանասի դիմաց Ղրղըզստանը ստանում է ինչ-որ փողեր, իսկ այստեղ` ոչ: Դա հասկանալի է: Դե ինչ, ամերիկացիներն ավելի հարուստ են, նրանք ավելի շատ են վճարում: Ռուսաստանը դեռեւս ի վիճակի չէ վճարել: Բայց միեւնույն է՝ ռազմակայանը օգուտ տալիս է. օրինակ՝ աշխատատեղեր:
«Լուծեք Ղարաբաղի հարցը, հաջորդ օրը Թուրքիայի հետ սահմանը կբացվի»
– Երկու մեծ խնդիր կա, որ Հայաստանը ստացել է Միությունից: ԽՍՀՄ-ը սահմանային համաձայնագրեր է ստորագրել Թուրքիայի հետ: Եվ ԽՍՀՄ-ն այնպես է բաժանել տարածքները, որ ի հայտ են եկել Նախիջեւանն ու Լեռնային Ղարաբաղը: Ինչպե՞ս են այդ ժառանգության հետ կապված գործերը, եւ ի՞նչ անել: Հենց այս երկու խնդիրների պատճառո՞վ չէր, որ Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ փլուզման էպիկենտրոնը:
– Ես չէի ասի՝ էպիկենտրոն: Կասեի` կայծը, այդպես ստացվեց ժամանակագրորեն: Այստեղ առաջին անգամ սահմանները գծել է ոչ թե ԽՍՀՄ-ը, այլ անգլիացիները 1918 թվականին, երբ Ռուսաստանից անջատվեցին Անդրկովկասի երեք հանրապետությունները: Անգլիան գծեց Հայաստանի, Ադրբեջանի եւ Վրաստանի սահմանները: Այն ժամանակ Հայաստանի տարածքը կազմում էր 55 հազար կմ2: Ադրբեջանը գրեթե նույն չափի էր: Այն ժամանակ Ղարաբաղը Հայաստանի մեջ չէր մտնում: Նախիջեւանը ֆորմալ առումով մտնում էր, բայց փաստացի՝ Հայաստանն այնտեղ վերահսկողություն չուներ: Գումարած` Հայաստանի կազմի մեջ մտնում էին Կարսի մարզն ու Սուրմալուի գավառը: Վերջ: Խորհրդային Միությունն այդ սահմանները գծեց նորից, եւ կրկին, ըստ իս, սխալ: 1920-ին տեղի ունեցավ Փարիզի կոնֆերանսը, որտեղ որոշվում էին Հայաստանի սահմանները, ստորագրվեց Սեւրի պայմանագիրը, որով Արեւմտյան Հայաստանի մի մեծ հատված պետք է անցներ Հայաստանին: Այդ պահին թուրքերը բանակցություններ սկսեցին Ռուսաստանի հետ: Նրանք հասկացան, որ Անդրկովկասում դերերը փոխվում են, անգլիացիները հեռանում են, վերադառնում են ռուսները, եւ այնքան խելացի էին, որ ընդհանուր լեզու գտան ռուսների հետ: 1920-ի օգոստոսին էր դա: Օգոստոսի 10-ին ընդունվեց Արեւմտյան Հայաստանի վերաբերյալ Սեւրի պայմանագիրը: Դրանից մեկ շաբաթ անց թուրքական պատվիրակությունը ժամանեց Մոսկվա, եւ միանգամից այնտեղ մեկնեց հայկական պատվիրակությունը, որպեսզի գոնե հասկանա, թե այնտեղ ինչ է կատարվում: Բայց թուրքերը, հավանաբար, ավելի ճարպիկ դիվանագետներ էին եւ կարողացան անջատ բանակցություններից հետո կնքել ինչ-որ ներքին համաձայնագրեր: Ասում են` 1920-ի օգոստոսի 24-ով թվագրված գաղտնի համաձայնագիր կա: Այդ համաձայնագիրը ոչ ոք դեռ չի տեսել: Բայց դատելով իրադարձությունների զարգացման տրամաբանությունից` համաձայնագիր եղել է: Քանի որ հայկական պատվիրակությանը մի կողմ հրեցին, նրան պարզապես լուրջ չէին ընդունում: Թուրքերը վերադարձան Մոսկվայից, սեպտեմբերի 10-ին սկսեցին պատերազմը, զավթեցին բոլոր այդ տարածքները, եւ նույնիսկ մտան Գյումրի: Դաշնակցական կառավարությունը տապալվեց, իշխանության եկան բոլշեւիկները: Արդեն նոյեմբերի 29-ին փաստացի խորհրդային իշխանություն էր: Բոլշեւիկներն այնպես արեցին, որ դաշնակցական կառավարությունը դեկտեմբերի 2-ին Թուրքիայի հետ ստորագրեր Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, որով ճանաչվում էին այսօր գոյություն ունեցող սահմանները: Բոլշեւիկները շատ խելացի վարվեցին. այդ սահմանների ճանաչման մասին առաջին պայմանագիրը ստորագրել են դաշնակները: Դրանից հետո՝ 1921-ի մարտի 21-ին, Թուրքիայի հետ ստորագրվեց Մոսկվայի պայմանագիրը, որը հաստատեց այդ սահմանները: Այնուհետեւ հոկտեմբերին ստորագրվեց Կարսի պայմանագիրը Թուրքիայի, Հայաստանի, Վրաստանի, Ադրբեջանի միջեւ: Երեք համաձայնագիր է եղել: Այդպես ճանաչվեցին այս սահմանները: Իսկ Ղարաբաղում կամայականություն թույլ տրվեց: Կամայականությունն այն էր, որ այդ հարցը որոշում էր բոլշեւիկների կուսակցության հինգ հոգուց կազմված Կովկասյան բյուրոն: Դրա մեջ մտնում էին Կիրովն ու Ստալինը: Բյուրոն քվեարկեց, եւ առաջին քվեարկությունը Հայաստանի օգտին էր: Այդժամ միջամտեց Ստալինը եւ մի գիշերվա մեջ շուռ տվեց այդ քվեարկությունը: Դա 1921-ին էր:
– Ինչո՞ւ:
– Դա մեծ թեմա է. ինչո՞ւ Լենինը սիրախաղի մեջ մտավ թուրքերի հետ: Ինչո՞ւ Ստալինն այդ քայլին դիմեց: Այն ժամանակ Արեւմուտքը երես թեքեց Ռուսաստանից, եւ ռուսները նոր դաշնակիցներ էին փնտրում: Բացվում էր մահմեդական աշխարհի հեռանկարը, ուստիեւ այդպիսի գաղափարական սիրախաղ սկսվեց Արեւելքի հետ: Քեմալը դարձավ Ռուսաստանի դաշնակիցը Անտանտի դեմ պայքարում, իսկ Հայաստանը` այդ քաղաքականության զոհը:
– Ես հիշեցի 2008-ին նախագահական ընտրություններից առաջ Ձեր հարցազրույցներից մեկը: Երբ Սարգսյանի վարչակազմը սկսեց ակտիվացնել շփումները Թուրքիայի հետ, ես հիշեցի Ձեր խոսքերը, որ Հայաստանի յուրաքանչյուր նախագահ, ով էլ նա լինի, ստիպված է լինելու դա անել:
– Այո, այդպես էլ պետք է լինի, այդպես էլ կլինի:
– Սարգսյանը ի՞նչն այնպես չի արել:
– Ամեն ինչ նա ճիշտ ու նորմալ է արել: Պետք է այդ թեման միշտ պահել օրակարգում: Քանի որ առանց հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման, առանց սահմանների բացման՝ Հայաստանը զարգացման հեռանկար չունի:
– Դուք պատկերացնո՞ւմ եք սահմանների բացման «ճանապարհային քարտեզը»:
– Շատ լավ եմ պատկերացնում: Մինչեւ 1992-ը ամեն ինչ Թուրքիայի հետ նորմալ էր ընթանում: Մենք պատրաստ էինք դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել: Նույնիսկ պատրաստ էր արձանագրության նախագիծը, մեկ-երկու հարց էր մնացել լուծել: Այդժամ մարտեր սկսվեցին Քելբաջարի շրջանում, եւ թուրքերը, իբրեւ Ադրբեջանի հետ համերաշխության նշան` պարզապես դադարեցրին այդ գործընթացը:Նրանք պատռեցին այդ համաձայնագրերը եւ փակեցին սահմանները: Հիմա ալգորիթմը հետեւյալն է: Հնարավոր է, դա մեզ դուր չի գա, բայց դա փաստ է. թուրքերը ոչ մի կարգավորման չեն համաձայնի` մինչեւ որ չլուծվի ղարաբաղյան հարցը: Լուծեք Ղարաբաղի հարցը, եւ հաջորդ օրը կբացվեն Թուրքիայի հետ սահմանները: Այլ հարցեր չկան:
«ԼՂ վերաբերյալ ցանկացած որոշում այսօր ավելի վատը կլինի, քան 13 տարի առաջ էր»
– Գիտե՞ք ինչպես այն լուծել:
– Ես իրար չեմ կապում այդ երկու հարցերը: Ղարաբաղյան հարցը գոյություն ունի` Թուրքիայի կամքից ու ցանկությունից անկախ:
– Եղե՞լ է պահ, երբ հայկական դիվանագիտությանը հաջողվել է տարանջատել այդ երկու հարցերը եւ Թուրքիայի հետ սկսել ինչ-որ շարժ՝ անկախ նրանից, թե ինչ է կատարվում Ղարաբաղում:
– Չի եղել: Դա եղել է միայն մինչեւ Քելբաջարը: Այո, մենք փորձում էինք ապացուցել թուրքերին, որ պետք չէ այդ երկու հարցը փոխկապակցել: Դա մեր կողմի նորմալ դիրքորոշումն էր: Կարծում եմ, որ դա ճիշտ կլիներ նաեւ Թուրքիայի համար: Թուրքերն այդ հարցում իսկապես սխալվեցին եւ դրանով Ադրբեջանին ոչ թե օգնեցին, այլ վնասեցին: Նրանք ադրբեջանցիներին ներշնչեցին, թե Թուրքիան դաշնակից է, թե ինքը նրանց մեջքին կանգնած է, եւ ադրբեջանցիները կարող են ղարաբաղյան հարցում ավելի անզիջում լինել: Եվ իրոք, դա հանգեցրեց երկրորդ պատերազմի, երբ Ադրբեջանը արդեն կորցրեց հինգ շրջան: Դրանում կա նաեւ Թուրքիայի մեղքը, վերջինս կարող էր ադրբեջանցիներին մի քիչ իրատեսություն ներշնչել, համոզել նրանց ինչ-որ զիջումների գնալ: Նրանցից այն ժամանակ ավելի քիչ զիջումներ էր պահանջվում, քան հիմա: Իմիջիայլոց, կան նաեւ թուրք քաղաքական գործիչներ, որոնք ընդունում են, որ դա սխալ էր:
– Ձեզ չի՞ թվում, որ փոփոխվող Թուրքիան հեռանկարում կարող է հեռանալ Ադրբեջանից, քանի որ Ադրբեջանն ավելի քեմալիստական երկիր է մնում, քան ինքը` Թուրքիան է:
– Իսկ Դուք կարծում եք, թե գաղափարախոսությունն ինչ-որ դե՞ր է խաղում տվյալ հարցում: Այնտեղ կարող է լինել ոչ թե գաղափարախոսություն, այլ realpolitik-ի պահ: Ադրբեջանը կարող է համարել, որ այդ հարցում Թուրքիայից օգուտ չկա: Եվ նրանց մոտ արդեն կան նման տրամադրություններ: Այս դեպքում նրանք կշրջվեն Ռուսաստանի կողմը: Նման տարրեր եւս կան: Վերջին ժամանակներս ռուս-ադրբեջանական փոխվստահությունն ամրապնդվում է: Դա երեւում է տնտեսական հարաբերություններից եւ այլն:
– Ինչպիսի՞ն կարող է լինել Ղարաբաղի հարցի լուծումը, եւ ինչպե՞ս դա անել: Նախորդ նախագահական ընտրությունների ժամանակ երկու կողմերն էլ տվյալ թեմայի շուրջ տարբեր սարսափելի բաներ էին պատմում. թե իբր Քոչարյանի ու Սարգսյանի վարչակազմը մտածում է Ղարաբաղը փոխանակել Սյունիքի հետ: Եվ նրանք էլ նույն բանն ասում էին Ձեր մասին: Դրանք սոսկալի մեղադրանքներ են: Իսկ իրականում ինչպիսի՞ն է կարգավորման սցենարը:
– Սյունիքի մասին երբեւէ ոչ ոք նման բան չի ասել: Եղել է նման տարբերակ, եւ կա համապատասխան փաստաթուղթ, ըստ որի` Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջեւ տարածքների փոխանակում է նախատեսվում: Ղարաբաղն, իբր, միացվում էր Հայաստանին, իսկ Ադրբեջանը Մեղրիի միջանցքի միջոցով միանում էր Նախիջեւանին:Դա ոչ ոք չի հորինել: Բայց ես երբեք չէի գնա նման լուծման, քանի որ այդ դեպքում մենք զրկվում ենք Իրանի հետ սահմանից: Իսկ այն Հայաստանի համար ռազմավարական առումով Ղարաբաղից ավելի կարեւոր է: Գիտե՞ք, ցավոք սրտի, շատ բան է կորսվել վերջին 13 տարիներին: Դա ոչ միայն կորսված ժամանակ է, Հայաստանի զարգացման կորսված հնարավորություններ, ոչ միայն ընդմիշտ հեռացած մարդիկ: Այն, ինչ կարելի էր անել 13 տարի առաջ, փորձում են անել հիմա, բայց ահռելի կորուստների գնով: 1998 թվականին մենք մոտ էինք լուծմանը: Սկզբում, այսպես կոչված, փաթեթային լուծումն էր: Ղարաբաղցիներն այն չընդունեցին, ադրբեջանցիները կիսատ-պռատ մոտեցում ցույց տվին, մենք համաձայն էինք դրան: Դրանք մեր պաշտոնապես ստորագրված դիրքորոշումներն էին: Այն ժամանակ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահը պլանը ուղարկում էր բոլոր երեք կողմերին: Եթե բոլոր երեք կողմերը համաձայնում էին, այն համարվում էր ընդունված: Եթե կողմերից գոնե մեկը (այդ թվում` Ղարաբաղը) չէր ընդունում, հարցը փակվում էր: Այնուհետեւ բերեցին փուլային տարբերակը: Այն գրեթե նույն պլանն էր, ինչ հիմա Մադրիդյան սկզբունքների տեսքով դրված է սեղանին. օկուպացված տարածքների, կամ` մեր եզրաբանությամբ` ազատագրված տարածքների մի մասի վերադարձ, որոնց մեջ այն ժամանակ ներառված չէին Լաչինն ու Քելբաջարը, ղարաբաղյան նոր սահմանների ողջ երկայնքով խաղաղարար ուժերի տեղակայում, ճանապարհների ապաշրջափակում: Ղարաբաղի միջանկյալ կարգավիճակի մասին այն ժամանակ չէր բարձրաձայնվում, բայց նկատի էր առնվում: Լեռնային Ղարաբաղի բոլոր պետական կառույցների պահպանում, այդ թվում` բանակ, ոստիկանություն եւ այլն: Ղարաբաղի ներքին գործերին Ադրբեջանը չպետք է միջամտեր: Իսկ վերջնական կարգավիճակի հարցի քննարկումը թողնվում էր ապագային: Այդ ամենը կար: Ի՞նչ էր դա տալիս: Դա տալիս էր նույն այն վիճակը, ինչ մենք հիմա ունենք, միայն տարածականորեն կրճատված տարբերակով: Բայց՝ երաշխավորված միջազգային համաձայնագրով: Երաշխավորված միջազգային ուժերով: Ճանապարհների, այդ թվում` երկաթուղային, երաշխավորված ապաշրջափակում: Բնականաբար, միանգամից կբացվեր թուրքական սահմանը: Հայաստանը հնարավորություն կստանար նորմալ զարգանալ: Հիմա մեր բնակչությունը 2.5 միլիոն է: Այն ժամանակ 3.5-4 միլիոն էր: Ահա թե ինչ ենք մենք կորցրել: Հիմա ամեն ինչ ավելի բարդ է: Հիմա այն տրամադրվածությունը չէ, ուժերի այն հարաբերակցությունը չէ: Այն ժամանակ Ադրբեջանն ու Հայաստանը մոտավորապես գրեթե նույն մակարդակի վրա էին, մակրոտնտեսական առումով Հայաստանը նույնիսկ մեկ շնչին ընկնող ցուցանիշներով ավելի բարձր էր: Ի՞նչ ունենք մենք հիմա՝ 13 տարի անց: Ադրբեջանի ՀՆԱ-ն հինգ անգամ ավելի բարձր է, քան Հայաստանինը: Բյուջեն հինգ անգամ մեծ է: Ռազմական ծախսերը տասն անգամ ավելի մեծ են: Բնականաբար, Ադրբեջանի դիրքորոշումն` ավելի կարծր, պահանջներն` ավելի կոշտ կլինեն: Հիմա հասնել նրան, ինչին կարող էինք հասնել այն ժամանակ, շատ դժվար կլինի: Միակ դետալը, որ տարբերվում է այն նախագծից, Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ հանրաքվեի անցկացման գաղափարն է: Բայց այն ոչնչով հաստատված չէ: Նույնիսկ այդ բառից արդեն հետ են կանգնում: Խոսում են պլեբիսցիտի, հարցման եւ այլնի մասին: Այդ հանրաքվեի իրավական հետեւանքների մասին ոչ մի խոսակցություն չկա: Ամբողջ զարգացումը հուշում է, որ հիմա ավելի բարդ է: Այսօր ցանկացած լուծում կլինի ավելի վատը, քան այն ժամանակ: Ցավոք սրտի:
– Ինչպիսի՞ն է Ձեր կանխատեսումը Ղարաբաղի վերաբերյալ: Հնարավո՞ր է ռազմական գործողությունների վերսկսում:
– Ես այնպիսի զգացողություն ունեմ, որ Արեւմուտքը բավարար ջանքեր չի գործադրում այդ հիմնախնդրի կարգավորման համար, քանի որ դա առաջնահերթություն չի: Ամերիկան այլ վիթխարի խնդիրներ ունի` Իրաք, Աֆղանստան, Իրան, Հյուսիսային Կորեա եւ այլն: Պարզապես ձեռքները չի հասնում: Որքան էլ հարուստ լինի այդ պետությունը, նրա ռեսուրսները սահմանափակ են: Դա, մի կողմից՝ ձգձգում է լուծումը, բայց մյուս կողմից էլ՝ Ռուսաստանի համար հնարավորություն ստեղծում ավելի ակտիվ լինել այդ հարցում: Եվ թվում է, վերջին երկու տարիներին` անկախ միջազգային ջանքերից, Ռուսաստանը վարում է, եթե չասենք` անջատ, ապա ավելի ակտիվ քաղաքականություն այդ հարցում: Դա տեսանելի է: Տեղի են ունենում նախագահների հանդիպումներ, ստորագրվել են հայտարարություններ եւ եռակողմ հռչակագրեր: Դա բերում է այն մտքին, որ այդ հիմնախնդրի կարգավորման նախաձեռնությունն անցնում է Ռուսաստանի ձեռքը: Ռուսաստանը շանս ունի: Ես վստահ եմ, որ Արեւմուտքն էլ շատ դեմ չի լինի, որ այդ հարցը լուծվի նման ճանապարհով, եթե հակամարտող կողմերը համաձայնեն դրանով շարժվել: Առայժմ Ռուսաստանի վարած այդ գործընթացի հաջողության հավանականությունը կա: Սակայն, եթե այդ գործընթացն էլ որեւէ արագ հաջողություն չունենա, ապա, այո, պատերազմը հնարավոր է: Ադրբեջանում ուղղակի համբերությունը չի հերիքի: Հայաստանը երբեք պատերազմ չի սկսի՝ ով էլ լինի երկրի նախագահը: Եթե պատերազմ սկսվի, ապա միայն Ադրբեջանի նախաձեռնությամբ: Եվ ամենավտանգավորն այն է, որ ոչ ոք չի կարող Ադրբեջանի ձեռքը բռնել:
– Բայց Ռուսաստանի համար դժվար է լինել այդ գործընթացի կարգավորող: Ռուսաստանն անընդհատ ասում է, որ Հայաստանն իր գլխավոր ու միակ, կովկասյան դաշնակիցն է, սակայն միեւնույն ժամանակ, փորձում է փոխշահավետ հարաբերություններ կառուցել Ադրբեջանի հետ:
– Հենց դա էլ առավելություն է տալիս Ռուսաստանին: Եթե երկու կողմերն էլ ընկերություն են անում քեզ հետ, դու լավագույն միջնորդն ես: Դա օրենք է: Չի կարող միջնորդ լինել նա, ով չի վայելում երկու կողմերի վստահությունը:
«Անդրկովկասում միակ խաղացողը Ռուսաստանն է»
– Ինչպե՞ս եք գնահատում Իրանի դերը Հարավային Կովկասում: Դա ա՞յն դաշնակիցն է, որը պետք է Հայաստանին` հաշվի առնելով միջազգային հանրության լարված վերաբերմունքը Իրանի հանդեպ:
– Տվյալ դեպքում գործընկերն ավելի դիպուկ բառ է: Դաշնակիցը այլ հասկացություն է, այն ենթադրում է որոշակի քաղաքական պարտավորություններ միմյանց հանդեպ: Բայց Իրանի դերակատարումը շատ հետաքրքիր է: Ինչ էլ ասեն Իրանի մասին, ինչ տպավորություն էլ նա թողնի տարածաշրջանային անվտանգության առումով, պետք է նրանց արժանին մատուցել, նրանք անդրկովկասյան պետությունների նկատմամբ վարում են շատ հավասարակշռված, հանգիստ քաղաքականություն: Վերջին 20 տարիներին պահպանվում է նման չեզոք վերաբերմունքը: Ես ոչ մի անգամ դեռ չեմ տեսել նրանց կողմից այդ պետությունների միջեւ հավասարակշռությունը խախտելու որեւէ մի փորձ: Ի տարբերություն Թուրքիայի, որը շատ հարցերում իրեն ավելի անհանգիստ է պահում: Թուրքիան մի պահ շատ ոգեւորվեց Խորհրդային Միության փլուզումով: Նրանք մտածեցին, թե Անդրկովկասում վակուում է առաջացել, եւ անհրաժեշտ է այդ վակուումը լրացնել: Իրանի կողմից ոչ մի նման բան չի եղել: Իրանին հաջողվում է Ադրբեջանի հետ մշակութային-կրոնական ընդհանրություն ունենալ, միաժամանակ, առանց նրան նեղացնելու, նորմալ հարաբերություններ պահպանել Հայաստանի հետ: Ես կարող եմ հստակ ասել, որ խոսք անգամ լինել չէր կարող Ղարաբաղյան հակամարտության կողմերից որեւէ մեկին Իրանի կողմից ռազմական օգնություն ցուցաբերելու մասին: Ինչպես էլ որ Իրանը հարաբերվի արտաքին աշխարհի հետ, Հայաստանի, Ադրբեջանի ու Վրաստանի համար այդ երկիրը ոչ մի խնդիր չի ստեղծել: Որքանով ես կարող եմ դատել, նույն բանը Միջին Ասիայի դեպքում է: Իրանը միշտ ջանացել է խնդիրներ չունենալ անմիջական հարեւանների հետ:
– Արդյո՞ք Իրանը Ռուսաստանի ու Թուրքիայի հետ միասին Կովկասում մնում է ավանդական երրորդ բեւեռ, ինչպես դա եղել է վերջին մի քանի դարերի ընթացքում:
– Նույնիսկ Թուրքիան հիմա չի հանդիսանում ինչ-որ գործոն: Իսկ Իրանը գիտակցաբար չի գնում դրան: Թուրքիան իրեն առաջ է մղում, սակայն այդ մղումը չի համապատասխանեցնում իր իրական հնարավորություններին: Թուրքիան առայժմ Անդրկովկասում նման խաղացող չի հանդիսանում: Անդրկովկասի միակ խաղացողը Ռուսաստանն է:
– Վտանգ չկա՞, որ ԱՄՆ-ի եւ Իրանի միջեւ հակամարտության դեպքում Հայաստանը հայտնվի մուրճի ու սալի արանքում:
– Դա ամենաանցանկալի սցենարն է: Հայաստանի հետ անմիջական սահմանին ցանկացած հակամարտություն վտանգավոր է:
շարունակելի