– Դուք, թերեւս, այն թուրք լրագրողներից եք, ով հետեւողականորեն անդրադառնում է Հայոց ցեղասպանությանն ու դրա ճանաչման անհրաժեշտությանը: Ինչո՞վ եք դա բացատրում:
– Վերջին 20 տարիներին ինձ առավելապես հետաքրքրում է Հայոց ցեղասպանության հարցը: Թերեւս թուրք լրագրողների շրջանում առաջինն եմ, որ անխախտ պարբերականությամբ անդրադառնում եմ հայկական թեմաներին: Թուրքիայի եւ Հայաստանի միջեւ ռեալ հաշտեցումն անհնարին է` առանց Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման: Մոտ ապագայում այդ հարցի ճանաչումն ուղղակի հնարավոր չէ, իսկ հաշտեցման այն եզրերը, որոնք իբր արվում են, այսպես ասած՝ կոսմետիկ են: Չեմ հավատում, թե Թուրքիան իսկապես ցանկանում է Հայաստանի հետ ընկերանալ: Ես չեմ հավատում Թուրքիայի կառավարությանը: Որպես ասածիս ապացույց` կարող եմ նշել քրդական թերթերից մեկում լույս տեսած հոդվածը, որտեղ Դիարբեքիրի համալսարանի պատմության դասախոսը հայտարարել է, թե հայերը 1915 թվականից խոսում են, որովհետեւ դա դավաճանություն էր, նենգ տեղեկատվություն: Ավելին՝ նրանք հայտարարում են, որ իրենք սպանել են, որովհետեւ հայերն իրենց մատնել են: Նրա խոսքն ատելությամբ է լի, ինչը փաստում է այն հանգամանքի մասին, որ Թուրքիան ակտիվորեն շարունակում է ցեղասպանության փաստի ժխտողական քաղաքականությունը: Ու գիտե՞ք, թե ինչ է այդ դասախոսն ասում: Նա ճշմարտությունից զուրկ իր խոսքը փորձում է արդարացնել նրանով, թե ինքը միտումնավոր է այդպես վարվում, որպեսզի իր ուսանողները ճշմարտությունը չիմանան: Տեսնո՞ւմ եք՝ սա է Թուրքիան: Այդ դասախոսը վստահ է, որ ճշմարտությունը խեղաթյուրելու համար ինքը անպատիժ կմնա: Ես լավատես չեմ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչման հարցում:
– Իսկ այդ դեպքում ինչո՞ւ Թուրքիայի կառավարությունը ստորագրեց հայ-թուրքական հայտնի համաձայնագիրը, որտեղ շեշտվում էր Հայաստանի հետ սահմանի բացման մասին:
– Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանի «AKP» կուսակցությունը Թուրքիայում հայտնի է իբրեւ ժողովրդավար կուսակցություն, որն իբր պրոգրեսիվ քայլեր է ուզում անել, բայց դա ընդամենը շոու է: Մյուս կողմից` Թուրքիան ուզում է Եվրամիության անդամ դառնալ, եւ քանի որ իրենք խորամանկ են, հենց այդպիսի քայլերով են փորձում ինտեգրվել: Միեւնույն ժամանակ` թուրք հասարակությունը շատ կոնսերվատիվ է՝ մեկ քայլ առաջ է գնում, երկու քայլ՝ ետ: Իսկ Հայաստանի հետ ընկերակցությամբ Թուրքիան ժողովրդավար երկրի համբավ ձեռք կբերի: Անընդհատ խոսում են, թե իբր Թուրքիան բազմամշակութային երկիր է: Իսկ դա որտե՞ղ է: Այլ բան է, թե կառավարությունն ինչքան է ուզում այդպիսին դառնալ: Եվրամիությունն իր հերթին Թուրքիային խորհուրդ է տալիս ժողովրդավար քայլեր կատարել: Ինչպես գիտեք, այս օրերին քրդական զինված ուժերի կազմակերպմամբ պատերազմ է Թուրքիայի հարավարեւելյան մասում՝ զինվորներ են սպանվում, գյուղեր են էվակուացվում: 3 միլիոն քուրդեր մեծ քաղաքներ արտագաղթեցին: Քուրդ մտավորականներն ավելի առաջադեմ են, քան թուրք մտավորականները: Նրանք պայքարում են Ցեղասպանության հարցի ճանաչման համար: Սա պարադոքս է, որովհետեւ քրդերը եւս մասնակից են եղել հայերի սպանությանը: Քրդերը հասկացել են, որ իրենք սխալվել էին՝ թուրք կառավարությանը թույլատրելով իրենց օգտագործել:
– Ձեր կարծիքով` շաբաթներ առաջ վարչապետ Էրդողանի հայտարարությունը, թե հայ-թուրքական սահմանը կբացվի միայն Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցը լուծելու դեպքում, նո՞ւյնպես շոու էր:
– Դա օպորտունիստական քաղաքականություն է: Թուրքիայի կառավարությունն արտաքին քաղաքականության դեպքում ազնիվ չէ: Դա ոչ թե մեր, այլ ադրբեջանցիների խնդիրն է:
– Բայց չէ՞ որ 1993թ. Թուրքիան հայ-ադրբեջանական պատերազմի պատճառով` Հայաստանի հետ սահմանը փակեց: Չէ՞ր ուզում իր «եղբորը» դավաճանել:
– Իսկ ինչո՞ւ եղբայր, ինչո՞ւ: Դա նոնսենս է, ռասիզմ: Թուրքերը մշտապես պատմություններ են լսել, թե հայերն ադրբեջանցիներին ինչպես են սպանել: Թուրքերը հավատում են Կառավարության խոսքերին: Իհարկե, Թուրքիան Ադրբեջանից տնտեսական մեծ շահեր ունի:
– Ի՞նչ է փոխվել Թուրքիայում:
– Հինգ տարի առաջ մենք չէինք կարող այսպես ազատ խոսել Ցեղասպանության մասին: Չնայած դրան, մենք մեծ փոփոխությունների կարիք ունենք: Ինչպես գիտեք, նացիոնալիզմը լայնորեն տարածված է Թուրքիայում, նույնիսկ որոշ ձախ կուսակցություններ են նացիոնալիստական: Այստեղ ռազմական ուժերն են նացիոնալիստական: Միլիտարիզմն ու նացիոնալիզմը պատերազմի պատճառով աճում են, ամեն օր զինվորներ են սպանվում:
– Թուրք պաշտոնյաներից շատերը հայտարարում են, թե Թուրքիայի ցանկությունը Եվրամիության անդամ դառնալու հարցում նվազում է: Թուրքիան ի՞նչ կշահի Եվրամիությանն անդամագրվելով:
– Թուրքիան հիանում է Արեւմուտքով, որովհետեւ այն ավելի ժողովրդավար է, առաջադեմ: Միեւնույն ժամանակ Արեւմուտքը Թուրքիայի պատմական թշնամին է: Պարադոքսն այն է, որ միաժամանակ սեր եւ ատելություն կա Արեւմուտքի հետ հարաբերություններում: Եվրամիությունը մեզ անհրաժեշտ է` որպես նախագիծ: Կարծում եմ՝ Թուրքիան Եվրամիության անդամ երկիր երբեք պետք է չդառնա: Եթե համալսարանական դասախոսը հայերի մասին ատելությամբ լցված դասախոսություն է կարդում, այդ դեպքում Թուրքիան ինչպե՞ս կարող է Եվրամիության անդամ-երկիր դառնալ: Ինտեգրացիայի գործընթացն ու նախագիծը, իսկապես, մեզ անհրաժեշտ են, ավելին՝ մենք դրա կարիքը շատ ունենք: Մինչդեռ Թուրքիայի համար Եվրամիությանն անդամագրվելը տնտեսական նշանակություն ունի: Թուրքիայի Արեւմուտք ներթափանցումը կնպաստի օտարերկրյա ներդրողներ գրավելուն: Պետական հետաքրքրություններն ու մտածելակերպը տարբեր են: Չի կարող մի երկիր ԵՄ-ի անդամ դառնալ, երբ իր սեփական ժողովուրդը սպանվում է ներսում: Դա քո սեփական երկիրն է, սեփական ժողովուրդը, եւ պետք է հոգ տանես նրանց համար:
Թուրքիան 3 առաջնահերթ հարց ունի՝ Հայոց ցեղասպանության, Կիպրոսի եւ քրդական հարցերը: Սա այն կարմիր գիծն է, որ Թուրքիան չի կարող անցնել: Մյուս կողմից` «AKP»-ի եւ բանակի միջեւ մեծ պայքար է տարվում, եւ երկուստեք այս 3 հարցերում համաձայնության են եկել: Կիպրոսի հարցում Քոֆի Անանի ծրագիրը մեծ ալիք առաջացրեց, եւ որոշ ուժեր Կառավարությանը ստիպում էին այն ընդունել: Բայց դա տեղի չունեցավ: Դա համալիր հարց է: Հույների, ինչպես հայերի համար, Թուրքիան տուն էր: Մոտ 1 միլիոն հույներ ենթարկվեցին ահաբեկչության, նրանցից ոմանք սպանվեցին, ոմանք ստիպված փախան: 1914թ., նախքան 1915թ., հույները բնաջնջվեցին: Այդ ժամանակ Անատոլիայում` 1,5 միլիոն, իսկ Թուրքիայի ամբողջ տարածքում` շուրջ 15 միլիոն ոչ մուսուլման կար: Մինչդեռ այսօր մնացել է ընդամենը 60.000 հայ, 2000 հույն եւ 30.000 հրեա:
– Թուրքիայում նոր սահմանադրության ընդունմամբ հնարավո՞ր են ռեալ տեղաշարժեր:
– Այն փոփոխությունները, որոնք մենք ցանկանում ենք, միտված են ժողովրդավարության եւ մարդկային իրավունքների պաշտպանությանը: Թուրքիան ռազմականացված պետություն է, այստեղ բանակը մեծ դեր է խաղում: Թուրքիայի խորհրդարանական ընտրությունները որեւէ բան չեն կարող փոխել երկրում: «AKP»-ն գլխավորող կուսակցությունն է, եւ ոչ մի այլընտրանք չկա: Ընդդիմությունը բավական սառն է: Այն նույնպես նացիոնալիստական է, ռազմականացված է:
– Չե՞ք կարծում, որ Ձեր դիտարկումները համարձակ են ռազմականացված Թուրքիայի համար:
– Հիմա ճնշումներն անհամեմատ քիչ են: Նախկինի համեմատ ձերբակալումներն են նվազել, քանի որ կառավարությունը դատական գործեր հարուցեց նացիոնալիստական խմբավորումների առաջնորդների դեմ, ովքեր այսօր բանտում են: Եթե դու հայտնի մարդ ես Թուրքիայում, ինչպես, օրինակ, նոբելյան մրցանակակիր Օրհան Փամուկը, ստիպված պետք է երկրից հեռանաս: Ես ընդամենը հոդվածներ եմ գրում: Կան մարդիկ, ովքեր առ այսօր վախենում են ազատորեն խոսել: Իսկ դրա հիմնական պատճառը նացիոնալիզմն է: Բացի դրանից, կա, այսպես ասած՝ ռազմական ռասիզմ եւ բաց ռասիզմ: Իհարկե, որեւէ մեկը չի կանգնի եւ ասի՝ գիտեք, սա ռասիզմ է:
– Այսինքն՝ կրկին անհնարի՞ն եք համարում Հայաստան-Թուրքիա իրական երկխոսության հնարավորությունը:
– Կարծում եմ՝ ներկա պահին Թուրքիայի կառավարությունը կարող է շոուներ կամ որոշ քայլեր ձեռնարկել, բայց դա ռեալ երկխոսություն չէ: Նախորդ տարի Թուրքիայի Արդարադատության նախարարն ասաց, որ եթե արեւմտյան երկրներն իրենց խորհրդարաններում շարունակեն Հայոց ցեղասպանության մասին օրենքներ ընդունել, Թուրքիայի 50.000 հայ քաղաքացիներին ինքը ետ կուղարկի: Լրագրողների ներկայությամբ նախարարն ասել է. «Ես այդ բոլոր հայերին իրենց տուն կուղարկեմ»: Սա մարդկությանն ուղղված սեւ հաղորդագրություն է: Եվ դա ասում է թուրք նախարարը: Իսկ այս դեպքում դուք ինչպե՞ս եք ռեալ երկխոսությունը պատկերացնում, ինչպե՞ս են խոսում Հայաստան-Թուրքիա սահմանների բացման մասին: Ներկայումս Թուրքիայի՝ Ցեղասպանության փաստի ժխտողական քաղաքականությունը շարունակվում է:
– Փաստորեն, թուրք նախարարի` Ձեր նշած «սեւ հաղորդագրությունը» նաեւ Ֆրանսիայի Սենատը ստացավ, այո՞, որն այդպես էլ չընդունեց 1915թ. մարդկության դեմ կատարված ցեղասպանությունը ժխտողներին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու մասին օրինագիծը:
– Իհարկե, դա անվանում են դիվանագիտական հարաբերություններ: Ֆրանսիայի Սենատն ինչպե՞ս կարող էր այդպիսի օրենք ընդունել, երբ ֆրանսիական բազմաթիվ ընկերություններ են գործում Թուրքիայում: Դրանք բավական ակտիվ են այստեղ: Ես ինքս ֆրանսիական մի ընկերության աշխատակիցներից եմ, որտեղ պայմանագրով եմ աշխատում: Նման դեպքերում կառավարությունը տնտեսական բավական հեշտ մեթոդներով կարող է, այսպես ասած՝ «խեղճացնել» այդ ընկերություններին: Իսկ Ֆրանսիան, բնականաբար, իր տնտեսական շահերից չէր կարող հրաժարվել: