– Օրեր առաջ Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարության պաշտոնյաներից մեկը հայ լրագրողների հետ հանդիպման ժամանակ նշեց, թե Հայոց ցեղասպանության, ինչպես նաեւ` Լեռնային Ղարաբաղի հարցերը սկզբից էլ եղել էին հայ-թուրքական արձանագրությունների նախապայմաններում: Ձեր կարծիքով` Հայաստանը կհամաձայնե՞ր երկխոսության գնալ նման նախապայմանների դեպքում:
– Կարծում եմ` սահմանը բացելու հարցում նախապայմաններ չկային արձանագրությունների մեջ: Դրանք ստորագրվեցին աշխարհի հզոր ուժերի աչքի առաջ: Չեմ հավատում, թե ԼՂ-ի հիմնահարցը եւս կարող էր լինել նախապայմաններում: Դա նոնսենս է: Եվ չնայած ադրբեջանցիների ճնշումներին, Թուրքիան արձանագրությունների հարցում իր խոստումը չկատարեց,Հայաստանն էլ չէր կարող որեւէ երաշխիք հայտնել` Հայոց ցեղասպանության մասին չխոսելու մասին: Այլ հարց է երկու հարեւան երկրների միջեւ դիվանագիտական հարաբերությունները: Ինձ համար Թուրքիայի առաջ քաշած թեզերն ուղղակի նոնսենս են: Երկու երկրների միջեւ սահմանի բացումը ուղղակի պետք է լինի առանց նախապայմանների, որովհետեւ դա մեծ խնդիր է երկու կողմերի համար: Ինչպես նշեցի, հայկական կողմը չի կարող երաշխավորել Հայոց ցեղասպանության մասին չխոսել, ինչը ոչ միայն Հայաստանի, այլեւ Սփյուռքի դեպքում անհնարին է: Ինչպես գիտեք, Սփյուռքի մեծ մասը գնացել են Անատոլիայից, Արեւմտյան Հայաստանից, եւ նրանք միշտ պահանջատեր կլինեն, քանի որ իրենք կորցրել են ամեն բան` երկիրը, տունը… Այլ ճանապարհ չկա, քան Թուրքիայի կողմից ներողություն խնդրելը:
– Կարծում եք` Թուրքիան 1915թ. գործած իր հանցագործությունը կճանաչի՞:
– Թուրքիան ցանկանում է մեծ իշխանություն, ուժ խաղալ: Եթե նա ցանկանում է այդ խաղը խաղալ, ուրեմն` դուք մեծ ուժ պետք է լինեք: Իրական, ժամանակակից մեծ ուժ լինելը նշանակում է` հայերից ներողություն խնդրելն ու բարոյական քայլեր կատարելը: Թուրքիայի Հանրապետությունը հիմնված է հայերի ու հույների, ասորիների խարազանման վրա: Իհարկե, հասկանում եմ, որ իրականությունն իդեոլոգիական, քաղաքական պատճառներից ելնելով, դժվար է բացատրել, որովհետեւ նրանք պատմության հարցում ստախոսներ են: Ժխտողականությունը պաշտոնական քաղաքականություն է Թուրքիայում, ինչի դեմ այսօր ծանր պայքարի մեջ ենք: Եթե նրանք ազնիվ լինեն, մեր գրքերը կլինեին գրախանութներում, համալսարաններում: Նրանք ոչ ուղիղ ճանապարհներով խանգարում են մեր գրքերի բաժանորդագրությունը: Անցյալում դա կանխում էին դատական քննությունների, բանտերի միջոցով, իսկ այսօր փոքր-ինչ խելացի են դարձել` օգտագործելով տնտեսական ճնշումներ` ծանր հարկեր, ֆինանսական դատավճիռներ: Այստեղ լուրջ պայքարի մեջ էինք էլեկտրական ցանցերի հետ, որոնք մեզ մեղադրում էին անօրինական էներգիա օգտագործելու մեջ, ինչի համար դատավճռով մեծ գումար վերցրեցին: Դա դեռ էլեկտրական հոսանքի համար էր: Բացի այդ` ստիպված էինք մոտ 10.000 դոլար վճարել այն բանի համար, որ քրդական հարցի մասին գրքեր էինք հրատարակել: Միեւնույն ժամանակ` թուրք ազգայնականները մեծ ճնշումներ են գործադրում գրախանութների վրա:
– Այսինքն` այսօր եւս արգելվո՞ւմ է հայերի եւ քրդերի մասին գրքերի վաճառքը:
– Ազգայնականները, շովինիստներն ու ֆաշիստները գրախանութներ են գնում` ասելով, որ իրենք դեմ են այդպիսի գրքերի վաճառքին: Մյուս կողմից` պետությունն է մերժողական քաղաքականություն իրականացնում` կոնֆերանսների կազմակերպմամբ, հայերի ցեղասպանությունը մերժող գրքերի հրատարակմամբ: Ցանկացած գրախանութում վաճառվում են հայերի մասին այն գրքերը, որոնք պատմում են, թե հայերն ինչ ահաբեկիչներ ու ստախոսներ են:
– Կամ` հայերն են թուրքերին սպանել, այո՞:
– Այո, դա լռության քաղաքականությունն է, որն այսօր այլ կերպով է շարունակվում: Երիտասարդների ուղեղները լցնում են այնպիսի տեղեկատվությամբ, որ հայերը պետության թշնամիներն են եւ այլն: Որեւէ մեկը չի խոսում, թե իրենք քանի մարդ են սպանել: Դա մեր դեմ իրականացվող տգեղ քաղաքականություն է: 1993թ. հրատարակեցինք հայերի ցեղասպանության մասին առաջին գիրքը, որից հետո սկսեցինք այլ գրքեր հրատարակել: «Բելգեն» ավանգարդ հրատարակչության պիոներն է, որի հիմնարար սկզբունքներից մեկը մարդկային իրավունքների պաշտպանությունն է: Մենք չենք ընդունում Թուրքիայի օրենքները կամ սահմանադրությունը: Ընդունում ենք միջազգային օրենքը: 20 տարվա ընթացքում 40 դատական գործ ենք ունեցել: Այս տարիներին թե՛ հասարակության, թե՛ կառավարության կողմից մշտապես ճնշումների ենք ենթարկվել:
– Իսկ Ձեր անձի վրա ճնշումները շարունակվո՞ւմ են:
– Մի քանի անգամ ձերբակալումներ եղել են: 2006թ. վերջին ստիպված էի երկրից հեռանալ: Այդ ժամանակ Հրանտ Դինքը պնդում էր, որ հեռանամ երկրից, բայց, դժբախտաբար, ինքը նույն խորհրդին չհետեւեց: Հայերի ցեղասպանության մասին մեր հրատարակած առաջին գրքից հետո, որ պայթյուն առաջացրեց, կորցրեցինք մեր խմբագրական գրասենյակը, ինչպես նաեւ` պետության կողմից անսահմանափակ ժամկետով փոխհատուցում նշանակվեց: Առանց իմ վերջին կնոջ` Աշենուշ Զարաքօլուի` ինձ համար դժվար կլիներ որեւէ բան անել: Նա պայքարող սիմվոլներից մեկն էր Թուրքիայում: Նա փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանն էր: Դժբախտաբար, հիմա մենակ եմ այդ պայքարը շարունակում:
– Պարոն Զարաքօլու, նշեցիք, թե հայ-թուրքական արձանագրությունների նախապայմաններում ԼՂ հարցի ընդգրկումը նոնսենս է: Շաբաթներ առաջ վարչապետ Էրդողանը հայտարարեց, թե սահմանը կբացվի միայն այն ժամանակ, երբ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ կոնֆլիկտը լուծվի: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք նրա այդ հայտարարությունը:
– Դա ֆաշիստական գաղափար է, որովհետեւ նրանք պանթուրքական քաղաքականություն են իրականացնում: Թուրքիան վերջին պետությունն է, որ կարող է խոսել ԼՂ հարցի մասին, որովհետեւ Թուրքիան Կիպրոսի հարց ունի: Թուրքիան պաշտպանում է, քանի որ ինքն էլ Կիպրոս ներխուժեց: Ի՞նչ պատահեց Ղարաբաղում: Դա նույնպես կոտորած էր ազերի ֆաշիստների կողմից: Ղարաբաղի բնակիչներն իրենց պաշտպանեցին, ինչի իրավունքն ունեին: Թուրքիան Հյուսիսային Կիպրոսի անլեգալ Հանրապետությունն ընդունեց: Որեւէ այլ պետություն այն պաշտոնապես չընդունեց, քանի որ այդ տարածքը Կիպրոսի Հանրապետության մասն է, որ կառուցվեց թուրք եւ հույն համայնքների կողմից:
– Ադրբեջանի կողմից շատացել են ոչ միայն ռազմատենչ հայտարարությունները, այլեւ կոնկրետ գործողությունները. հաճախակի են դարձել սահմանի վրա հայ զինվորների սպանությունները ադրբեջանցիների կողմից: Մյուս կողմից` Թուրքիան շարունակում է պնդել, թե ԼՂ հիմնահարցի լուծման համար Հայաստանը պետք է վերադարձնի գրաված 7 շրջաններից նվազագույնը մեկը:
– Ադրբեջանը շատ տգեղ է խաղում, որովհետեւ նավթ ունի: Իսկ Թուրքիան խրախուսում է Ադրբեջանի նման քայլերը: Եթե իրականում Թուրքիան ռեալ գործոն է, ապա պետք է կանգնի Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ, այլ ոչ թե Ադրբեջանի կողքին: Թուրքիան պետք է երկու երկրներին օգնի` լուծում գտնելու հարցում: Թուրքերը ադրբեջանցիներին օգնում են` ռասայից ելնելով, բայց եթե դա ռասայի գործոնն է, ապա կարող եմ ասել, որ շատ թուրքեր հայի արյուն ունեն: Պատերազմը դե ֆակտո շարունակվում է թղթի վրա, եւ մինչ օրս Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ խաղաղության պայմանագիր չի կնքվել: Ադրբեջանը հայ զինվորներ է սպանում, ինչպես նշեցիք: Դա սադրիչ քայլ է: Ադրբեջանը ստիպված է ռեալ լուծում գտնել, ինչպես նաեւ` Թուրքիային հարկադրել այս հարցին չմիջատել: Ավելի լավ է` Թուրքիան Կիպրոսի հարցով զբաղվի: Դա միանգամայն բավական է Թուրքիայի համար:
– Արդյո՞ք Հայաստանն առաջնային հարցերից մեկն է Թուրքիայի համար:
– Հայերի ցեղասպանությունը ոչ միայն հայերի, այլեւ թուրքերի համար է մեծ տրավմա: Դա մարդկության դեմ իրականացված հրեշավոր հանցագործություն է: Դա ոչ միայն ցեղասպանություն է, այլեւ տարբեր ասպեկտներ ունեցող հարց` տնտեսական, մշակութային եւ այլն: Օ, «խեղճ» հանցագործներ, մարդասպաններ, տեսնես ո՞ր դեպքում եք խոստովանելու ձեր մեղքը, ե՞րբ եք ասելու, որ հասկանում եք ձեր կատարած հանցագործությունը: Թուրքիան տոտալիտար երկիր էր, ինչպես Սովետական Միությունը: Իհարկե, որոշ առումով փոփոխություններ կան, բայց տոտալիզմի ավանդույթները դեռ շարունակվում են: Ճիշտ է, այսօր ռազմական ուժերն ավելի տկար են, բայց փոխարենը ոստիկանության կարգավիճակն է աճում, որը հասարակությունը վերահսկում է տարբեր ճանապարհներով: Այս կառավարությունը դեռ շարունակում է շարժվել ռազմականացված Թուրքիայի մերժողական քաղաքականությամբ: Նախքան դա, կառավարությունը հատուկ հանձնախումբ ուներ, որի նպատակը Հայոց ցեղասպանության հարցի դեմ պայքարելն էր: Նրանք մի շարք խմբերի հետ էին աշխատում` մանկավարժների, աշակերտների, ուսանողների համար կոնֆերանսներ կազմակերպելով, բացի այդ, դասախոսություններ էին կարդում զինված ուժերում: Հայերի ցեղասպանությունը ժխտող 62.000 ձայնասկավառակ էին թողարկել, որոնք բաժանվեցին ոչ միայն թուրքական, այլեւ հայկական դպրոցներին: Եթե Էրդողանի կառավարությունն ազնիվ է, ապա նախեւառաջ պետք է այդ հանձնախմբի հարցը լուծի:
– Իսկ ի՞նչն է փոխվել Թուրքիայում: Հնարավոր համարո՞ւմ եք Հայաստան-Թուրքիա ռեալ երկխոսությունը` առանց անցյալի մեղքի ընդունման:
– Երկխոսություն հնարավոր կլինի միայն քաղաքակիրթ հասարակություն ունենալու դեպքում: Ես երկխոսության մասերից մեկն եմ, բայց ես փոքրամասնության բանակում եմ: Ռեալ երկխոսություն կլինի միայն այն դեպքում, երբ Թուրքիան խոսի հիմնական հարցերի մասին, այլ ոչ թե երկխոսեն ֆուտբոլի, երաժշտության, ճարտարապետության շուրջ: Իհարկե, դա նաեւ լավ է այն պատճառով, որ թուրքերը տեսնեն, թե հայերն ինչքան մեծ դերակատարում ունեն իրենց երկրում: Թուրքերը շատ բաներ, ինչպես ճարտարապետությունը, երաժշտությունը, թատրոնը` հայերից են վերցրել, ինչը նպաստում է թուրք հասարակությանը կրթելուն: Բայց դա երկխոսություն չէ, դա ճշմարտություն իմանալ է: Երկխոսություն նշանակում է` խոսել լուրջ հարցերի մասին, ինչպես Հայոց ցեղասպանության հարցն է: Մենք պետք է օրինակ վերցնենք Գերմանիայից, որ Հոլոքոստը ճանաչեց: Մինչդեռ Հայոց ցեղասպանությունն իրականացվեց ոչ միայն կառավարության, այլեւ հասարակության ակտիվ ուժերի կողմից: Իհարկե, դա չի նշանակում, թե բոլոր թուրքերը մարդասպան են: Պետք է խախտվի հասարակության լռությունը, որպեսզի կարողանա կառավարությանը ստիպել որդեգրած քաղաքականությունը փոխել:
– Ի վերջո, քանի՞ տարի (կամ գուցե դար) կպահանջվի Թուրքիայից` ընդունելու համար մարդկային այն եղեռնագործ արարքը, որ կատարել է:
– Իսպանիան հրեաների քաղաքացիությունն ընդունեց մոտ 5 դար հետո: Իսպանիայի թագավորը Ստամբուլ եկավ, հրեական համայնքի հետ խոսեց, ինչը տեղի հրեական համայնքից ներողություն խնդրելու ձեւ էր: Բայց, ներեցեք, մենք չենք կարող 5 դար սպասել: Դրա համար սահմանադրական հեղափոխություն պետք է արվի: Միայն այդ դեպքում Թուրքիան կունենա առողջ հասարակություն:
– Իսկ հունիսին տեղի ունեցող Թուրքիայի խորհրդարանական ընտրություններն ինչ-որ բան կարո՞ղ են փոխել:
– Ոչ, դա պետության ռեալ առաջնորդությունն է: Չնայած դրան, ես լավատես եմ: 15 տարի առաջ բոլորովին մենակ էի, իսկ հիմա կան մարդիկ, ովքեր սկսել են խոսել Հայոց ցեղասպանության մասին: Ես ուրախ եմ դրա համար:
Ստամբուլ-Երեւան