Ուգոլինոյի կարծեցյալ առեղծվածը
Պատմական առեղծվածը, թե արդյոք Ուգոլինո դելլա Գերարդեսկան 1289 թվականի փետրվարի առաջին օրերից մեկում գործել է մարդակերության ակտը, հավանաբար, անլուծելի է: Այլ բան է գեղագիտական, գրական առեղծվածը: Ես դա կձեւակերպեի այսպես` գուցե, Դանթեն կամենում էր, որպեսզի մենք մտածենք, թե իբր Ուգոլինոն (Դանթեի «Դժոխքի» Ուգոլինոն, այլ ոչ թե իտալական պատմության) կերել է իր որդիների մարմինները: Կհամարձակվեի պատասխանել, Դանթեն չէր ուզում, որ մենք այդպես մտածենք, նա ուզում էր, որ մենք դա կասկածենք: Մեր կասկածները նրա մտահղացման մի մասն են: Ուգոլինոն կրծոտում է արքեպիսկոպոսի ծոծրակը, Ուգոլինոն երազում տեսնում է գայլի կողերը պոկող քերծեների սուր ժանիքները («Ժանիքները նրանց կողը խրեցին»): Ուգոլինոն, տանջվելով, իր մատներն է կրծում: Ուգոլինոն լսում է որդիների աներեւակայելի առաջարկը` կշտանալ իրենց մարմնով: Ուգոլինոն, առեղծվածային տող արտաբերելով, դարձյալ կրծոտում է արքեպիսկոպոսի ծոծրակը: Գործողությունները միմյանց հաջորդելով` հանգեցնում են հրեշալի արարքի մտքին, կանխագուշակում են այն: Դրանցից յուրաքանչյուրը երկակի դեր ունի` պատումի մի մասն է եւ միաժամանակ գալիքի կանխատեսումը:
Ռոբերտ Լուիս Սթիվենսոնը («Բարոյականության ակնարկներում») նկատում է, որ գրքերի հերոսները` բառահյուսվածքներ են, դրան են հանգում, որքան էլ ցավալի է, Աքիլեսն ու Պեր Գյունտը, Ռոբինզոն Կրուզոն եւ Դոն Կիխոտը: Բայց հենց նույն բանին են հանգում եւ աշխարհը տիրած ամենայն հզոր արքաները` Ալեքսանդրը, որ մնաց բառաշարան, մյուսը` Աթիլը: Այդժամ Ուգոլինոն` դա բառաշղթա է, որ ձգվում է ընդմեջ երեսուն տերցինների: Արդյո՞ք այդ հյուսվածքի մեջ է մտնում մարդակերի կերպարը: Մեկ անգամ եւս ասեմ` մենք ստիպված ենք մնալու այդ մտքի հետ, սարսափելով եւ ինքներս մեզ չհավատալով: Եվ ժխտելն ու ընդունելը Ուգոլինոյի հրեշալի ոճիրն այնքան սարսափելի չէ, որքան դրա մասին գլխի ընկնելը:
Միտքը, թե իբր ցանկացած գիրք բաղկացած է բառերից, անալի աքսիոմի տեսք է առնում: Եվ այդուհանդերձ յուրաքանչյուրը համոզված է, որ ձեւն առանց դժվարության զատվում է բովանդակությունից, եւ Հենրի Ջեյմսի հետ տասը րոպե զրուցելը լիովին բավ է, որպեսզի պարզաբանեք «Պտուտակի պտույտի» «իսկական» սյուժեն: Չեմ կարծում, թե Դանթեն Ուգոլինոյի մասին ավելին գիտեր, քան ասում են նրա բանատողերը: Շոպենհաուերն ասում էր, որ իր հիմնական աշխատության առաջին հատորը` դա միասնական միտք է, եւ այն ավելի կարճ հաղորդելու եղանակ նա չուներ: Դանթեն, իր հերթին, կասեր, որ այն ամենը, ինչ իրեն հայտնի է Ուգոլինոյի մասին, հարկ է փնտրել իր այդչափ թեժ քննարկվող բանատողերում:
Հայտնվելով իրականության, պատմության մի քանի հնարավորությունների առջեւ, մենք ընտրում ենք մեկը, հրաժարվելով մնացածից, այլ բան է արվեստի երերուն ժամանակը, որ հար եւ նման է հույսի կամ մոռացության ժամանակին: Այդ ժամանակի մեջ Համլետը միաժամանակ թե՛ խելոք է եւ թե՛ խելագար: Քաղցի աշտարակում Ուգոլինոն խժռում եւ միաժամանակ չի խժռում հարազատ որդվոց մարմինները, եւ այդ տատանվող անվերջավորությունը, այդ շվարմունքը հենց այն տարօրինակ նյութն է, որից այն հյուսված է: Այդպիսին` երկու տարբեր մահերով կործանվող է տեսնվում նա Դանթեին եւ կտեսնվի անհամար սերունդներին:
Ոդիսեւսի վերջին նավարկությունը
Ես առաջարկում եմ, «Աստվածային կատակերգության» այլ, հատվածների լույսի ներքո, մեկ անգամ եւս մտաբերել այն խորհրդավոր պատմությունը, որ Դանթեն հաղորդում է Ոդիսեւսի շուրթերով («Դժոխք» 26, 90-142): Պարունակի ավերակների ֆոնի վրա, ուր պատիժ են կրում խաբեբաները, Ոդիսեւսն ու Դիոմեդը հավերժորեն այրվում են միասին, երկատված, եղջերավոր հրով: Վերգիլիոսի պնդմամբ Ոդիսեւսը սկսում է իր պատումը եւ պատմում է, որ լքելով Կիրկեին` Գաետայի մոտ անցկացրած տարուց հետո, տուն է ընկնում, բայց ոչ քնքշանքն առ որդին, ոչ պատկառանքը, որ նա ապրում է Լաերտի հանդեպ, ոչ Պենելոպեի սերը, չեն կարող հաղթել աշխարհը, եւ մարդու մեջ ամենայն արժանավորն ու այպանելին տեսնելու, նրա սրտում բորբոքվող տենչը: Փրկված նավով, իր շուրջ ժողովված տարեց մարդկանց մի խմբով, նա բաց ծով է դուրս գալիս` նրանք հասնում են այն նեղուցը, ուր Հերկուլեսը կանգնեցրել էր իր սյուները: Այդ պահին, որ աստվածները նշանավորել էին փառասիրությամբ կամ խիզախությամբ, Ոդիսեւսը դիմում է իր ընկերներին, կոչելով նրանց մնացած փոքրիկ ժամկետը նվիրաբերել ամայի աշխարհի, անծանոթ մարդկանց ճանաչմանը: Նա հիշեցնում է իր նավազներին իրենց ծագման մասին, հաստատելով, որ նրանք ստեղծված են ոչ անասնական ճակատագրի, այլ խիզախության եւ իմացության որոնումների համար: Նրանք լողում են դեպի արեւմուտք, այնուհետեւ` հարավ, եւ տեսնում են հարավային կիսագնդի բոլոր լուսատուները: Հինգ ամիս նրանք ակոսում են օվկիանոսը եւ մի անգամ հորիզոնում մի մուգ լեռ են նկատում, ավելի վիթխարի, քան որեւէ մեկը մինչ այդ տեսել էր, եւ նրանց սրտերը բերկրանքով են լցվում: Բայց բերկրանքը տեղնուտեղը փոխարինվում է վշտով, քանի որ հանկարծահաս փոթորիկը երեք անգամ շուռ է տալիս նավը, իսկ չորրորդ անգամ խորտակում է այն, ինչպես որոշել էր Ինչ-որ մեկը, եւ ջրերը ծածկում են այն:
Այդպիսին է Ոդիսեւսի պատմությունը: Բազում մեկնիչներ` ֆլորենտացի անհայտ հեղինակից մինչեւ Ռաֆայել Անդրեոլին` դա հեղինակային շեղում են համարում: Նրանք ենթադրում են, որ Ոդիսեւսն ու Դիոմեդը պատիժ են կրում խաբեբայության համար.
Անդ տանջվում են ձիու դավի համար այն,
Որի շնորհիվ բացվեց դուռը քաղաքի,
Ուրկից ելավ ազնիվ սերմը հռոմյան:
Եվ կարծում էին, որ Ոդիսեւսի նավարկությունն ավելին չէ, քան ընդմիջարկված հատված: Տոմազոն, ընդհակառակը, «Աստծո քաղաքից» մի հատված է մեջբերում, եւ կարող էր եւ մեկն էլ մեջբերել Կղեմես Ալեքսանդրացուց, որտեղ ասվում է, որ մարդկանց արգելված է թափանցել երկրի ներքնամասը, հետագայում Կազինին եւ Պիետրոբոնոն այդ նավարկությունը սրբապղծություն են համարում: Իրականում, լեռը, որ տեսավ հույն հերոսը ալիքների տակ ընկղմվելուց քիչ առաջ` դա Քավարանի սրբազան լեռն է, որ արգելված էր մահկանացուների համար («Քավարան», 1, 130-132): Ըստ Հուգո Ֆրիդրիխի նրբին դիտարկման, «Նավարկությունն ավարտվում է նավաբեկությամբ, որում տեսանելի է ոչ միայն նավաստու ճակատագիրը, այլ նաեւ Աստծո նախասահմանումը»:
Ոդիսեւսը պատմելով նավարկության մասին, այն կոչում է «մոլար» (folle), «Դրախտի» 27-րդ երգում հիշատակվում է vireo folle d`Ulisse, «Ոդիսեւսի մոլար ուղին»: Նույն մակդիրը Դանթեն օգտագործում է, պատասխանելով Վերգիլիոսի սարսափելի հրավերին, այդ կրկնությունը պատահական չէ: Երբ Դանթեն ոտք է դնում ավազոտ ափ, այն նույնը, որ նշմարել էր Ոդիսեւսը մահից առաջ, նա ասում է, որ նավարկողներից ոչ մեկը այս ջրերով չկարողացավ վերադառնալ, այնուհետեւ պատմում է, որ Վերգիլիոսն իրեն գոտեւորեց եղեգով, նույն բառերով Ոդիսեւսը խոսում է իր սարսափելի վախճանի մասին: Կառլո Շտայները գրում է. «Մի՞թե Դանթեն Ոդիսեւսի մասին չէր մտածում, ով այդ ափերին մերձ նավաբեկության էր ենթարկվել: Իհարկե, նրա մասին: Սակայն Ոդիսեւսը կամենում էր տեղ հասնել, հույսը դնելով իր իսկ ուժերի վրա, մարդու հնարավորությունների վրա դրված սահմաններ չճանաչելով: Դանթեն, նոր Ոդիսեւսը, ափ է իջնում որպես հաղթող, գոտեւորված եղեգով, խոնարհության խորհրդանիշով, նրա մեջ մեծամտություն չկա, սոսկ, երանությամբ համակված բանականություն: Այդ կարծիքին է նաեւ Ավգուստ Ռյուեգը. «Դանտեն անցորդ է, ով Ոդիսեւսի նման շարժվում է անկոխ արահետներով, այցելում է մարդու համար արգելված վայրեր, եւ ձգտում է ամենադժվար եւ հեռավոր նպատակներին: Բայց այստեղ նմանությունն ավարտվում է: Ոդիսեւսն իր խիզախությանը հետեւելով` ելնում է արգելված ճամփորդությունների: Դանթեն ենթարկվում է վերին ուժերին»:
Այդ տարբերությունը հաստատվում է «Աստվածային կատակերգության» երկու հայտնի հատվածներով: Մեկն այն է, ուր Դանթեն ինքն իրեն երեք վերերկրային կացարանները տեսնելու անարժան է համարում, իսկ Վերգիլիոսը պատմում է Բեատրիչեի հանձնարարած առաքելության մասին, մյուսը` այն, որում Կաչագվիդան` («Դրախտ», 27, 100-142) Դանթեի նախնին, խորհուրդ է տալիս նրան պոեմը հրապարակել: Այս ապացույցների լույսի ներքո անհնար է երանավետ տեսիլքներ տեսած եւ երբեւէ մարդկության լավագույն գրքերից մեկը ստեղծած Դանթեի ուխտագնացությունը համեմատել Ոդիսեւսի սրբապիղծ նավարկության հետ, որն ավարտվում է Դժոխքում: Մեկը մյուսին հակադիր բաներ են թվում:
Սակայն ապացույցի մեջ սխալմունք կա: Ոդիսեւսի գործողությունը` դա անշուշտ նրա նավարկությունն է, քանզի Ոդիսեւսն ավելին չէ, քան գործող անձ, որ պատմում է իր արարքի մասին, բայց Դանթեի արարքը կամ նախաձեռնությունը` դա նրա ուխտագնացությունը չէ, այլ գրքի մարմնավորումը: Դա ակնհայտ է, բայց հաճախ մոռացվում է, քանզի «Աստվածային կատակերգությունը» գրված է առաջին դեմքով, եւ մահկանացու հեղինակին ստվերում է անմահ պերսոնաժը: Դանթեն աստվածաբան էր, հաճախ «Աստվածային կատակերգության» արարումը, գուցե թե, նրան պակաս դժվար չէր թվում, նույնիսկ ոչ պակաս խիզախելի, քան Ոդիսեւսի վերջին նավարկությունը: Նա համարձակվել էր մոգոնել Սուրբ Հոգով հազիվ նշմարված գաղտնիքները` միանգամայն մեղսավոր մտահղացում: Նա համարձակվեց Բեատրիչե Պորտինարիին հավասարեցնել Աստվածամորն ու Հիսուսի՞ն: Նա համարձակվեց կանխագուշակել անիմանալի Ահեղ Դատաստանի դատավճիռները, որ անհայտ էին երանյալներին, նա պախարակում եւ դատում է եկեղեցական պաշտոնների առեւտրով զբաղված պապերին, բայց փրկում է Ավերոեսի հետնորդ Սիգերին, ով հայտնաբերել էր ցիկլային ժամանակը: Ինչպիսի ծանր աշխատանք` հանուն փառքի, հանուն վաղանցիկ փառքի:
Ոչ այլ ինչ է գոռ շռինդը երկրային,
Եթե ոչ հով, որ փոխում է անունն իր,
Երբ փոխվում է ուղղությունը կողմնային:
Պոեմի տեքստում կարելի է հայտնաբերել Դանթեի ինչ-որ երկատվածության փաստեր: Կառլո Շտայները նշել է դրանցից մեկը երկխոսության մեջ, որում Վերգիլիոսը հաղթահարում է Դանթեի վախերը եւ նրան մղում է անօրինակ ճամփորդության: Շտայները գրում է. «Հորինված վեճը, որը Դանթեն վարում է Վերգիլիոսի հետ, իրականում տեղի է ունենում բանաստեղծի գիտակցության մեջ, երբ նա դեռ չէր որոշել ստեղծել «Աստվածային կատակերգությունը»: Այդ վեճին համապատասխանում է այլ մեկը, «Դրախտի» 17-րդ երգից, որում խոսքն այն հրապարակելու մասին է: Արժե՞ արդյոք հրապարակել պոեմը, դրանով հարուցելով թշնամիների զայրույթը: Թե մեկ, եւ թե մյուս դեպքում հաղթանակում է սեփական արժեքի եւ ուրվագծված վսեմ նպատակի գիտակցումը: Այսպիսով, Դանթեն հիշատակված հատվածներում խորհրդանշում է գիտակցության բախումը. ես ենթադրում եմ, որ միեւնույն բախումը, հնարավոր է, ինքն իսկ չկասկածելով եւ չկասկածելով այդ մասին: Ոդիսեւսի ողբերգական պատմության մեջ Դանթեն խորհրդանշում է մի բան, որն իր հուզավառ լիցքով ապշելու ազդեցություն է թողնում: Դանթեն ինքը Ոդիսեւսն էր եւ ինչ-որ չափով պետք է երկնչեր, որ իրեն էլ կարող է նույն պատիժը հասնել:
Մի վերջին նկատառում: Երկու անգլիալեզու գրականությունները, որ հակված են ծովին եւ Դանթեի հանդեպ ակնածանքին, կրել են Դանթեի Ոդիսեւսի ազդեցությունը: Էլիոթը (իսկ մինչեւ նա` Է.Լենգը, իսկ ավելի վաղ` Լոնգֆելոն) համարում էր, որ հենց այդ փառավոր արքետիպից է սերում Թենիսոնի «Ոդիսեւսը»: Որքան ինձ հայտնի է, ոչ մեկը մինչեւ այսօր չի նշել առավել խորունկ նմանությունը Ոդիսեւսի եւ մի այլ չարաբախտ նավապետի` «Մոբի Դիքի» Աքաբի: Նա, ինչպես եւ Ոդիսեւսը, հենց ինքն է նախապատրաստել սեփական կործանումը իր խիզախությամբ եւ անխոնջ գործերով, սյուժեն ընդհանուր գծերով նույնն է, վերջին խոսքերը համարյա համընկնում են: Շոպենհաուերը գրել է, որ մեր ճակատագրերում ոչ մի չկանխամտածված բան չկա, այդ զարմանալի դատողության լույսի ներքո երկու սյուժեներն էլ երեւում են հանց գաղտնի եւ խճճված ինքնասպանության իրականացում:
1981 թվականի հետգրությունը: Համարվում է, որ Դանթեի Ոդիսեւսը կանխատեսեց հայտնաբերությունները հայտնի ծովագնացների, որոնք հարյուրամյակներ անց հասան Ամերիկայի եւ Հնդկաստանի ափերը: «Աստվածային կատակերգության» հայտնությունից հարյուրամյակներ առաջ Էրիկ Շիկահերը, մոտավորապես 985 թվականին, գտավ Գրենլանդիա կղզին, նրա որդի Լեյֆը 11-րդ դարի սկզբին հասավ մինչեւ Կանադա: Դանթեն չէր կարող այդ մասին իմանալ: Սկանդինավցիները չեն բացում իրենց գաղտնիքները` երազում պեծկլտացող պատկերի պես:
Բարեգութ դահիճը
Դանթեն, ինչպես հայտնի է, Ֆրանչեսկային տեղավորում է Դժոխքում եւ անսահման կարեկցանքով ունկնդրում է նրա մեղքերի պատմությունը: Ինչպե՞ս մեղմել այդ հակասությունը, ինչպե՞ս դա արդարացնել: Ըստ իս, հնարավոր չորս տարբերակ կա:
Առաջինը` զուտ տեխնիկական է: Որոշարկելով գրքի ընդհանուր պլանը, Դանթեն, հավանաբար, որոշեց, որ այն կվերածվի հատուկ անունների գրացուցակի կամ անդրաշխարհի ուղեցույցի, եթե այն չկենդանացնեն մահացյալների խոստովանանքները: Այդ պատճառով իր Դժոխքի յուրաքանչյուր պարունակում նա տեղադրել է ուշադրության արժանի եւ ոչ այնքան հեռու ժամանակների ամենաքիչը մեկ մեղսավորի (հոգնելով այդ կենվորների փոփոխությունից` Լամարթինը «Աստվածային կատակերգությունը» կոչեց ֆլորենտական թերթ):
Խոստովանանքները, հասկանալի է, պետք է հուզեին ընթերցողին, իսկ հեղինակը, պատմողներին զմռսելով Դժոխքում, ամենեւին չէր խիզախում, թե իրեն կմեղադրեն հանցակցության մեջ: Համանման կռահումը (որ Կրոչեի օգնությամբ աշխարհի բանաստեղծական պատկերը վերատնկում էր աստվածաբանական տրակտատի չոր հողում), հավանաբար, ամենամոտն է ճշմարտությանը, բայց դրա մանրախնդրությունը նվաստացուցիչ է եւ ոչ մի կապ չունի Դանթեի մասին մեր պատկերացման հետ: Եվ այդպիսի անհատակ գրքերը, ինչպիսին է եւ «Աստվածային կատակերգությունը», չպետք է տրվեն այդչափ պարզունակ մեկնաբանության:
Մյուս մոտեցումը, հետեւելով Յունգի ուսմունքին, հավասարեցնում է գրականության եւ երազի հորինվածքները: Դանթեն, որ այսօր անրջվում է մեզ, ինքը հենց անրջել է թե Ֆրանչեսկայի վիշտը, եւ թե իր խղճահարությունը: Շոպենհաուերը նկատել է, որ երազում լսածն ու տեսածը ապշեցնում է, թեպետ ամեն ինչի ակունքը, ի վերջո, մենք ինքներս ենք. հենց այդպես Դանթեն կարող է կարեկցել իր երազին կամ հորինվածքին: Կարելի է, իհարկե, Ֆրանչեսկային կոչել (ինչպես, ի դեպ, հենց Դանթեին, անդրաշխարհի ճամփորդի դերում) ընդամենը հեղինակի պրոյեկցիա: Եվ, այդուհանդերձ, այդ բացատրությունը, հավանաբար, կաղում է, մի բան է` գրքերին եւ երազներին նույնանման արմատներ վերագրելը, բայց միանգամայն այլ բան է` գրքերում երազների անկապությունն ու անպատասխանատվությունը տանելը:
Երրորդ տարբերակը` նույնպես տեխնիկական բնույթի է: «Աստվածային կատակերգության» ընթացքում Դանթեն երբեմն պատահում է, որ Արարչի անիմանալի որոշումներից առաջ է անցնում` հենվելով սոսկ իր անկատար բանականության վրա, նա իր վրա համարձակություն է վերցնում կանխորոշելու Ահեղ Դատաստանի դատավճիռները: Ասենք, նզովում է, թող որ գրքի էջերում, Ցելեստին 5-րդին եւ արդարացնում է Բրաբանտացի Սիգերին, ով հաստատում էր հավերժական վերադարձի մասին աստղագուշակների թեզիսները:
Քողարկելով այդ, Դանթեն «Դժոխքում» իր Աստծուն արդար է կոչում («Արդարությունն առաջնորդեց Արարչիս») եւ նրանից փոխառում է ըմբռնումն ու բարեգթությունը: Նա եւ դատապարտում է Ֆրանչեսկային, եւ միաժամանակ կարեկցում է նրան: Կրոչեն գրում է. «Որպես աստվածաբան, որպես հավատացյալ, որպես անսխալական բարոյականության մարդ, Դանթեն դատապարտում է մեղավորներին, բայց իր սրտում նա չի կարող նրանց դատապարտել եւ նույնիսկ արդարացնել»:
Չորրորդ կռահումն այնքան էլ պարզ չէ: Հասկանալու դրա իմաստը, պետք է նախ ինչ-որ բանի մասին պայմանավորվես: Քննարկենք երկու դատողություն` մարդասպանը մահվան է արժանի, մահվան է արժանի Ռադիոն Ռասկոլնիկովը: Պարզ է, որ դա միեւնույն բանը չէ: Որքան էլ տարօրինակ է, բանն այն չէ, որ մարդասպանները կոնկրետ են, իսկ Ռասկոլնիկովը` պատրանքային եւ վերացական էակ: Ընդհակառակը, հավաքական հասկացությունը մարդասպանների մասին` պարզագույն ընդհանրացում է, այնինչ Ռասկոլնիկովն ընթերցողի համար` կենդանի մարդ է: Իրականում ոչ մի մարդասպան, խիստ ասած, չկա, կան մարդիկ, ովքեր շնորհիվ լեզվի անհամապատասխանության` պատկանում են այդ անհասկանալի խմբակցությանը (այսպիսին է, ի վերջո, նոմինալիստներ Ռոսցելինի եւ Ուիլյամ Օքամի հետեւությունը): Այլ կերպ ասեմ` Դոստոեւսկու վեպի ընթերցողը ինչ-որ իմաստով հայտնվում է Ռասկոլնիկովի վիճակում եւ գիտի, որ նրա, այսպես կոչված, սպանությունը ազատ կամքի արարք չի եղել` հերոսին հանգեցրել եւ մղել է դրան միլիոնավոր հանգամանքների անողոք միաձուլվածքը: Սպանողը` ամենեւին էլ մարդասպան չէ, գողացողը` գող չէ, սուտասանը` խաբեբա չէ, եւ դատապարտյալները գիտեն (կամ, ավելի լավ է ասել, զգում են) դա, եւ այդ պատճառով յուրաքանչյուր պատժվածի մեջ անարդարացիություն է թաքնված: Մահվան արժանի է մարդասպան անունով ինչ-որ իրավաբանական ֆիկցիա, բայց ոչ մի դեպքում այն դժբախտը, ով սպանել է, դրան հանգելով սեփական կյանքի պատմությամբ, իսկ գուցե թե (ո՞ւր ես դու, մարկիզ Լապլաս)` ողջ աշխարհի պատմությամբ: Տիկին դե Ստալը հանրագումարի է բերում այդ փաստարկները հանրահայտ նախադասությամբ. «Ամեն ինչ հասկանալ, կնշանակի` ամեն ինչ ներել»:
Դանթեն քնքշությամբ եւ կարեկցանքով է խոսում Ֆրանչեսկայի մեղքի մասին, ինչը ցանկացած մարդ կհամարի ակամա: Դա զգում է եւ բանաստեղծն` ընդդեմ աստվածաբանի, որ «Քավարանում» (16, 70) ապացուցում է, որ մեր գործողություններով աստղերի շրջապտույտը ղեկավարելիս, ոչ մի կամքի ազատություն չէր լինի, իսկ բարիների վարձատրությունը եւ չարերի պատիժը կլինեին հավասարապես անարդարացի՞:
Դանթեն հասկացավ, բայց չներեց` այդպիսին է պոեմի անլուծելի պարադոքսը: Կարծում եմ, տրամաբանությունն այստեղ անզոր է: Նա զգում էր (թեպետ չէր հասկանում), որ մարդու արարքները թելադրված են անհրաժեշտությամբ եւ նրանց երանության կամ նզովքի արժանանալու հավերժությունն անխուսափելի է: Սպինոզայի հետնորդներն ու ստոիկները ժխտում էին կամքի ազատությունը, բայց հենց նրանք էլ ազդարարում էին բարոյական օրենքի գերակայությունը: Կարելի է հիշատակել Կալվինին իր «Աստծո անվիճարկելի որոշումով», որը ոմանց դատապարտում է դժոխքի, իսկ այլոց` դրախտի: Սեյլովյան «Ալղուրանի» ներածական գլուխներում ես կարդացել եմ, որ այդ մտքին համահունչ է իսլամական աղանդներից մեկը:
Չորրորդ տարբերակը, ինչպես հեշտ է տեսնել, հարց չի լուծում: Այն դա դնում է, եւ ընդ որում` կտրուկ: Մնացյալ տարբերակները համապատասխանում են տրամաբանությանը, սա, որ հակադրվում է դրան, ըստ իս, ճիշտ է:
Դանթեն եւ անգլոսաքսոնական տեսիլքները
«Դրախտի» իններորդ երգում Դանթեն պատմում է, թե ինչպես է բարձրացել դեպի արեգակի ոլորտը եւ տեսել այդ մոլորակի շուրջ (իսկ Դանթեի աշխարհակառուցվածքում արեգակը` մոլորակներից մեկն է)` շլացուցիչ մի պսակ տասներկու ոգիներից, որ լույսից պայծառ են շողում: Նրանցից առաջինը Թովմաս Աքվինացին է` թվարկելով այլոց անունները, յոթերորդն անվանվում է Բեդան: Մեկնիչները պարզաբանում են, որ խոսքը Հարգարժան Բեդայի` Յարոուում գտնվող տաճարի սարկավագի եւ «Անգլիական ժողովրդի եկեղեցական պատմությունը» երկի հեղինակի մասին է:
Հակառակ մակդիրի, Անգլիայի առաջին պատմությունը, որ կազմված է 8-րդ դարում, չի սահմանափակվում եկեղեցական առարկաներով: Դա մանրակրկիտ հետազոտողի եւ կիրթ մարդու հետաքրքրաշարժ եւ անձնական պատմություն է: Բեդան տիրապետում էր լատիներենին, հունարեն գիտեր, երբեմն նրա գրչի տակ հայտնվում են Վերգիլիոսի տողերը: Նրան հետաքրքրում է ողջ աշխարհի տարեգրության պատմությունը, Սուրբ Գրքի ակունքները, երաժշտությունը, հռետորությունը, ուղղագրությունը, հաշվի համակարգը, բնագիտությունը, աստվածաբանությունը, լատինական եւ ժողովրդական բարբառներով պոեզիան: Բայց մի կետի շուրջ, նա, ասես դիտավորյալ, լուռ է մնում: Անգլիական հողի գերմանական թագավորություններում Քրիստոսի հավատի հաստատումով ավարտվող իր համառ քարոզչության տարեգրության մեջ, Բեդան լիովին կարող էր սաքսոնական հեթանոսության համար անել այն, ինչ Սնորի Սթուրլուսոնը հինգ դար անց արեց սկանդինավյան հեթանոսության համար: Բայց դույզն անգամ չդավաճանելով աշխատության բարեպաշտ նպատակին, նա կարող էր պահպանել կամ գոնե ուրվագծել նախնիների դիցաբանությունը: Եվ այդուհանդերձ, ինչպես հեշտ է գլխի ընկնելը, նա դա չարեց: Պատճառն ակնհայտ է` կրոնը, կամ, ավելի ճիշտ, գերմանացիների դիցաբանությունը դեռ ողջ էր, իսկ Բեդան ուզում էր այն ջնջել եւ իր, եւ թե իր ժողովրդի հիշողության միջից: Եվ ահա մենք երբեք չենք իմանա, արդյո՞ք վրա է եկել չաստվածների մթնշաղը, որոնց երկրպագում էր Հենգիստը, եւ արդյո՞ք հավերժական սառույցի կողմերից, այն հրեշալի օրը, երբ գայլերը խժռեցին արեւն ու լուսինը, լողաց նավը, որ կառուցված էր մահացյալների եղունգներից: Չենք իմանա, թե արդյո՞ք այդ մոռացված աստվածները ամբողջական պանթեոնն են, թե՞, ինչպես ենթադրում է Գիբոնը, սոսկ բարբարոսների աղոտ սնահավատություններն էին: Բացի ծիսական «Որոնց հայրը Վոթանն է» խոսքից, որ մտնում է արքայական ընտանիքների բոլոր տոհմածառերի մեջ, եւ մեկ էլ` հիշատակումից հեռատես արքայի մասին, որ մի զոհասեղան է կանգնեցնում Հիսուսի համար. իսկ մյուսը, ավելի փոքրը, աստվածների համար, Բեդան, ավաղ, գործնականորեն ոչնչով չի կարող բավարարել գերմանիստների գալիք հետաքրքրասիրությունը: Փոխարենը` նա շեղվել է խիստ ժամանակագրությունից, նկարագրելով անդրշիրիմյան տեսիլքները, որոնք կանխատեսում են պոեմը:
Հիշեցնեմ դրանցից մեկը: Բեդան պատմում է Ֆուրսի մասին, իռլանդացի վանականի, որ Քրիստոսի հավատին է բերել բազում սաքսերի: Հիվանդության ժամանակ Ֆուրսին առեւանգել էին հրեշտակները եւ համբարձել երկինք: Այնտեղ նա չորս կրակ տեսավ, որ բորբոքվում էին սեւ օդում, միմյանցից քիչ հեռու: Հրեշտակները բացատրեցին, որ այդ հուրերը կայրեն աշխարհը, եւ դրանց անուններն են` Երկպառակություն, Անօրինություն, Խաբեություն եւ Շահամոլություն: Հանկարծ դրանք վեր խոյացան, մեկտեղվելով եւ մոտենալով Ֆուրսին: Նա վախեցավ, բայց հրեշտակները նախազգուշացրին. «Այդ կրակը դու չես բորբոքել, եւ այն քեզ չի դիպչի»: Եվ իրոք, կրակե պատը հրեշտակների հորդորով ցրվեց, եւ Ֆուրսը հայտնվեց Դրախտում, որտեղ քիչ հրաշալի բաներ չտեսավ: Վերադառնալով երկիր, նա ստիպված եղավ մեկ անգամ եւս անցնել կրակի միջով, չար ոգին նրա վրա նետեց նզովյալներից եւ կրակի մեջ այրվողներից մեկին, այնպես որ, նրա աջ ուսն ու դունչն այրվեցին: Հրեշտակն ասաց. «Այս կրակը դու ես բորբոքել: Երկրում քեզ մեղավորի հագուստ էր բաժին ընկել, եւ այժմ վրա է հասել նրա պատիժը»: Ֆուրսն այդ տեսիլքի այրվածքները պահպանեց մինչեւ ի մահ:
Մի այլ դեպք պատահեց մի մարդու հետ Նորթումբրիից, ում անունն էր Դրիքթհելմ: Բազմօրյա հիվանդությունից հետո նա մի երեկո մահացավ, բայց արդեն լուսադեմին հարություն առավ: Կինը նրա մահճի մոտ էր, նա ասաց, որ մեռյալներից հարություն է առել, եւ աժմ այլ կերպ է ապրելու: Աղոթելով, նա կալվածքը երեք մասի բաժանեց եւ մեկը կնոջը տվեց, մյուսը` որդիներին, իսկ երրորդը` աղքատներին: Հետո ամենքին հրաժեշտ տվեց եւ փակվեց վանքում, ուր խստամբեր կյանքով վկայեց այն ամենայն անզուգականն ու հրեշալին, որ պատահեց իր հետ մահվան գիշերը, եւ որի մասին նա այսպես էր պատմում. «Իր ուղեկցի դեմքը շողարձակում էր, հագուստը` փայլփլում: Մենք լռին քայլում էինք, ոնց որ թե` դեպի հյուսիս-արեւելք: Եվ ահա հայտնվեցինք մի հեռաստանում` անհատակ, անծայրածիր եւ անվերջանալի, մեզանից ձախ կրակ էր բորբոքվում, աջից` կարկտաբեր ու ձյունառատ պտտահողմը: Փոթորիկը մի կողմից մյուսն էր նետում մեղավորների ամբոխները, դժբախտները նետվում էին անմար կրակից դեպի պաղ սառնամանիքը եւ հակառակը, եւ այդպես շարունակ: Ես կարծեցի, թե դա Դժոխքն է, բայց ուղեկցող ոգին ասաց. «Ոչ, սա դեռ Դժոխքը չէ»: Մենք անցանք առաջ, մութը վրա հասավ, ինձ լուսավորում էր միայն իմ ճամփավարը: Անհուն ջրհորից մեկը մյուսի ետեւից վեր էին խոյում սեւ կրակի գնդերը եւ դարձյալ վարընկեց էին լինում: Այդտեղ ճամփավարն ինձ լքեց, ես միայնակ էի մեղավորների հոգիներով լեցուն անհամար կրակե գնդերի մեջ: Խառնարանից գարշահոտ էր փչում: Ինձ համակեց վախը: Այնուհետեւ, որոշ ժամանակ անց, որ հավերժություն թվաց, ես մեջքիս ետեւում խղճալի հառաչ ու անգութ քրքիջ լսեցի, ասես ամբոխը ծանակում էր բռնած զոհին: Դեւերի գոհունակ եւ չարագույժ բազմությունը խավարի ամենախորքն էր քշում հինգ հոգու: Մեկի գլխին ես կաթոլիկ հոգեւորականի գլխազարդ նկատեցի, նրա ետքից մի կին նշմարվեց: Նա տեղնուտեղն անհետացավ վիհում, հոգիների տրտունջները միախառնվեցին դեւերի քրքիջներին մի բազմաբղետ աղմուկի մեջ: Չարյաց ոգիները, որ դուրս էին լողում կրակե խորքերից, շրջապատել էին ինձ, վախեցնելով հայացքով եւ հրով, բայց չհամարձակվելով դիպչել: Խավարով եւ թշնամիներով շրջապատված, ես չգիտեի, ինչպես փրկվել: Եվ հանկարծ արահետի վրա մի աստղ տեսա, այն ահագնանում եւ մոտենում էր: Դեւերը թաքչեցին, դա իմ հրեշտակն էր: Նա աջ քայլեց, մենք շարժվեցինք դեպ հարավ, խավարից առ լույս անցանք, լույսից առ շողանք եւ տեսանք լայնությամբ եւ երկարությամբ մի անծիր պատ: Այն չուներ ոչ դուռ, ոչ պատուհան, անհասկանալի էր, թե ինչու էինք մենք այստեղ հայտնվել: Հանկարծ, ինքս էլ չգիտեմ ինչպես, ես հայտնվեցի վերեւում եւ մի լայնարձակ ծաղկուն մարգագետին տեսա, նրա բույրը ցրեց դժոխային տանջարանի գարշահոտը: Մարգագետինը լի էր ճերմակ հանդերձներով մարդկանցով: Ոգին ինձ ուղեկցում էր ընդմեջ երջանիկների, եւ ես մտածեցի, որ դա հենց դրախտն է, որի մասին ես այնքան էի լսել, բայց նա ասաց. «Որ, սա դեռ Դրախտը չէ»: Այնուհետեւ հորդեց շլացուցիչ լույսը, երգող ձայներ լսվեցին եւ այնպիսի հրաշալի անուշաբույր էր, ու նախորդից էլ քաղցրավետ էր: Մենք այն է` մտնում էինք վերերկրային բերկրանքների արքայությունը, երբ ճամփավարը կանգնեցրեց ինձ եւ ետ տարավ: Հետո նա ինձ բացատրեց, որ սառցի ու կրակի հեռաստանը քավարանն էր, ջրհորը` դժոխքի խառնարանը` Ահեղ Դատաստանին սպասողների կացարանը, իսկ երաժշտության եւ լույսի վայրը` երկնային արքայությունը: Եվ հավելեց. «Ասում եմ քեզ, որ այժմ դառնում ես քո մարմնին եւ մարդոց աշխարհը, ապրիր բարեպաշտ կյանքով եւ կլինես այս մարգագետիններում, իսկ հետո դրախտում, քանզի ես քեզ միայնակ եմ թողնում, որպեսզի տեղեկանամ քո գալիք ճակատագրի մասին»: Ինձ համար դժվար է առ նախկին մարմինը վերադառնալը, բայց ես բառ անգամ չկարողացա արտաբերել եւ արթնացա արդեն երկրի երեսին»:
Շարունակելի