– Պաշտոնը թողնելուց հետո Դուք սկսեցիք վերլուծել ու քննադատել ՀՀ իշխանությունների գործունեությունը: Արտաքին քաղաքականության առումով դա շատ հասկանալի է, որովհետեւ 10 տարի եղել եք ՀՀ արտաքին գործերի նախարար: Բայց Դուք քննադատում եք ՀՀ իշխանությունների վարած նաեւ տնտեսական քաղաքականությունը: Այնուամենայնիվ, ի՞նչ նպատակ է հետապնդում Ձեր այս գործունեությունը, բացի այն, որ Դուք կասեք, թե հայ եք ու ցավում եք մեր երկրի վիճակի համար:
– Իմ գործունեությունը մի նպատակ է հետապնդում, որ մենք ունենանք նորմալ պետություն: 20 տարի է անցել անկախությունից, բայց շատ հեռու ենք նորմալ ժողովրդավարական պետություն լինելուց: Եվ այդպիսի պետություն չլինելն ուղղակի խանգարում է մեր բարեկեցությանը: 20 տարի է անցել, վատ ենք ապրում, մարդիկ երկիրը թողնում` գնում են, ինստիտուտները չեն աշխատում: 10 տարի իմ կառավարության մեջ լինելն ինձ համար մեծ փորձ էր, ես լավ հասկացա ՀՀ-ի թերությունները, որովհետեւ առնչվում էի բոլորի հետ: Եվ երբ իմ պաշտոնավարման 10 տարին ավարտվեց, ես որոշեցի, որ մեր առաջ ծառացած հիմնական խնդիրները ոչ թե դրսում են, այլ ներսում են: Եվ ոչ թե պետք է արտաքին, այլ ներքին խնդիրների մասին շատ խոսել: Եվ միայն ներքինը կարգավորելուց հետո հնարավոր կլինի նորմալ պետություն ունենալ, նաեւ կկարողանանք մեր արտաքին խնդիրները լուծել: Դա է հիմնական մղիչ ուժը, որ ես որոշեցի չլինել այս կառավարության մեջ, որպեսզի իմ ձեռքերն ազատ լինեն, կարողանամ խոսել բոլոր այն հարցերի մասին, որ ուզում եմ բարձրացնել եւ համարում եմ, որ լուրջ խոչընդոտներ են մեր հետագա զարգացման համար: Եվ որոշեցի ստեղծել այս հիմնադրամը, որն իր գործունեությամբ կնպաստի քաղաքացիական հասարակության զարգացմանը, որն իր հերթին կարող է օժանդակել նաեւ այդ խնդիրների լուծմանը:
– Այս պահին հետաքրքիր իրավիճակ է ստեղծվել Հայաստանի ընդդիմադիր դաշտում, ընդդիմադիր ուժերն իշխանության դեմ պայքարելուց ավելի շատ կարծես թե միմյանց դեմ են պայքարում: Ինչի՞ արդյունք է դա:
– Ես հուսով եմ, որ ընդդիմությունը չի սխալվի: Նրանք պետք է լավ հասկանան, որ իրենց խնդիրը պետք է լինի հաջորդ խորհրդարանական ընտրություններում քաղաքական հակակշիռներ ստեղծելը: Յուրաքանչյուր քաղաքական կուսակցություն իր առաջ այդ խնդիրը պետք է դնի եւ այդ նպատակից ելնելով` պետք է այդ գործունեությունը վարի, այլապես հաջորդ ընտրություններում նույնպես մենք կրկին կունենանք բացարձակ մեծամասնությամբ ԱԺ: Մի կուսակցություն կորոշի ամեն ինչ, եւ այսօր մեր առաջ ծառացած խնդիրները հնարավոր չի լինի լուծել: Այսօր ՀՀ ամենամեծ խնդիրը քաղաքական մենաշնորհն է: Եթե մենք չկարողացանք դա վերացնել, մեզ համար անհնար կլինի անդրադառնալ մյուս` տնտեսական, սոցիալական, ներքաղաքական, ժողովրդավարական խնդիրներին: Պետք է հաջորդ խորհրդարանական ընտրությունների հնարավորություններն այնպես օգտագործել, որ մենաշնորհը հաղթահարվի, եւ գնանք իսկական կոալիցիաների ճանապարհով: Ժողովրդավարությունն այլ մեխանիզմ չի ստեղծել. եթե չկա հակակշիռ, չկա ժողովրդավարություն: Իսկ այսօր իշխող կուսակցությունն ամեն ինչ անում է, որ գնա քաղաքական ուզուրպացիայի ճանապարհով, որ հաջորդ ընտրություններում նույնպես մեծամասնություն ապահովի եւ ապահովի իր վերարտադրությունը խորհրդարանական ու նախագահական ընտրություններում:
– Իշխանությունը որոշ քայլեր անում է. անապահով խավերի սպառած գազի վճարների մի մասն է սուբսիդավորում, գյուղացու եւ այլ հոգսեր թեթեւացնելու հետ կապված ինչ-որ քայլեր է անում: Արդյո՞ք դա չի նշանակում, որ իշխանություններն ընդառաջ են գնում ժողովրդին:
– Սրանք նախընտրական քայլեր են: Սա նշանակում է, որ իշխանությունները վերջապես հասկացան, որ դժգոհությունը մեծ է, եւ հաջորդ խորհրդարանական ընտրություններին եթե փորձ արվի պահպանել իշխանությունը, կարող է, իսկապես, ժողովրդական պոռթկում լինի: Այս երեք տարիները եւ հաջորդ տարի միանշանակորեն ցույց են տալու, որ այս կառավարությունը ձախողվել է: Իրոք, այս կառավարությունն ամենաանարդյունավետն է ՀՀ նորագույն պատմության մեջ: Եվ ոչ միայն արդյունք չկա, այլ ետքայլ կա: Աղքատությունն է ավելացել, մեր պետական պարտքն է ավելացել, բյուջեի դեֆիցիտը, գործազրկությունն է ավելացել, ինֆլյացիան շատ բարձր է: Բոլոր ցուցանիշներով այսօր ետքայլ ենք անում: Այսօր ՀՀ ՀՆԱ-ն 2008թ. համեմատ շատ ավելի ցածր է: Բայց իշխանությունները դժբախտաբար գնում են ոչ թե հիմնարար բարեփոխումների, որը միակն է երկիրն այս իրավիճակից դուրս բերելու համար, այլ պոպուլիստական քայլեր են անում, ուզում են ժողովրդի վիճակը մի քիչ լավացնել, գազի համար անապահով խավերին սուբսիդավորել: Դա ընդհանրապես խախտելու է տնտեսության մեջ եղած հավասարակշռությունը, եւ անկախ նրանից, թե հաջորդ ընտրություններից հետո ով կլինի իշխանության, շատ ավելի բարդ խնդիրների առաջ է կանգնելու մեր տնտեսությունը: Ստիպված ենք լինելու նոր պարտքեր վերցնել, առավել խորացնել մեր մակրոտնտեսական անկայունությունը: Ժողովրդավարությունը մեզ մոտ ձեւական է, չկան դրա հիմնական սկզբունքները` հանդուրժողականություն, օրենքի գերակայություն, ազատություններ, ազատ ընտրություններ: Ազատ շուկայական հարաբերություններում հիմնարար երեք սկզբունքները` հավասար պայմաններ, ազատ մրցակցություն եւ սեփականության անձեռնմխելիություն, այսօր էականորեն խախտված են:
– Կառավարությանն եք քննադատում, բայց այսօրվա կառավարության կազմն ու ողջ իշխանությունը հիմնականում նույն այն մարդիկ են, ովքեր բարձր պաշտոններ էին զբաղեցրել նաեւ նախորդ իշխանության օրոք: Այդ ինչո՞ւ են նրանք այսօր անարդյունավետ աշխատում:
– Այո, բոլորն էլ իմ գործընկերներն են եղել, հարգում եմ նրանց: Չգիտեմ, նրանց թիմային աշխատանքը չի ստացվում, արդյունք չկա: Պետության ներկայացրած վիճակագրությունից դատելով` արդյունք չկա: Կառավարության հիմնական թերությունն այն է, որ ստեղծագործական մտքի պակաս կա, մեծ ծրագրեր չկան, այս կառավարության կանխատեսելու կարողությունն է շատ ցածր: Հիշենք, թե 2008-ին ինչպիսի խոստումներ եղան, այսօր ինչ է վիճակը: Ես կարծում եմ, որ այսօր հասարակությունն ամբողջությամբ կորցրել է կառավարության նկատմամբ իր վստահությունը: Վերջիվերջո, հասարակությունն էլ իր լավատեսությամբ պետք է նպաստի տնտեսության խթանմանը, բայց երբ հասարակությունը, արտադրողն ու սպառողն այդ վստահությունը չունեն կառավարության ասածների նկատմամբ, դրանք նույնիսկ ամենալավ խոստումների պայմաններում չեն նպաստի տնտեսության խթանմանը: Ես կարծում եմ, որ նախագահի առաջ այսօր շատ լուրջ խնդիր է դրվել` մտածել լուրջ կադրային փոփոխությունների մասին, որ հնարավոր լինի այս իրավիճակից երկիրը դուրս բերել:
– Վարչապետի՞ փոփոխության մասին եք ակնարկում, չէ՞ որ կառավարությունում վերջերս բազմաթիվ փոխատեղումներ եղան:
– Քաղաքական ուժի ներկայացուցիչ չլինելով, ես ինձ իրավունք չեմ վերապահել ասելու` ում պահել, ում փոխել, բայց, որ այսօր մեծ թերություններ կան կառավարությունում, դրա մասին երկու կարծիք չի կարող լինել:
– Դուք Ձեր քննադատություններում նկատի չե՞ք ունենում, որ այս երեք տարիներին համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամ կար, եւ ՀՀ տնտեսության անկման վրա դրա ազդեցությունն էլ կար:
– Սխալ կլինի 2009թ. 15% անկումն ամբողջությամբ վերագրել միջազգային ճգնաժամին: 3 հիմնական գործոն կա այդ հսկայական անկման հիմքում: Առաջինը, իհարկե` գլոբալ ճգնաժամն է, բայց երկրորդը մեր տնտեսության մեջ առկա ինստիտուցիոնալ եւ կառուցվածքային թերություններն են, եւ երրորդը` կառավարության քաղաքականությունն է: Առաջինի վրա մենք ազդեցություն չունեինք, մյուս երկուսը մեր ձեռքում է: Մենք ոչ գնացինք համակարգային բարեփոխումների, ոչ էլ կառավարությունը կարողացավ համարժեք քայլեր ձեռնարկել: Ես այս երեք գործոնների վրա հավասար կշիռ կդնեի` որպես տնտեսական անկման պատճառ: Այնպես որ, եթե մենք կարողանայինք գնալ համարձակ բարեփոխումների եւ ճիշտ քաղաքականություն վարել այս ճգնաժամի պայմաններում, ես կարծում եմ, որ անկումը 15-ի փոխարեն կլիներ 4-5 տոկոս: Աշխարհում երկրորդ տեղն էինք վերջից այդ առումով: Գնաճի այս պայմաններում հիմնական դարմանը մենաշնորհի վերացումն է, նույնիսկ դա այսօր կառավարությունը չի համարձակվում շտկել, որովհետեւ չեն ուզում որոշ ներկրողների ոտքը տրորել, որովհետեւ իշխանությունն ու բիզնեսն այնքան են սերտաճել, որ փոխադարձ շահեր կան: Անկախության 20-ամյակի նախաշեմին Հայաստանի ախտորոշումը շատ պարզ է, լուծումներն էլ շատ պարզ են, ուղղակի քաղաքական կամք է պետք, ինչ-որ տեղ` իշխանություն զիջելու կամ կիսելու պատրաստակամություն է պետք, որ մենք կարողանանք այդ ախտերը վերացնել: 6-7 հրատապ քայլեր կան, եթե նախագահը համարձակություն ունեցավ անել, ես համոզված եմ, որ մինչեւ խորհրդարանական ընտրությունները երկիրը որակապես բոլորովին այլ մակարդակի վրա կլինի:
– Ի՞նչ քայլերի մասին եք ակնարկում:
– Առաջինը` նախագահը ելույթով հանդես գա եւ ասի, որ երաշխավորում է ազատ եւ արդար խորհրդարանական ընտրությունները, 2. Դա ապացուցելու համար այսօրվանից թույլ տա, նույնիսկ քաջալերի բոլոր կուսակցություններին, որ նրանք ինքնուրույն մասնակցություն ունենան խորհրդարանական ընտրություններին, որ հնարավոր լինի քաղաքական համակարգում այդ հակակշիռը ստեղծել: 3. Անհապաղ ազատ արձակել բոլոր բանտարկյալներին, ովքեր քաղաքական դրդապատճառներով են ճաղերի հետեւում: Դա իսկապես կլինի առաջին կարեւորագույն քայլը մարտի 1-ի վերքը փակելու: Չի փակվի, բայց գոնե այդ ճանապարհին կարեւոր քայլ կլինի: 4. Հրաժարվել էլեկտրոնային բոլոր տեսակի լրատվամիջոցների վրա բոլոր տեսակի սահմանափակումներից եւ թույլ տալ, որ հասարակական պահանջը ձեւավորի նրանց ծրագրերը: 5. Երաշխավորել սահմանադրությամբ նախատեսված բոլոր տեսակի ազատությունները: 6. Հրաժարվել որպես քաղաքական լծակ օգտագործել պետական` հարկային, մաքսային, ոստիկանության կառույցները, դատական համակարգը: 7. Տնտեսական ոլորտում բոլորին բերել հարկային դաշտ, տարանջատել բիզնեսը քաղաքականությունից եւ վերջապես վերացնել մենաշնորհները: Եթե կան ապրանքատեսակներ, որոնց դեպքում ազգային անվտանգության նկատառումներից ելնելով` մենաշնորհն անհրաժեշտ է, կարող է այդպիսին լինել: Եվ դրանք ոչ թե լինեն անհատների մենաշնորհը, եւ հետո դրանից փող վերցնենք բանակ պահելու համար, այլ` դա դարձնել պետական մենաշնորհ: Այս քայլերի համար նոր օրենքներ պետք չեն, սահմանադրություն փոխել, հանձնաժողովներ պետք չեն: Միայն ենթադրում է սահմանադրության եւ օրենքների կիրառում: Բայց այս բոլորն այսօր կախված է մի մարդու կամքից: Եթե նախագահն այսօր խնդիր դնի` մինչեւ հաջորդ խորհրդարանական ընտրություններ այս քայլերն անի, համոզված եմ, որ մինչեւ հաջորդ խորհրդարանական ընտրությունները երկիրը որակապես այլ հարթության վրա կլինի:
– Բայց մենաշնորհները եւ Ձեր թվարկած բոլոր թերություններն առաջացել ու հզորացել են դեռ նախորդ իշխանությունների ժամանակ:
– Երբ ուզում է առաջացած լինեին, դա արդարացում չէ: 20 տարի է անցել մեր անկախությունից, եթե նախկինում եղել է, ուրեմն հիմա պետք է ուղղել: Բայց նախկինում շատ լավ բաներ էլ են եղել, որ այսօր չկան:
– Դուք այդ քայլերը թվարկելուց առաջ կառավարությանը մեղադրեցիք անարդյունավետ աշխատանքի մեջ, բայց հիմա ասում եք, որ դրանց լուծումը նախագահի կամքից է կախված: Ուրեմն կառավարության աշխատանքի անարդյունավետությունը ոչ թե գործադիր մարմնի, ավելի շատ նախագահի կամքով է պայմանավորված:
– Բնականաբար, այդ բոլորն իրար հետ շաղկապված են: Կան խնդիրներ, որոնց լուծումը կախված է նախագահի կամքից, բայց կան խնդիրներ, որոնք կառավարության անարդյունավետ գործունեության հետեւանք են:
– Ձեր թվարկած բարեփոխումները ժողովուրդն էլ է պահանջում, բայց եթե իշխանությունները կատարեն դրանք, դա հավասարազոր կլինի իրենց վերջին:
– Ես հակառակն եմ կարծում: Կարծում եմ, որ իշխանության հեղինակությունը կբարձրանա եւ արդար ընտրություններով վերընտրվելու հավանականությունը կմեծանա:
– Այսօր էլ բազմահազարանոց մարդիկ են հավաքվում ընդդիմության հրավիրած հանրահավաքին: Ի՞նչն է պատճառը:
– Դժգոհության արդյունք է: Այսօր ՀՀ-ում, բացի իշխանություններին մոտ կանգնած մարդկանցից, գոհ մարդ չկա: Հիմնադրամում օրական բազմաթիվ մարդկանց հետ եմ շփվում, եւ բոլորն ինչ-որ փոփոխություն են ուզում: Այդ փոփոխությունը չի կարող ուշանալ: Որպեսզի մենք խուսափենք արաբական աշխարհի ցնցումներից, լավ կլինի, որ այդ փոփոխության կարիքն իշխանությունները զգան, ու իրենք անեն, եւ ոչ թե ժողովուրդը դա պարտադրի:
– Արաբական աշխարհի ցնցումների ազդեցությունը մե՞ծ է Հայաստանի վրա:
– Նույն ախտանիշները տարբեր խորությամբ ՀՀ-ում կա: Ուղղակի անկանխատեսելի է, որ եթե ընտրություններին մենք էլի գնանք կեղծման ճանապարհով, ժողովուրդն էլ զգա, որ փոփոխությունները բացառված են, կարելի է ամեն ինչ ակնկալել:
– Դժգոհ ժողովուրդն ակնկալիքներ ունի ընդդիմությունից: Ձեր կարծիքով` ընդդիմության գործողությունները համարժե՞ք են ժողովրդի սպասումներին:
– Այս պահին ինձ համար դժվար է ընդդիմությանը գնահատական տալ, որովհետեւ իրավիճակն այստեղ այնքան հեղհեղուկ է, որ յուրաքանչյուրն ամենաբարձր արդյունավետություն ապահովելու համար կարծես թե գտնվում է դիրքավորման փուլում: Եվ երբ դու դիրքավորման փուլում ես, դժվար է արձանագրել, թե դա արդեն ընդդիմության վերջնական քաղաքականությունն է, թե դեռեւս սպասում է իրավիճակային փոփոխությունների, որ կարողանա ժողովրդի պահանջին ադեկվատ քայլ անել:
– Արտահերթ ընտրությունների հավանականությունը որքա՞ն է:
– Ես ընդհանրապես արտահերթ ընտրությունների հավատացող չեմ եղել, չեմ ջատագովել: Ես կարծում եմ, որ մենք կգնանք հերթական ընտրությունների: Դրան պետք է պատրաստվել, եւ լավ պետք է պատրաստվել: Այս ընթացքում պետք է հասարակական պահանջն ավելի ցայտուն լինի, որ իշխանությունները լսեն եւ իմանան, որ իրենց համար լուրջ ընտրություն կա` բավարարել ժողովրդի պահանջը, կամ արդեն ժողովուրդը կփորձի ինչ-որ բան պարտադրել իշխանություններին:
Հ.Գ. ԼՂՀ հակամարտության կարգավորման խնդրին վերաբերող` Վ.Օսկանյանի հետ հարցազրույցի մյուս մասը կարդացեք «168 Ժամի» հաջորդ համարում: