– Ի՞նչ նպատակ ունեն Հայաստանի քաղաքական ու տնտեսական վիճակի մասին միջազգային կառույցների այս ակտիվ քննադատությունները: Դրանք կարծես թե ավելի են հաճախակիացել: Դրանց զուգահեռ՝ ՀՀ-ում ավելացել են դժգոհությունները, մարդիկ փողոց են դուրս գալիս, ներքաղաքական պայքարի ակտիվություն է նկատվում:
– Այսօր ինչ կատարվում է աշխարհում, այդ թվում եւ՝ մեզ մոտ, բացարձակապես պատահականություն չէ ու դրսեւորումն է մի շատ կարեւոր երեւույթի` հին աշխարհը հեռանում է եւ գտնվում է ցնցումների մեջ: Հին աշխարհը` արեւմտյան քաղաքակրթությունը ձեւավորած մի քանի հարյուրամյակ իշխող մշակույթն արդեն չի կարողանում իշխել, ապահովել հասարակությունների գոյատեւումը: Մոլորակով մեկ ցնցումները դրա ավարտի մասին են վկայում, աշխարհը գտնվում է փնտրտուքի մեջ, թե դրա փոխարեն ինչ լինի: Իսկ հին համակարգը փորձում է մոդիֆիկացվելով՝ պահպանել թե ինքն իրեն, թե վերահսկողությունն այլ կետերում: Այդ մոդիֆիկացիաների բաղկացուցիչ մասն այսօրվա Արեւմուտքի կեցվածքն է աշխարհի այն ծայրերում, որտեղ արդեն կայացել կամ խմորվում է ընդվզումը իշխող կարգերի, ռեժիմների դեմ: Ամբողջական է այդ հեղափոխական մղումը: Եվ փորձելով ինչ-որ կերպ այդ ընդվզումը վերցնել վերահսկողության տակ` Արեւմուտքի համակարգը տալիս է համապատասխան գնահատականներ, փորձում է միջամտել, աջակից լինել այդ նոր ուժերին եւ դրանով պահպանել իր տիրապետությունը:
– Հայաստանում կա՞ նման ընդվզումների հավանականություն:
– Ակնհայտ է, որ թե՛ ՀՀ-ում, թե՛ ետխորհրդային տարածքում ընդհանրապես այսպիսի կուտակված ներուժ կա: Դրսեւորման ի՞նչ ձեւեր կլինեն այստեղ, Ադրբեջանում, Միջին Ասիայում կամ այլուր, դժվար է ասել: ՀՀ-ում միգուցե ավելի հեշտ է, որովհետեւ այդ ընդվզումն ընդդեմ տիրող կեցության, հսկայական է: Ես չգիտեմ այս կյանքի մի իշխանավորի, հարուստի, հաջողակի, ով համարում է, որ ամեն ինչ նորմալ է ու այսպես պետք է մնա: Բոլորը հասկանում են, որ այսպես այլեւս չի կարող մնալ: Բայց ինչպիսին պետք է լինի անցումը` ամեն մեկը չի ուզում կորցնել, բոլորն ուզում են գոնե ունեցածը պահպանել: Այս վախերը կան, բայց փոփոխության պոտենցիալը հսկայական է, եւ այդ փոփոխությունը պարտադիր լինելու է: Բայց մենք չենք կարող մտնել այդ ցնցումների շրջանը, մենք պարտադիր պետք է փոխենք այս կյանքը, բայց դա պետք է կարողանանք անել առանց ցնցումների:
– Չե՞ք կարծում, որ առանց ցնցումի դժվար է ՀՀ-ում փոփոխություն ակնկալել: 2008թ. նախագահական ընտրությունների արդյունքում ցնցում եղավ, բայց նորից փոփոխություն չեղավ: Գործող իշխանություններն էլ որեւէ զիջման չեն ուզում գնալ:
– Իրոք, այս պահին գնում է դեստրուկցիայի կուտակում այն իմաստով, որ մի կողմից կա կարծր ընդդիմադիր ճակատը` ՀԱԿ-ը, որի շուրջ գնում է հիմնական խմորումը, մյուս կողմից՝ կա իշխանություն, որն ասում է, թե՝ ոչ մի բան չեմ ընդունում: Մեզանում ձեւավորված քաղաքական մշակույթն ակնկալում է, թե ով առաջինը կկոտրվի, ետ կքաշվի: Այդ վտանգը կա, բայց դրա ձեւն էլ է երեւում` այն ըմբռնումը, որ նոր համակարգում իշխանությունը պետք է լինի ժողովրդի ձեռքում: Այսինքն՝ մեր ժողովուրդը պետք է լուծի այս իրավիճակից ելնելու մի կարեւոր խնդիր, որ ինքը պետք է ամբողջությամբ ինքնակազմակերպված լինի: Ընդհանրապես մարդկությունն անցնում է գրագետ մարդու համակարգերին, գիշատիչ մարդու համակարգը մեռնող է: Ժողովուրդն իր ամբողջականության մեջ պարունակում է իր մտավոր համակարգը, որը կենտրոնացված չէ իշխանության կամ կուսակցությունների մեջ: Եվ այդ կենտրոնները սկսում են իրար հետ փոխազդելով ապրել: Այս իմաստով «Facebook»-ը շատ կարեւոր գործոն է, որովհետեւ երիտասարդությունը այստեղից-այնտեղից միտք է որսում եւ սկսում այդ համակարգում քննարկել:
– Ձեր կարծիքով՝ ՀՀ-ում հիմա Արեւմուտքի՞, թե՞ ՌԴ-ի ազդեցությունն է գերակշռում: ՀՀ-ի ժողովրդավարացման մասին անընդհատ Արեւմուտքն է խոսում, եւ թվում է, թե ՌԴ-ն ավելի շուտ այս վիճակի պահպանման կողմնակիցն է: Միգուցե պատճառն այն է, որ ՌԴ-ն ի՞նքն ունի այդ նույն խնդիրը:
– Դա բխում է ՌԴ-ի այսօրվա անկատարությունից, բզկտվածությունից, որ բարձր բաներից չի խոսում: Նա էլ կարող է նույնն անել: Խոսում ես բարձր բաներից, իսկ իրականում զբաղված ես ջեբկիրությամբ: Ես չեմ ուզում մեղադրել միայն Արեւմուտքին, թե՝ գիտե՞ք, նրանք հատուկ դիվային բաներով են օժտված: Ոչ, աշխարհն այնպիսին է, որ մարդը պետք է զբաղվի ջեբկիրությամբ: Անկախ նրանից, թե դա մի ջեբկիր է, դա մոնոպոլիա է, որը շաքարի գինը բարձրացնում է եւ թոշակառուի գրպանից վերջին կոպեկը հանում է, թե համաշխարհային մի կորպորացիա է: Իրականում նույն ջեբկիրության սպասարկումն է` աղքատ երկրներին թալանել, տանել սեփական երկիր: ՌԴ-ն նոր է մտել այդ աշխարհի մեջ եւ փորձում է իրեն դրսեւորել այդ օրենքներով, որն անհեթեթություն է: Այդ աշխարհի անհեթեթությունը երեւում է Ամերիկայում ու Եվրոպայում, իսկ ՀՀ-ում եւ ՌԴ-ում դա ողբերգություն է: Վերջապես մարտի 1-ի ողբերգության, դրան նախորդած ու դրանից հետո գնացող այս ողբերգական զարգացումների վրա Արեւմուտքը փող, ազդեցություն էր սարքում: ՌԴ-ն այդ նույն համակարգի առավել բզկտված ու անհեթեթ ձեւն է:
– Այնուամենայնիվ, ՀՀ իշխանությունների վրա ո՞ր կողմի ազդեցությունն է մեծ:
– Այսօր մեր իշխանական համակարգը սրընթաց անցնում է Արեւմուտքի ձեռքը, ավելի շուտ՝ ԱՄՆ-ի եւ Բրիտանիայի համատեղ նախագծի ձեռքը: Նրանք առավել ազդեցիկ են, ամեն օր ավելացնում են իրենց ազդեցությունը: Բայց դա չի նշանակում, որ եթե հանկարծ ՌԴ-ն ուշքի գա, միջամտելու գործիք չի ունենա: Միջամտելու բավականին գործիքներ ունի, հատկապես որ այսօր ՀՀ-ում մեր ներքին բզկտվածությունը պարարտ հող է ստեղծում արտաքին դրսեւորումների համար: Դրա համար ես ուզում եմ, որ մեր անցումների երաշխավորը լինի ժողովուրդը, որ դրանք անցնցում լինեն:
– Ինչի՞ց եք եզրակացնում, որ ՀՀ-ն սրընթաց անցնում է Արեւմուտքի ձեռքը, հատկապես, որ մեզանում արդեն կարծրատիպ է ձեւավորվել, թե մեր երկրում տեղի ունեցող իրադարձությունները ՌԴ-ի հետ են համաձայնեցվում:
– Կտեսնեք, եթե ուշադիր նայեք, թե կադրային նշանակումներն ինչպիսին են, օրենքները ինչպես են փոխում: Եթե ես որոշել եմ այդ երկիրն ամբողջությամբ տանել, եւ խանգարողը ՌԴ-ն է, որը բավականին անգրագետ է գործում, ես անդադար կասեմ, թե նրա ազդեցությունը հսկայական է, որ ամբողջ երկիրը պայքարի դրա դեմ: Այս խոշոր մի քանի էներգետիկ կորպորացիաները, զինուժը, սահմանապահ զորքի առկայությունը կարող են կարճ ժամանակում քաղաքական իմաստով վերածվել ոչնչի: Ամենակարեւոր գործոնը, որ երկիրը պահում է մյուս երկրի հետ, դա ժողովուրդն է: Այս իմաստով ՌԴ-ի կորուստը կարող եք տեսնել: Եթե 10 տարի առաջ ՌԴ-ի հետ կապն էական էր համարում ՀՀ ժողովրդի ճնշող մեծամասնությունը, ապա այսօր երիտասարդությունը հակառուս է:
– Իսկ ընդդիմության դեպքում ո՞ր կողմի ազդեցությունն է գործում:
– Իմ կարծիքով՝ նույնն է, սակայն քաղաքական ուժերը լավ հասկանում են այդ խաղը, հատկապես որ, վերջին տարիների քաղաքական մշակույթն այն է, որ պետք է մի երկրի վրա հենվելով ձեռք բերես իշխանություն եւ տնտեսական հնարավորություն, սպասարկես նրա շահերն ու իրականացնես այդ իշխանությունը: Սեփական ժողովրդի հետ հարաբերվելով հարց լուծելը համարվում է ոչ մոդայիկ եւ արխաիկ: Այդ մշակույթից դուրս գալու ժամանակն է, բայց դրա համար պետք է ժողովրդի ինքնակազմակերպման հարցը լուծել:
– Երբեմն տեսակետ է հնչում, որ մեր երկրում այս ներքին ճգնաժամը կկարգավորվի, եթե ՀՀ իշխանությունները ձեւավորվեն Ղարաբաղյան շարժման հետ կապ չունեցող մարդկանցից: Սակայն այդ շարժումից մոտ 20 տարի հետո էլ ՀՀ քաղաքական դաշտում, թե իշխանության, թե ընդդիմության մեջ այլ առաջնորդներ չեն ձեւավորվել: Ինչի՞ արդյունք է դա:
– Այդ հարցն ամբողջ սրությամբ դրվել էր 1998թ. նախագահական ընտրությունների ժամանակ: Եվ նախագահի վերաբերյալ առաջ էր քաշվել 4 արգելք` ոչ Ղարաբաղից, ոչ Ղարաբաղ կոմիտեից, ոչ զինվորական, եւ նախագահի թեկնածուն չպետք է լիներ մի կուսակցությունից:
– ՀՅԴ-ի՞ն նկատի ունեք:
– Չեմ ասի: Այդ 4 վետոն դրված էր եւ հիմնավորված: Փնտրտուքը սկսվել էր այս 4 պայմաններից դուրս, մտավորականության եւ այլ շրջանակում: Ցավոք սրտի, այսօրվա բարձրաստիճան անձանցից մեկը շատ տխուր դեր խաղաց, որ այդ հնարավորությունը կոտրվեր: Փորձ կատարվեց մեկ ուրիշի հրավիրել, նա էլ մերժեց, նրա հետ զրուցողն այնպես զրուցեց, որ այդ մեկը մերժեց: Դա հայտնի է, բայց ես անուններ չեմ ուզում տալ: Բայց հիմա հարցերի հարցը դա չէ, թե ով կլինի նախագահ, ով կլինի խորհրդարանում: ՀՀ-ում իշխողը լինելու է ժողովուրդը կամ շունը` այսինքն՝ բոլորիս մեջ կուտակված շնությունը, մարդու կենդանական որակը: Եթե ժողովուրդն ինքնակազմակերպված կանգնած է, ստիպում է բոլորին դրսեւորել իրենց բարձրագույն որակները, որը բոլորիս մեջ կա: Կա նույնիսկ նրանց մեջ, ովքեր այս վերջին տարիներին զբաղված էին բացարձակ ստորությամբ:
– Իսկ ինչպե՞ս են ղեկավարում մեր երկիրը գործող իշխանությունները:
– Մենք 20 տարի քայլ առ քայլ փողը հռչակեցինք որպես արժեք, որ 50 հարուստ ընտանիքներ պետք է կառավարեն Հայաստանը, Արեւմուտքի պես պետք է լինի: Այս բաները բացահայտ ձեւակերպեցինք՝ որպես ազգային նպատակներ, եկանք կոնսենսուսի, որ այդպես էլ պետք է լինի: Մարդու հիմնական որակը դարձրեցին հարստություն կուտակելը: Դրանից հետո իշխողներին հա՞րց տալ, թե նրանք ինչով են զբաղված: ՀՀ-ում լավագույն բիզնեսը պաշտոն զբաղեցնելն է: Նոր որակ կստեղծի ինքնակազմակերպված ժողովուրդը, հակառակ դեպքում կմնանք նույն այս որակի մի քիչ մոդիֆիկացված տարբերակով: Սա անթույլատրելի է եւ կբերի նրան, որ դեստրուկցիայի պոտենցիալն ավելի մեծ կլինի, պայթյունն` ավելի ուժեղ: Ես մեծ հույս ունեմ երիտասարդության հետ կապված, որ նրանք կբերեն կյանքի նոր որակները: Երկրի ղեկավարները պետք է լինեն մարդիկ, ովքեր ոչ թե ադմինիստրատիվ բարձրագույն լծակ, այլ` բարձրագույն իմաստություն, ստեղծագործական, մեծ ջերմություն արձակող, ամենասիրող մարդիկ դառնան: Եթե այս որակը լինի, մարդիկ կձգտեն նրանց շրջապատում լինել: Եթե երկրի առաջին դեմքը հարուստներն են, ովքեր ավելի շատ ջիփ կամ առյուծ, ոսկե զուգարանակոնք ունեն, դրանով է մարդու արժեքը որոշվում: Սա դեգեներատիվ համակարգի ամենավառ դրսեւորումն է:
– Ամեն դեպքում ի՞նչ հանգուցալուծում կարող է ունենալ հետզհետե ակտիվացող պայքարը:
– Վերջիվերջո, կարճ ժամանակում, չեմ կարող ասել, թե երբ, բայց փոփոխությունների մղումը շատ մեծ է: Եվ ամենակարեւորը` դա մեծ է քաղաքական շրջանակներից դուրս: Դրա համար դրսեւորումը գնալու է քաղաքացիականով: Բայց շատ կարճ ժամանակում է հասնելու, տասնամյակների մասին չէ խոսքը: