Անդրեյ Տարկովսկի. «Մարտիրոլոգ»

(Օրագրերից)

Ի՞նչ է ճշմարտությունը: Ճշմարտություն հասկացությո՞ւնը: Ավելի շուտ, այնքան մարդկային մի բան, ինչը, ամենից հավանական է, օբյեկտիվ, համամարդկային, բացարձակ տեսանկյունից համարժեք չունի:

Եվ քանի որ մարդկային է, կնշանակի՝ սահմանափակ է, նյութի տեսանկյունից անբաժան` ճնշված մարդկային միջավայրի շրջանակներով: Կապել մարդկայինը տիեզերքի հետ՝ աներեւակայելի է: Ճշմարտությունը` նույնպես: Քո շրջանակներում (էվկլիդեսյան եւ չնչին` անսահմանության համեմատ)՝ մեծության հասնելը կնշանակի՝ ապացուցել, որ դու ընդամենը մարդ ես:

Այն մարդը, ով չի տենչում ոգու մեծությանը` ոչնչություն է: Ինչ-որ դաշտամկան կամ աղվեսի պես մի բան: Կրոնը` միակ ոլորտն է, որ մարդը ներբացել է մեծազորությունը բնորոշելու համար:«Իսկ ամենազորեղն աշխարհում այն է, ինչը տեսանելի, լսելի եւ շոշափելի չէ»,- ասել է Լաո Ցզին: Ի տես անվերջանալի օրենքների կամ անվերջության օրենքների, որոնք ընկած էին հասանելիից անդին, Աստված չի կարող գոյություն չունենալ: Մարդու համար, ով ունակ չէ զգալու անդրսահմանայինի էությունը` անհայտը, անիմանալին` Աստված է: Իսկ բարոյական իմաստով Աստված` սեր է: Մարդու համար, որպեսզի նա կարողանա ապրել, առանց այլոց տանջելու, պիտի գոյություն ունենա իդեալ: Իդեալը, որպես օրենքի հոգեւոր բարոյական կոնցեպցիա: Բարոյականությունը մարդու ներսում է, բարոյախոսությունը` դրսում, եւ հորինված է՝ որպես բարոյականության փոխարինիչ: Այնտեղ, ուր չկա բարոյականություն, իշխում է բարոյախոսությունը` աղքատիկ ու չնչին: Այնտեղ, ուր կա այն` բարոյախոսությունն անելիք չունի: Իդեալն անհասանելի է, եւ նրա կառուցվածքի այդ ըմբռնման մեջ է մարդկային բանականության մեծությունը:

Փորձել իդեալի տեսքով պատկերել հասանելի, կոնկրետ որեւէ բան` կնշանակի՝ զրկվել ողջամտությունից` խելքը թռցնել:

Մարդը մեկուսացված է: Թվում էր, թե համայնական գործը կարող է դառնալ նրա միավորման, միագումարման սկզբունքը: Բայց դա կեղծ միտք է: Քանզի արդեն հիսուն տարի մարդիկ գողանում են, երեսպաշտություն անում, այսինքն ընդհանրական են իրենց կոչման գիտակցման մեջ, իսկ միասնություն չկա: Գործով կարելի է մարդկանց միավորել, միայն, եթե գործերը խարսխված են բարոյականության վրա, մտնում են իդեալի, բացարձակի համակարգի մեջ:

Այդ պատճառով աշխատանքը երբեք չի կարող ինչ-որ վսեմ բան լինել: Այդ պատճառով գոյություն ունի տեխնիկական առաջընթացը: Եթե աշխատանքը` արիություն եւ բարոյական կատեգորիա է, ապա առաջընթացը ռեակցիոն է, ինչն արդեն անհեթեթ է:

«Աշխատանքն արժանապատվության վերաբերելը նույնպիսի այլանդակություն է, ինչպիսին էր մարդու սնվելը արժանիքի եւ առավելության հասցնելը»,- ասել է Լեւ Տոլստոյը: Իսկ սապոգներ կարելն ու վարուցանքը նրան պետք էին միանգամայն այլ բանի համար: Առանձնահատուկ սուր զգացողության համար իր մարմնի, որի երգիչն էր նա: Եթե «անկարելի է գրկել անընդգրկելին», ապա Աստծուց բացի՝ մարդ ոչնչով չի արդարացրել իր գոյությունը:

Կրոնը, փիլիսոփայությունը, արվեստը` այդ երեք սյուները, որոնք պահում են աշխարհը` մարդը ստեղծել է այն բանի համար, որպեսզի սիմվոլիկ կերպով նյութականացնի անսահմանության գաղափարը, դրան հակադրելու համար նրա հնարավոր ըմբռնման խորհրդանիշը (ինչը, իհարկե, տառացիորեն անհնար է): Այդպիսի վիթխարի չափի այլ բան մարդկությունը չգտավ: Ճիշտ է, դա նա գտավ բնազդաբար, չհասկանալով, թե իր ինչին է պետք Աստված (ավելի հեշտ է), փիլիսոփայությունը (ամեն ինչ բացատրում է, նույնիսկ կյանքի իմաստը), եւ արվեստը (անմահությունը): Հանճարեղորեն է մտածված մարդկային կարճատեւ կյանքին զուգակցված անսահմանության գաղափարը: Հենց ինքն՝ այդ գաղափարն, անվերջ է: Ճիշտ է, ես դեռ վստահ չեմ այն բանում, որ ողջ այդ կառուցվածքի չափանիշը մարդն է: Իսկ գուցե բո՞ւյսն է: Չափանիշ չկա: Կամ այն ամենուր է` տիեզերքի ամենափոքր մասնիկո՞ւմ: Այդժամ մարդու բանը բուրդ է: Նա պետք է շատ բաներից հրաժարվի: Այդժամ նա պետք չէ Բնությանը: Երկրի երեսին, համենայն դեպս, Մարդը հասկացավ, որ կեցած է անվերջության առաջ: Իսկ գուցե թե դա պարզապես խառնաշփո՞թ է: Չէ՞ որ ոչ ոք չի կարող ապացուցել իմաստի գոյությունը: Ճիշտ է, եթե որեւէ մեկը ապացուցի (ինքն իրեն, իհարկե), ապա կխելագարվի: Կյանքը նրա համար անիմաստ կդառնա:

Հ. Ուելսը «Խնձորը» պատմվածք ունի: Այն մասին, թե ինչպես էին մարդիկ վախենում խնձոր ուտել իմացության ծառից: Ամենեւին վստահ չեմ այն բանում, որ մահվանից հետո կլինի Ոչինչը, դատարկությունը, ինչպես բացատրում են խելոքները` երազ առանց երազատեսությունների: Սակայն ոչ ոք չգիտի եւ ոչ մի առանց երազատեսությունների երազ: Պարզապես` ննջել է (նա դա հիշում է) եւ արթնացել է (դա էլ է հիշում): Իսկ ինչ էր ներսում` ոչ, չի հիշում: Բայց չէ՞ որ եղել է: Միայն թե չի հիշում: Կյանքն, իհարկե, ոչ մի իմաստ էլ չունի: Եթե այն լիներ` մարդն ազատ չէր լինի, այլ կվերածվեր այդ իմաստի գերուն եւ նրա կյանքը կկառուցվեր միանգամայն նոր կատեգորիաներով: Ստրուկի կատեգորիաներով: Ինչպես կենդանու մոտ, ում կյանքի իմաստը հենց կյանքն է, ցեղի շարունակությունը: Կենդանին զբաղվում է իր ստրկային աշխատանքով այն պատճառով, որ բնազդաբար է զգում կյանքի իմաստը: Այդ պատճառով նրա ոլորտը սահմանափակ է: Իսկ մարդու հավակնությունն ուղղված է առ այն, որ հասնի բացարձակին:

Տարօրինակ է, որ երբ մարդիկ հավաքվում են միատեղ արտադրության մեջ կամ աշխարհագրական սկզբունքով, նրանք սկսում են ատել եւ ճնշել միմյանց: Քանի որ յուրաքանչյուրը սիրում է միայն ինքն իրեն: Ընդհանրությունը` երեւութականություն է, որի արդյունքում վաղ թե ուշ մայրցամաքների վրա կելնեն սնկի տեսք ունեցող չարագույժ մահաբեր ամպերը:

Մարդկանց ամբողջությունը, որ ձգտում է մի նպատակի` կշտանալու, ինչը որ բերում է կործանման, քայքայման, հակամարտության:

«Ոչ միայն հացիվ»:

Մարդն արարված է որպես հակասական հատկությունների ամբողջություն: Պատմությունն ապացուցողաբար ցուցանում է, որ իրոք այն զարգանում է ամենաժխտական ուղով, այսինքն՝ կամ մարդն ի վիճակի չէ այն ղեկավարելու, կամ, այն ղեկավարելով, ունակ է միայն այն նետելու ամենասարսափելի ու անցանկալի ուղու վրա: Մարդիկ ունակ չեն մարդկանց կառավարելու: Նրանք ունակ են սոսկ կործանելու: Եվ նյութապաշտությունը` ապերասան ու լկտի, բերում է այդ կործանմանը:

Չնայած այն բանին, որ յուրաքանչյուրի հոգում ապրում է Աստված, որ ունակ է կուտակելու հավերժականն ու բարին, իրենց ամբողջության մեջ մարդիկ ունակ են միայն կործանելու: Քանզի նրանք միավորվել են ոչ թե իդեալների շուրջ, այլ հանուն նյութական գաղափարի: Մարդկությունը փութաց պաշտպանելու իր մարմինը (գուցե թե բնական եւ անգիտակից ժեստի ուժով, ինչը որ, այսպես կոչված, առաջադիմության սկիզբը դրեց): Եվ չմտածեց այն մասին, թե ինչպես պաշտպանի հոգին: Եկեղեցին (ոչ թե կրոնը) դա անել չկարողացավ: Քաղաքակրթության պատմության ճանապարհին մարդու հոգեւոր կեսն ավելի ու ավելի հեռացավ անասնականից, նյութականից, իսկ հիմա անպարագրելի տարածության խավարում մենք հազիվ ենք նշմարում հեռացող գնացքի լույսերը` դա ընդմիշտ ու անհուսալի քշվում է մեր էության երկրորդ կեսը: Ոգին եւ մարմինը, զգացմունքն ու բանականությունը այլեւս երբեք չեն կարողանա կրկին միավորվել: Չափազանց ուշ է: Մենք դեռեւս, ի հետեւանս սարսափելի հիվանդության, որի անունն է՝ անսրտություն, հաշմանդամներ ենք, եւ այդ հիվանդությունը մահացու է: Մարդկությունն ամեն ինչ արեց, որպեսզի ինքն իրեն կործանի: Սկզբում՝ բարոյապես, եւ ֆիզիկական մահն էլ լոկ դրա արդյունքն է: Ինչ չնչին, ողորմելի ու անպաշտպան են մարդիկ, երբ նրանք մտածում են «հացի» մասին, միայն «հացի», չհասկանալով, որ այդ մտածելակերպն իրենց մահվան կբերի: Մարդկային բանականության միակ ձեռքբերումը դիալեկտիկայի սկզբունքի գիտակցումն էր: Եվ եթե մարդը հետողական լիներ եւ ինքնասպան չլիներ, նա, դրանով ղեկավարվելով, շատ բան կհասկանար:

Բոլորը կարող են փրկվել միայն մեկուսի փրկվելով: Վրա է եկել անհատական խիզախության ժամանակը: Խրախճանք՝ ժանտախտի ժամանակ: Բոլորին փրկել կարելի է միայն ինքդ քեզ փրկելով: Հոգեւոր իմաստով, իհարկե: Համընդհանուր ջանքերն անպտուղ են: Մենք մարդիկ ենք եւ զուրկ ենք ցեղի պահպանման բնազդից, ինչպես մրջյուններն ու մեղուները: Սակայն փոխարենը՝ մեզ տրված է անմահ հոգին, որի վրա մարդկությունը չարագույժ բերկրանքով թքեց: Բնազդը մեզ չի փրկի: Նրա բացակայությունը մեզ կործանում է: Իսկ հոգեւոր, բարոյական հիմերի վրա մենք թքած ունենք: Եվ ի՞նչ փրկություն։ Դե հո իսկապես առաջնորդներին չե՞նք հավատալու: Այժմ մարդկությանը կարող է փրկել միայն հանճարը` ոչ մարգարեն, չէ, այլ հանճարը, ով կձեւակերպի բարոյական իդեալը։ Բայց ո՞ւր է նա, այդ մեսիան:

Միակ բանը, որ մնում է մեզ` դա արժանապատիվ մահանալ սովորելն է: Ցինիզմը դեռ ոչ մեկին չի փրկել: Դա փոքրոգիների ճակատագիրն է:

Մարդկության պատմությունը չափազանց նման է մարդկանց վրա դրված ինչ-որ հրեշալի էքսպերիմենտի, որ արել է մի դաժան եւ խղճահարության անընդունակ մի արարած: Ինչ-որ կենդանահերձության պես մի բան: Եվ կբացատրվի՞ դա երբեւէ: Մի՞թե մարդկանց ճակատագիրը սոսկ անվերջանալի պրոցեսի բոլորաշրջան է, որի իմաստը նա անկարող է հասկանալու: Սարսափելի է մտածելն անգամ: Չէ՞ որ մարդը չնայած որեւէ բանի` ոչ ցինիզմին, ոչ մատերիալիզմին, հավատում է Անսահմանին, Անմահությանը: Ասացեք նրան, որ աշխարհի երեսին այլեւս ոչ մի մարդ չի ծնվելու, եւ նա փամփուշտը կարձակի ճակատին:

Մարդուն ներշնչել են, թե նա մահկանացու է, սակայն Անմահության իրավունքն իրոք խլող սպառնալիքի առջեւ, նա այնպես կդիմադրի, ասես նրան պատրաստվում են տեղնուտեղը սպանել:

Մարդուն պարզապես պղծել են: Ավելի ճիշտ, հետզհետե բոլորը միմյանց պղծել են: Իսկ նրանց, ովքեր մտածում էին հոգու մասին` շատ դարերի ընթացքում, ընդհուպ մինչեւ մեր օրերը, ֆիզիկապես ոչնչացնում էին եւ շարունակում են ոչնչացնել:

Միակ բանը, որ կարող է մեզ փրկել` դա նոր հերետիկոսությունն է, որը կկարողանա դեն նետել մեր դժբախտ, բարբարոս աշխարհի բոլոր գաղափարական ինստիտուտները: Ժամանակակից Մարդու մեծությունը` բողոքի մեջ է:

Փառք բութ, ձայնազուրկ ամբոխի առաջ բողոքից իրենց այրողներին եւ նրանց, ովքեր բողոքում են, դուրս գալով հրապարակ պլակատներով եւ լոզունգներով եւ իրենց ճնշումների ենթարկելով, եւ բոլոր նրանց, որ «ոչ» է ասում անաստվածներին ու մորթապաշտներին: Հառնել ապրելու հնարավորությունից վեր, գործնականորեն գիտակցել մեր մարմնի մահկանացու լինելլը` հանուն գալիքի, հանուն Անմահության.. Եթե մարդկությունն ունակ է դրան, ապա դեռ ամեն ինչ կորած չէ: Դեռեւս հավանականություն կա: Մարդկությունը չափազանց շատ է տառապել եւ տառապանքի զգացողությունը նրա մեջ հետզհետե ատրոֆիայի է ենթարկվել: Դա վտանգավոր է: Քանի որ այժմ հենց այդ պատճառով անհնար է արյամբ եւ տառապանքով փրկել մարդկությունը: Աստված, այս ինչ ժամանակ է, որում մենք ապրում ենք:

Դարձյալ Սաշա Միշարինի հետ խոսում էինք Դոստոեւսկու մասին: Դա, իհարկե, հարկ է ամենից առաջ գրել: Չմտածել ռեժիսուրայի մասին: Հազիվ թե իմաստ ունի Դոստոեւսկի էկրանավորելը: Պետք է ֆիլմ անել Ֆյոդոր Միխայլովիչի մասին: Նրա բնավորության, նրա Աստծո եւ սատանայի եւ նրա ստեղծագործության մասին: Տոլյա Սոլոնիցինը կարող է հիասքանչ Դոստոեւսկի լինել: Հիմա պետք է կարդալ: Այն ամենը, ինչ գրել է Դոստոեւսկին: Այն ամենը, ինչ գրել են նրա մասին, եւ ռուսական փիլիսոփայությունը` Սոլովյով, Լեոնտեւ, Բերդյաեւ եւ այլն: «Դոստոեւսկին» կարող է դառնալ այն ամենի իմաստը, ինչը ես կկամենայի անել կինոյում: Իսկ հիմա «Սոլյարիսը»: Դեռեւս ամեն ինչ տանջալիորեն եւ հազիվ է առաջ ընթանում, քանի որ «Մոսֆիլմը» որոշակիորեն ճգնաժամի մեջ է:

Կարդում եմ Վսեվոլոդ Օվչիննիկովի «Սակուրայի ճյուղը» գիրքը Ճապոնիայի մասին: Հիանալի է: Նուրբ եւ խելացի: Լավ է, որ ես դա կարդացի Օսակա գնալուց առաջ:

Ստանիսլավսկին վատ ծառայություն է մատուցել գալիք թատրոնին` մոտավորապես նույնպիսի, ինչպիսին Ստասովը` գեղանկարչությանը: Այդ գաղափարայնությունը, այսպես կոչված, «ուղղվածությունը», ինչպես գրում էր Դոստոեւսկին, այդ ամենը փոխեց արվեստի թե իմաստը եւ թե խնդիրները:

Չեմ հիշում, արդյո՞ք գրել եմ ես այս տետրում Պաստեռնակի հետ իմ զրույցի, ավելի ճիշտ, նրա հոգու հետ իմ զրույցի մասին: Իմ այն հարցին` «Թե դեռ քանի ֆիլմ եմ նկարահանելու», նա պատասխանեց՝ «Չորս»:

Ես`«Այդքան քիչ»:

Պաստեռնակ. «Փոխարենը՝ լավ»:

Չգիտես ինչու, հիշեցի, թե ինչպես էի կորցրել «Ռուբլյովի» սցենարը (առանց սեւագիրն ունենալու): Գորկու փողոցի անկյունում թողել էի տաքսիի մեջ («Նացիոնալի» առաջ): Տաքսին գնացել էր: Ես դարդից խմեցի: Մեկ ժամ հետո դուրս եկա «Նացիոնալից» եւ ուղեւորվեցի ինչ-որ տեղ: Երկու ժամից իջնելիս, նույն անկյունի մոտ, ուր կորցրել էի ձեռագիրը, տաքսին արգելակեց (կանոնները խախտելով), եւ վարորդը պատուհանից ինձ մեկնեց իմ ձեռագիրը: Դա հրաշք էր:

Ինչո՞ւ են բոլորն ուզում ինձանից սուրբ սարքել: Աստված իմ: Աստված իմ: Ես ուզում եմ գործ անել: Ինձ սուրբի մի վերածեք:

«Հայելին» հակաքաղքենիական կինո է, եւ այդ պատճառով շատ թշնամիներ չի կարող ունենալ: «Հայելին» կրոնական է: Եվ, իհարկե, անհասկանալի է զանգվածին, որ ընտել է էժանագին ֆիլմերի եւ չի կարողանում գիրք կարդալ, երաժշտություն լսել, գեղանկարչություն տեսնել… Ոչ մի զանգվածի էլ արվեստը պետք չէ, այլ պետք է բոլորովին այլ բան` ժամանց, հանգստացնող հանդիսանք, բարոյախրատական «սյուժեի» ֆոնի վրա:

Շուրջբոլորը սուտ է, կեղծիք եւ կործանում… Խեղճ Ռուսաստան: (1976թ., հուլիսի 31):

Ինչ սխալ ենք մենք ապրում: Մարդը բնավ էլ հասարակության կարիք չունի, այդ հասարակությունը մարդու կարիք ունի: Հասարակությունը` պաշտպանության, ինքնապահպանման ստիպողական ձեւ է: Մարդը պետք է, ի տարբերություն հոտի կենդանու, միայնակ ապրի, բնության գրկում` կենդանիների, բույսերի հետ շփման մեջ:

Սրբապատկերը` ճշմարտությունից ստացած տպավորությունն է, որին Աստված թույլատրել է նայել մեր կույր աչքերով:

Ես գիտեմ, որ կատարելությունից հեռու եմ, նույնիսկ ավելին, որ ես թաղվել եմ մեղքերի եւ անկատարության մեջ, ես չգիտեմ, թե ինչպես պայքարեմ իմ չնչինության դեմ: Ես դժվարանում եմ բնորոշել իմ գալիք կյանքը` ես չափազանց խճճված եմ իմ այժմյան կյանքում:

Ես միայն մի բան գիտեմ, որ այսպես ապրել, ինչպես ես ապրել եմ մինչեւ այսօր, չափազանց քիչ աշխատելով, անվերջանալի ժխտական զգացողություններ ապրելով, որոնք չեն օգնում, այլ ընդհակառակը, քայքայում են կյանքի լիության զգացողությունը, որն անհրաժեշտ է աշխատանքի համար, դե թեկուզ ժամանակավորապես, թե չէ այսպես անհնար է ապրել: Ես վախենում եմ այսպիսի կյանքից: Ինձ այնքան էլ շատ չի մնացել ապրելու, որպեսզի ես կարողանամ վատնել իմ ժամանակը (1979թ.):

Մարդիկ տարօրինակ են ապրում: Ասես իրենք են իրադրության տերերը, եւ չեն հասկանում, որ իրենց հնարավորություն է տրված` ապրելու այն այնպես, որպեսզի օգտվեն ազատ լինելու հնարավորությունից: Այս կյանքում ամեն ինչ սարսափելի է, բացի մեզ պատկանող կամքի ազատությունից: Երբ մենք միանանք Աստծուն, այդժամ մենք արդեն չենք կարողանա դրանից օգտվել, դա մեզանից կխլվի։ Ես հասկանում եմ, թե ինչու Աննա Ախմատովան այդքան տարօրինակ էր իրեն պահում այն ժամանակ: Նրան կրծում էր կարոտաբաղձությունն այս կյանքի` սարսափելի, մարմնական, հոգեւոր եւ ազատ, եթե հասու լինես դրա իմաստին:

Հետաքրքրասիրությունից Եֆրեմով եմ կարդում՝ «Սրիչի սայրը»: Աստված: Մի՞թե նրան այդպես էլ ոչ ոք չի ասել, որ գրամոլ է` մի՞թե նա այդպես էլ մահացել է` առանց իր անտաղանդությունը գիտակցելու:

Ես, թերեւս, ազատության մոլագար եմ: Ես ֆիզիկապես տառապում եմ ազատության բացակայությունից: Ազատությունը` դա քո եւ այլոց մեջ արժանապատվության զգացողությունը հարգելու հնարավորությունն է (1981թ.):

Ինչո՞ւ եմ ես ինձ այսքան մենակ զգում: Իհարկե, ամենից առաջ՝ այն բանից, որ ես իսկապես մենակ եմ: Եվ միշտ մենակ եմ եղել: Եվ կլինեմ: Ժամանակն է դա իմանալու եւ չմոռանալու:

Ես ինձ համար երբեք երկրպագություն չեմ կամեցել (ինձ համար անհարմար կլիներ կուռքի դերում լինելը): Ես միշտ այլ բանի մասին եմ մտածել, որ պետք կլինեմ (1982թ., փետրվարի 13):

Ինձ երբեմն շամփրում է հոգին սասանող ուղղակի որոտաձայն երջանկության զգացողությունը, եւ այդ ներդաշնակ ակնթարթներին ինձ շրջապատող աշխարհը ստանում է իր ճշմարիտ` կարգաբերված եւ նպատակահարմար տեսքը, ուր ներքին հոգեկերտվածքը, կարգը համապատասխանում է արտաքին միջավայրին, տիեզերքին, եւ ընդհակառակը: Այդ պահերին հավատում եմ, որ ես ամենակարող եմ` իմ սերն ունակ է ցանկացած մարմնավորված սխրանքի, եւ ես հավատում եմ, որ ամեն ինչ հաղթահարելի է, վիշտն ու տխրությունը կքայքայվեն, տառապանքը կվերածվի հույսի ու երազանքի հաղթանակի (1982թ.):

Կարդում եմ Շալամովի պատմվածքները` դա անհավանական է: Հանճարեղ գրող է: Եվ ոչ այն պատճառով, թե ինչ է գրում, այլ այն պատճառով, թե ինչ զգացողություններ է թողնում մեզ՝ իր ընթերցողներին: Շատերը, կարդալով, զարմանում են` որտեղի՞ց է այդքան սարսափներից հետո այդ մաքրվելու զգացողությունը: Շատ պարզ է` Շալամովը պատմում է տառապանքների մասին եւ իր փոխզիջման չգնացող ճշմարտությամբ` իր միակ զենքով, ստիպում է կարեկցելու եւ ծնկի գալու դժոխքում եղած մարդու առաջ: Դանթեից վախենում եւ հարգում էին` նա եղել էր դժոխքում: Իր հորինած: Իսկ Շալամովը եղել էր իսկականում: Եվ իսկականը ավելի սարսափելի դուրս եկավ (1986թ., նոյեմբերի 26):

Նկարահանել «Ավետարանը» եւ դրանով վերջացնել: Ինչպե՞ս: Ինչպե՞ս նկարահանել (1986թ.):

ԴՐՈՇՄՎԱԾ ԺԱՄԱՆԱԿԸ (Գրքից)

Արվեստը` կարոտ առ իդեալը
(Գլուխ երկրորդ)

Մինչեւ կինեմատոգրաֆիկ արվեստի առանձնահատկությունների հետ կապված մասնակի հարցերին անցնելը, ինձ կարեւոր է թվում ձեւակերպել. որպես այդպիսին, արվեստի բարձրագույն գաղափարի իմ ըմբռնումը: Ինչի՞ համար գոյություն ունի արվեստը: Ո՞ւմ է այն պետք: Եվ պե՞տք է որեւէ մեկին: Բոլոր այդ հարցերն ինքն իրեն տալիս է ոչ միայն բանաստեղծը, այլ նաեւ նա, ով այդ արվեստը ընկալում է, կամ, ինչպես հիմա ասում են, մերկացնելով էությունը փոխհարաբերությունների, որոնց մեջ, դժբախտաբար, մտել է արվեստը հասարակայնության հետ 20-րդ դարում` «սպառում է»…

Շատերն են այդ հարցը տալիս, եւ արվեստի ամեն մի մարդ յուրովի է պատասխանում դրան: Ինչպես ասում էր Բլոկը, «Բանաստեղծը քաոսից ներդաշնակություն է ստեղծում»… Պուշկինը բանաստեղծին մարգարեական շնորհ էր վերագրում… Յուրաքանչյուր արվեստագետ ղեկավարվում է իր սեփական օրենքներով, բացարձակապես ոչ պարտադիր մյուսի համար:

Համենայն դեպս, միանգամայն պարզ է, որ յուրաքանչյուր արվեստի նպատակը, եթե այն նախատեսված չէ «սպառողի» համար, ինչպես վաճառքի ապրանք, բացատրելն է ինքն իրեն եւ շրջապատողներին, թե ինչի համար է ապրում մարդը, որն է նրա գոյության իմաստը:

Բացատրել մարդկանց, թե որն է երկրի երեսին նրանց հայտնվելու պատճառը: Թող որ՝ եւ չբացատրել, այլ նրանց առջեւ այդ հարցը դնել:

Սկսելով ամենաընդհանուր դատողություններից, իմաստ ունի ասել, որ արվեստի անկասկած ֆունկցիոնալությունը պարփակված է իմացության գաղափարի մեջ, ուր տպավորության ձեւն արտահայտվում է ցնցման, կատարսիսի տեսքով:

Հենց այն պահից, երբ Եվան կերավ խնձորը իմացության ծառից, մարդկությունը դատապարտված է անվերջանալի ձգտման առ ճշմարտությունը:

Ամենից առաջ, ինչպես հայտնի է, Ադամն ու Եվան հայտնաբերեցին, որ մերկ են: Եվ ամաչեցին: Ամաչեցին, որովհետեւ հասկացան, եւ սկսեցին իրենց ճանապարհը միմյանց ճանաչելու բերկրանքից: Դա էլ հենց սկիզբն էր այն բանի, ինչը վերջ չունի: Կարելի է հասկանալ դրաման հոգու, որը հենց նոր է դուրս եկել անդորրավետ չիմացությունից եւ նետվել է երկրային տարածություններ` թշնամական եւ անբացատրելի:

«Քո դեմքի քրտինքով կվաստակես քո հացը…»:

Այնպես ստացվեց, որ մարդը, այդ «բնության պսակը», հայտնվեց երկրի երեսին այն բանի համար, որպեսզի ճանաչի, թե ինչի համար է հատկապես նա հայտնվել: Այդ ճանապարհն ընդունված է էվոլյուցիա կոչել` ճանապարհը, որն ուղեկցվում է մարդկային ինքնաճանաչման տառապալից ընթացքով:

Որոշակի իմաստով անհատն ամեն անգամ դարձյալ ճանաչում է եւ կյանքն իր էությամբ, եւ ինքն իրեն եւ իր նպատակները: Իհարկե, մարդն օգտվում է մարդկության կուտակած գիտելիքների ողջ պաշարից, բայց, այդուհանդերձ, էթիկական, բարոյական ինքնաճանաչման փորձը յուրաքանչյուրի կյանքի միակ նպատակն է եւ սուբյեկտիվորեն է ապրվում: Մարդը դարձյալ ու դարձյալ իրեն կապում է աշխարհին, տանջալիորեն տենչալով իրեն անհասանելի իդեալին, որը նա ճանաչում է որպես ինչ-որ ինտուիտիվ զգալի սկիզբ: Այդպիսի համակցման անհասանելիությունը, սեփական «Եսի» անբավությունը` մսրդկային անբավարարվածության եւ տառապանքի ակունքն են:

Այնպես որ, արվեստը, ինչպես եւ գիտությունը, աշխարհը յուրացնելու միջոց է, նրա իմացության զենքը մարդու, այսպես կոչված, առ «բացարձակ ճշմարտություն» տանող ուղու վրա:

Սակայն հենց այստեղ էլ վերջանում է արարող մարդկային ոգու մարմնավորման այդ երկու ձեւերի նմանությունը, ուր, համարձակվում եմ պնդել, ստեղծագործությունը` գյուտ չէ, այլ արարում:

Արվեստի միջոցով մարդը սուբյեկտիվ ապրումով յուրացնում է իրականությունը: Գիտության մեջ մարդկային գիտելիքն ընթանում է անվերջանալի սանդուղքի աստիճաններով, հետեւողականորեն փոխվելով նորանոր գիտելիքների նրա մասին` հաճախ հետեւողականորեն միմյանց ժխտող գյուտեր, հանուն մասնավոր օբյեկտիվ ճշմարտությունների: Իսկ գեղարվեստական գյուտն ամեն անգամ ի հայտ է գալիս որպես աշխարհի բացառիկ պատկեր, բացարձակ ճշմարտության հիերոգլիֆ: Այն հառնում է որպես հայտնություն, միասին վերցրած աշխարհի բոլոր օրինաչափությունների ինտուիտիվ ըմբռնման մոլեգին ցանկություն` նրա գեղեցկության եւ այլանդակության, մարդկայնության եւ դաժանության, անսահմանության եւ սահմանափակության: Արվեստագետն արտահայտում է դրանք, գեղարվեստական պատկեր ստեղծելով` բացարձակի յուրօրինակ որսիչ: Պատկերի միջոցով պահվում է անսահմանի զգացողությունը, ուր նա արտահայտվում է սահմանափակումների միջոցով, հոգեւորը` նյութականի միջոցով, անպարագրելին` ճանաչման շրջանակների շնորհիվ:

Շարունակելի