Կինոռեժիսոր Դիանա Կարդումյանը պատկանում է այն սերնդին, որին սովոր ենք ասել` երիտասարդ (երբեմն էլ ավելացնելով` խոստումնալից): Այդ տարօրինակ ձեւակերպումը ենթադրում է, որ նրա մոտ դեռ ամեն ինչ առջեւում է, թող սպասի… Նա էլ սպասում է, ընդ որում` չի զբաղվում այլ` հարակից աշխատանքով, այլ իր գործը միայն կինո ստեղծելու մեջ է տեսնում: Հայրենական կինոարտադրությունն էլ շարունակում է ընթանալ խորհրդային հունով` երիտասարդ համարելով արդեն հասուն մարդկանց ու զրկելով նրանց ճիշտ ժամանակին ինքնարտահայտվելու շանսից: Չէ՞ որ, եթե քո թիկունքում չիրականացված նախագծեր ես կուտակում, ապա պրոցեսի մեջ գտնվելու, մասնագիտությունդ զարգացնելու բնական մղումդ էլ է բթանում: Եվ սկսում ես հաշտվել այն մտքի հետ, որ ներկա չկա, փոխարենը` մշուշոտ երազանքներ են: Իսկ երազանքը շատ հաճախ ծուղակ է դառնում երիտասարդների համար, քանի որ երազելով` մասնագիտություն չես հղկի ու չես կարողանա ինքդ քո արժեքն իմանալ: Իհարկե, Աշտարակում ապրող Դիանային դժվար թե սպառնա ծուղակում հայտնվելու ճակատագիրը, նա բավականին ազատ ու իր մասնագիտության արժեքն իմացող մարդ է (իր խոսքերով ասած`«թասիբով» է), սակայն նրա ֆիլմերի մեծ մասը դեռ նկարահանված չէ (կամ պահվում են համակարգչի հիշողության մեջ՝ որպես նախագծեր, կամ էլ՝ որպես ժամկետանց մտահղացումներ, մի կողմ են դրվում): Իրականում Դիանան շատ սիմվոլիկ կերպար է մեր կինոյում, նա հայրենիքում կինոռեժիսուրա ուսանած առաջին շրջանավարտներից է, իսկ նրա դեբյուտային՝ «Աշնան արեւ» կարճամետրաժ ֆիլմը դարձավ «Հայֆիլմի» վերջին արտադրանքը (որից հետո ստուդիան դադարեց գործել):
Դիանան շուտով ավարտին կհասցնի իր «Գալաթա» կարճամետրաժ ֆիլմը, որը նկարահանել է թուրք կինոգործիչների հետ: Համատեղ այս կինոնախագծի կենտրոնում Ստամբուլն է` իր Գալաթա աշտարակով ու քաղաքային մթնոլորտով: Ֆիլմի հերոսները տուրիստներ են, ովքեր բացահայտում են Ստամբուլի պոետիկ, աշնանային գույներով հագեցած տրամադրությունը` պարզապես զբոսնելով փողոցներով: Մոտ ժամանակներս Դիանա Կարդումյանը եւս մեկ կարճամետրաժ ֆիլմ կնկարահանի: «Դիալոգներ» աշխատանքային վերնագրով ֆիլմը, որը նկարահանվում է Կինոկենտրոնի ու «Շարմ» ընկերության սատարմամբ` գիշերային Երեւանի հմայքի ու երեւանցի երիտասարդ սիրահար զույգի մասին է:
– Հետաքրքիր է, ինչո՞ւ մենք չենք նկարահանում ֆիլմեր, որտեղ մեր այսօրվա քաղաքն է, ճանաչելի մարդիկ են: Միգուցե մենք մեզ չենք սիրում, այդ պատճառով էլ կամ ծիծաղաշարժ անգրագետ մարդկանց, կամ էլ սյուրռեալիստական կերպարներ ենք ստեղծում:
– 1990-ականներից մինչեւ մեր օրերը մենք իսկապես ոչ մի խաղարկային ֆիլմ չենք ստեղծել, որտեղ մեր իրականությունն է: Անձամբ ինձ հենց այդ ժամանակահատվածն է հետաքրքրում, բայց մեր ռեժիսորներից շատերը թերեւս այդպես չեն մտածում: Արդեն մի քանի տարի է, ես պատրաստվում եմ լիամետրաժ ֆիլմ նկարահանել, որտեղ հենց Երեւանն ու քաղաքի մթնոլորտը կլինի: Եվ, իհարկե, մարդիկ: Իսկ սիրելու մասին կարող եմ ասել իմ «Գալաթայի» օրինակով: Մինչ այդ ֆիլմը, մի թուրք ռեժիսոր էլ ֆիլմ նկարահանեց Երեւանի մասին: Նա գտել էր մեր քաղաքի կորած-մոլորված փողոցներն ու շատ վատ Երեւան էր ցուցադրել: Այնպես որ, ամեն բան հեղինակի հայացքից է կախված:
– Իսկ ինչի՞ց է կախված մեր կինոարտադրությունը: Տպավորություն է, որ հերթը պահելու մեխանիզմն է աշխատում: Կարեւորվում են ոչ թե կոնկրետ սցենարները, այլ` ռեժիսորների անձերը, որոնց հերթով պետական աջակցություն է հատկացվում:
– Ճիշտն ասած, ես չգիտեմ, թե այդ հերթն ինչպե՞ս է ու ինչի՞ համար է ստեղծվել:
Որքան ինձ հայտնի է, մեր Կինոկենտրոնը ուշադրություն է դարձնում արտասահմանյան ֆոնդերի տված գումարներին: Եթե ստանում ես անհրաժեշտ գումարի 30%-ը, Կինոկենտրոնը մեխանիկորեն դառնում է ֆիլմի համաֆինանսավորողը: Հասկանալի է, որ պետական գումարները քիչ են եւ չեն կարող ֆիլմի հիմք հանդիսանալ:
– Իսկ եթե ֆոնդերից գումար չե՞ս ստանում:
– Դե, օրինակ, ես չեմ ստանում, եւ հետեւաբար` չեմ կարողանում ֆիլմ նկարահանել: Իմ ֆիլմի նյութը դրսում սուր ու արդիական չի ընկալվում: Ես էլ համարում եմ, որ կարելի է գոնե կարճամետրաժ ֆիլմեր նկարահանել` ֆորմայի մեջ մնալու համար: Կարելի է անընդհատ խոսել խնդիրների մասին, բայց բավական է մեկ հասարակ կադր նկարահանել` հասկանալու համար, թե դու իրականում ի՞նչ արժես:
– Եթե ի վերջո կինոյի մասին օրենք ընդունվի, կինոդաշտն ավելի տրամաբանակա՞ն կաշխատի:
– Իհարկե, կինոյի մասին օրենքի բացակայությունը մեզ շատ է խանգարում: Մանավանդ ինձ նման մարդկանց, ովքեր իրենց շանսին են սպասում: Թող մեկ ֆիլմ նկարահանելու հնարավորություն տան, հետո (եթե այն տապալվի) ասեն` վերջ, այլեւս պետությունը երբեք քո կողքին չի կանգնի ու գումար չի տա: Իրականում շատ դժվար է աշխատել, երբ քո անունը դրսում հայտնի չէ: Գումար հայթայթելու համար պետք է աշխատանք ցույց տաս, բայց ինչպե՞ս անես դա, եթե ֆիլմ չունես: Դա փակ շրջանի է նման:
– Բայց «Աշնան արեւը» հետաքրքիր եւ ներկայանալի աշխատանք է:
– Այդ ֆիլմը տարօրինակ ճակատագիր ունեցավ: Երբ կինոժապավենով ֆիլմ նկարահանելու հնարավորություն ստացա (ինքս էլ եմ զարմանում, թե ինչպես դա եղավ), թվում էր, որ արդեն մեծ կինո եմ մտել, ու հիմա իմ ֆիլմի մասին կսկսեն խոսել, քննարկել: Բայց «Աշնան արեւը» այդպես էլ ուշադրության չարժանացավ: Թող ասեին, որ ֆիլմը վատն է, հայհոյեին կամ էլ հայտարարեին, որ ես կինոյում տեղ չունեմ: Բայց ոչ մի քննադատ բառ անգամ չասաց: Ֆիլմը փառատոներում ցուցադրվեց, նույնիսկ` մրցանակներ շահեց, բայց մեր կինոդաշտում արձագանք չստացավ: Եվ դա ինձ համար շատ ցավալի էր, անգամ դեպրեսիայի մեջ հայտնվեցի: Հիմա էլ ոչ մի կինոքննադատ չի ցանկանում իր կարծիքը հրապարակավ հայտնել: Վերջերս տեղի ունեցած քննարկման ժամանակ մի հայտնի կինոքննադատ ասաց, որ իմաստ չի տեսնում 2 հազար դրամի համար հոդված գրել ու իր հարաբերությունները ռեժիսորի հետ փչացնել: Ահա այդպիսի նրբանկատության սահմաններ են գծվել: Եվ եթե քննադատություն կա, ապա դա անձերի մակարդակի է, այլ ոչ թե ստեղծագործության: Բայց, ախր, անունը մի բան է, իսկ ֆիլմը` բոլորովին այլ:
– Չկա՞ ցանկություն սակավաբյուջե ֆիլմ ստեղծել` օգտագործելով ոչ թե թանկ կինոժապավենը, այլ` մատչելի կինոգործիքները:
– Իրականում ես շատ եմ գնահատում իմ մասնագիտությունը եւ երբեք նման ֆիլմ չեմ անի: Կինոժապավենը թույլ է տալիս ֆիլմը պրոյեկցիա անել մեծ էկրանի վրա ու որակ ապահովել: Մեր բոլոր կինոռեժիսորների ֆիլմերը ժապավենի վրա են նկարահանում, բայց երիտասարդներին, չգիտես՝ ինչո՞ւ, խորհուրդ են տալիս անգամ բջջային հեռախոսով նկարահանել: Կարծես մեր նկարածը չպիտի մեծ էկրանի վրա ցուցադրվի: Խաղարկային ֆիլմերում տեխնիկական որակի սահման կա, որը խախտելու դեպքում` պատկերդ լրիվ կորչում է, աշխատանքդ էլ` աղբ է դառնում: Չէ՞ որ ուզում ես այնպիսի գործ անել, որ քո փոխարեն խոսի, այլ ոչ թե խայտառակի քեզ: Եթե ուշադրություն եք դարձրել, հիմա մեր ֆիլմերից գրեթե անհետացել են ընդհանուր պլանները: Տարածություն, օդ, մասշտաբ չկա: Պատճառը նրանում է, որ մենք դադարել ենք ֆիլմերը մեծ էկրանին դիտել ու կառուցել կադրերն այնպես, որ էկրանին մարդը մրջյունի չափ երեւա, բայց իրականում իր բնական հասակին, լինի: Այդ մասշտաբը հեռուստաէկրանը չի կարող փոխանցել, քանի որ ստիպում է հեղինակներին (այդ թվում՝ նաեւ սերիալների) միայն խոշոր պլաններով աշխատել, որպեսզի հանդիսատեսը լավ տեսնի դետալները: Իսկ կինոն առաջին հերթին մասշտաբի զգացողություն է: Եթե ունեցար այդ զգացողությունը, ամեն ինչ էլ կարող ես նկարահանել եւ մթնոլորտ ստեղծել: Կարծում եմ, պետք է հաշվի առնել նաեւ ազգային յուրահատկությունը: Մենք շատ ենք փոքրացրել, նեղացրել մեզ, անգամ շունչ քաշելու տեղ չենք թողել, եւ մեր կինոն էլ է դարձել մեզ նման: 1960-ականներին մեր կինոն մասշտաբ ուներ, հետո այն սկսեց պակասել, եւ վերջին 20 տարիների ընթացքում իսպառ վերացավ:
– Աշխարհում ընդունված է՝ դեբյուտներին կանաչ ճանապարհ բացել: Եվ դա ամրագրված է օրենսդրական դաշտում: Մեր Կինոկենտրոնն էլ նշում է, որ ուշադրություն է դարձնելու դեբյուտներին:
– Դեբյուտները կարեւոր են՝ հասկանալու համար, թե, վերջիվերջո, ի՞նչ պոտենցիալ կա կինոդաշտում: Արդեն պարզ է, որ երբ նույն մարդիկ են անընդհատ ֆիլմեր նկարահանում, մեր կինոյում ոչինչ չի ավելանում: Ես շատ ուշադիր հետեւում եմ բոլոր ֆիլմերին, ու համոզվել եմ, որ հետաքրքիր շարժ կա միայն վավերագրական կինոյում, իսկ խաղարկային ֆիլմերում հայտնություն չկա: Շատ ֆիլմեր այնքան շատ տեխնիկական խոտան ունեն, որ նույնիսկ չես էլ կարող դիտել: Տպավորություն է, որ ավագ սերնդի ռեժիսորները կարծում են, որ Ֆելինիից հետո աշխարհը կանգ է առել: Շատերը միայն այն ֆիլմերն են դիտել, որոնք իրենց երիտասարդության տարիներին են էկրան բարձրացել, իսկ այն, ինչը հիմա է կատարվում կինոյում, իրենց համար պարզապես գոյություն չունի: Նրանք նույն կետում են մնացել: Իմ սերունդն առավելություն ունի. մենք գոնե կարողանում ենք ոգեւորվել, երբ լավ ֆիլմ ենք տեսնում, կամ էլ հայհոյել, եթե ֆիլմը վատն է: Մեր մեջ այդ «ներվը» դեռ չի բթացել: Իհարկե, չգիտեմ, թե այդ վիճակը որքա՞ն կտեւի: Այս տարին մեր կինոյին «կենդանություն» է խոստանում, քանի որ վերջապես իրենց ֆիլմերը կավարտեն այն մարդիկ, ում անուններն անընդհատ շրջանառության մեջ են` Մարիա Սահակյանը, Միքայել Վաթինյանը, Նիկա Շեկը, Արամ Շահբազյանը: Մեր կինոյին իսկապես «նոր ալիք» է պետք, որովհետեւ մարդիկ արդեն վաղուց հոգնել են մեռած վիճակում գտնվելուց: Կինոյին նոր հայացքներ, նոր աշխարհներ, նոր ձեռագրեր են պետք: Վերջերս կարդացի Օրհան Փամուկի հարցազրույցը, որտեղ նա ասում է, որ աղքատ երկրներում տաղանդավոր մարդիկ իրենց նվիրում են ազգի փրկության խնդրին ու ի հայտ են բերում պաթոսը` վստահ լինելով, որ դժվար պահերին հանդիսատեսն ուզում է դրական բաներ տեսնել: Եվ նա ավելացնում էր` բայց ես կարծում եմ, որ իրավունք չունեմ իմ շնորհքն այդ պաթոսի վրա վատնել, քանի որ կարեւորում եմ արվեստի տարածքի ուսումնասիրումը: Այդ միտքն ինձ շատ դուր եկավ, վերջիվերջո` մեզանից յուրաքանչյուրն էլ իր ճանապարհն ունի ու պետք է անցնի իր ձեւով:
– Հնարավո՞ր է սպասել, որ կինոգործիչները կարող են միավորվել ու օրենքի ընդունման պահանջ կներկայացնել կառավարությանը:
– Այդ մասին շատ են խոսում, քննարկում են, գիտեմ, որ Կինոկենտրոնի տնօրեն Գեւորգ Գեւորգյանն էլ է դրա կողմնակիցը, բայց երբ մի քանի կինոգործիչ է հավաքվում, միանգամից առաջին պլան են մղվում անհատական ամբիցիաները, եւ մեծ իմաստով` ոչինչ չի փոխվում:
– Այնպիսի տպավորություն է, որ շատերին օրենքը պետք չէ, չէ՞ որ հեղհեղուկ օրենսդրական դաշտում կարելի է մանեւրել, ժամկետներ, պլաններ խախտել` որեւէ պատասխանատվություն չկրելով:
– Եթե մեր կինոդաշտում առնվազն 5 անկախ պրոդյուսերներ գործեն, դաշտն ամբողջովին կփոխվի: Բայց քանի որ անկախ պրոդյուսերները շատ չեն (նաեւ անհավասար պայմաններում են գործում), նրանք չեն կարողանում անհրաժեշտ լծակներին տիրապետել: Ասենք` կարող են գրագետ կազմել հայտի փաթեթը կամ` խորհուրդներ տալ, թե ո՞ւմ է պետք դիմել: Բայց ամբողջությամբ ֆիլմով զբաղվել նրանք չեն կարողանում: Ռեժիսորն ու պետությունը նորից դեմ դիմաց են հայտնվում, եւ շարունակվում է Խորհրդային Միության ավանդույթը. ռեժիսորին փող են տալիս, նա էլ` նկարահանում է այնպես, ինչպես ուզում է եւ կարող է:
– Իսկ որքանո՞վ է արդյունավետ միջազգային կինոֆոնդերի օգնությունը:
– Միջազգային ֆոնդերին հայտեր ներկայացնելու փորձառություն ես ունեցել եմ եւ այդքան էլ չեմ հավատում այդ ճանապարհին: Որպես կանոն՝ ուշադրության են արժանանում այն նախագծերը, որոնք թեեւ որոշակի էթնո-ինքնության տարրեր ունեն, բայց եվրոպացիների համար ընդամենը որպես էկզոտիկա են դիտարկվում: Նախապատվությունը տրվում է այն ֆիլմերին, որոնք ազգային դետալների վրա են կառուցվում եւ պատմում են, ասենք, սարերում գուլպա գործող տատիկի մասին, անդրադառնում են կանանց կամ էլ փախստականների իրավունքների խախտումներին: Տարբեր փիչինգների ժամանակ կարեւորվում է, թե դու ի՞նչ ես նկարահանելու, իսկ թե ինչպե՞ս ես դա անելու` ոչ մեկին մեծ հաշվով չի հետաքրքրում:
– Բայց կարելի է ավելի խորամանկ գտնվել, ու վերջիվերջո նկարահանել քո ուզածը:
– Միգուցե կարելի է, բայց ես այդ ունակությունը չունեմ: Արդեն 3 տարի է՝ «Պա դե տրուա» կոչվող ֆիլմն եմ փորձում նկարահանել:
– Բալետի՞ մասին:
– Ֆիլմը բալետային ընտանիքի մասին է: Մարդիկ ապրելով դժվար պայմաններում՝ կարողացել են հայրենիքում ապրել ու մարդ մնալ: Եվ երբ հարցնում ես` իսկ ինչո՞ւ եք այստեղ մնացել, նրանք պատասխան չունեն: Պարզապես ապրել են, եւ վերջ: Ընդ որում` ապրել են արժանապատվորեն: Եվ նույնն արել են շատերը: Ֆիլմում ոչ մի բարոյախրատական երանգ չկա: Վերջին տարիների ընթացքում ես ներքուստ հասկացա, որ «որովհետեւ» բառը պետք է միջիցդ հանել: Սա է իրողությունը, եւ հենց դա է արժանի ցուցադրման` առանց ավելորդ հարցադրումների ու պաթոսի:
– Այդ սցենարը կինոհանձնաժողովի հավանությանը չի՞ արժանացել:
– Կարող եմ ասել, որ մեր սցենարը (որը Հարություն Կբեյանի հետ ենք գրել) հանձնաժողովը չի կարդացել: Ասում են` գումարը կբերես, կկարդանք:
– Ընդհանրապես ամեն ինչ իր ժամանակն ունի: Եթե չարեցիր ճիշտ պահին, այլեւս չես կարողանա անել: Չկա՞ զգացում, որ նախագծերը փոշիանում են` այդպես էլ ֆիլմ չդառնալով:
– Իհարկե այդպես է: Շատ ռեժիսորներ անգամ 7 տարի են սպասել, մինչ իրենց սցենարները ֆիլմ դառնալու շանս են ստացել: 7 տարին կյանքի մի ամբողջ փուլ է, որի ընթացքում փոխվում է մարդու աշխարհայացքը, կյանքի ռիթմի զգացողությունը: Վերջիվերջո, կինոպատմությունդ էլ հավերժական չէ: Կա ժամանակ, երբ այն մեջդ հասունանում, «տաքանում» է, իսկ երբ ստոպ ես տալիս ու, մի քանի տարի անց` նորից վերադառնում ես, զգում ես, որ այն արդեն սպառվել է: Դա նման է խմորի հասունացման պրոցեսին: Արդեն բոլոր բաղադրիչները խառնել ես, խմորն էլ գունդ ես սարքել, բայց որեւէ բան չես թխում (քանի որ փող չկա): Եվ հետո, երբ օրերից մի օր որոշում ես, որ հացդ թխելու ժամանակը եկել է, ու խմորը վերջապես ջեռոցն ես դնում, համոզվում ես` խմորն արդեն ոչ մի բանի պիտանի չէ: Այն այլեւս չի բարձրանա, քանի որ ոգեւորության պահն անցել է, խմորն էլ` փչացել: Եվ որպեսզի նման բան ինձ հետ չպատահի, փորձում եմ անընդհատ ֆորմայի մեջ մնալ, գրում եմ (բլոգում), սինոպսիսներ եմ պատրաստում, օպերատոր Վահագն Տեր-Հակոբյանի հետ եմ աշխատում: Զգում եմ, որ տարիքի հետ կորչում է ներքին ազատությունը, «քառակուսի» վիճակ է հայտնվում: Եվ պետք է կարողանալ ապրել այնպես, ինչպես, օրինակ, իմ ֆիլմ-նախագծի հերոսուհու նախատիպը` բալետի պարուհի Մարիա Դիվանյանն է ապրում: Նա ամեն օր գնում է բալետի սրահ ու ժամերով պարապում է: Դա նրա կենսակերպը, «կենդանության» նշանն է, վերջիվերջո նաեւ` սեփական մասնագիտության գիտակցումը: