Երբ պրիմիտիվիզմը` գեղանկարչության ճյուղ լինելուց բացի` դառնում է քաղաքական վերնախավի ամենաբնորոշ հատկանիշը, եթերում Ազգային բանակի 19-ամյա տարեդարձը դառնում է պրիմիտիվ միջոցառումների, հաճախ` դատարկ ինքնագովության առիթ: Այդ օրը որեւէ իշխանավորից որեւէ լուրջ միտք չհնչեց: Իսկ հերթապահ խոսքերի թիկունքում քառասունից ավելի երիտասարդների ընդհատված կյանքերն են` միայն մեկ տարում, եւ այն վախը, որ կա այն ընտանիքներում, ուր որդի է մեծանում: Բանակում ծառայելը կյանքի հետ անհամատեղելի իրավիճակ համարելով` շատերը համալրում են արտագաղթողների ստվար շարքերը: Իսկ բանակի եւ, առհասարակ, երկրի պատասխանատուներից շատերն ինչ-որ անհասկանալի անուրջների մեջ են եւ գիտակցաբար չեն ցանկանում տեսնել իրականությունը: Նրանցից շատերի ականջին հաճելի է ոչ թե երկրի համար սրտացավ մարդկանց քննադատությունը, այլ հայ աստղերի գրած «հատուկ նշանակության երգերը»:
Երկրի անվտանգությունը երաշխավորում է հզոր, խելամիտ ղեկավարներ ունեցող բանակը: Կամ` հմուտ դիվանագիտությունը, որն, անհրաժեշտության դեպքում, կարող է նվազեցնել բանակների դերը` առհասարակ: Ունե՞նք մենք հզոր բանակ: Իսկ հզոր դիվանագիտությո՞ւն: Իմ զրուցակիցներն են արտակարգ եւ լիազոր դեսպան Արման Նավասարդյանն ու լրագրող, գրող Հովիկ Չարխչյանը:
Լ.Ա. – Հովի՛կ, Դուք ծանոթ եք Ազգային բանակի խնդիրներին: Նախ` ժամանակին աշխատել եք ՊՆ լրատվական ծառայությունում (երբ նախարարը Վազգեն Սարգսյանն էր): Գիտեք` ինչպիսին էր բանակն այն ժամանակ: Եվ հետո` Ձեր երկու որդիները ծառայել են Ազգային բանակում եւ տակավին վերջերս են վերադարձել: Կարծում եմ` կարող եք զուգահեռներ անցկացնել:
Հ.Չ. – Ոչ միայն զուգահեռներ անցկացնել, այլեւ հետեւություն անել, իսկ հետեւություններս այնքան էլ նպաստավոր չեն: Տպավորությունն այնպիսին է, որ վերջին տասը տարիների ընթացքում Ազգային բանակում քիչ բան է փոխվել, թեեւ կարելի էր այդ ուղղությամբ ավելի մեծ հաջողությունների հասնել: Եթե մի ժամանակ դա զգում էի աշխատանքի վայրում, ապա այժմ կաշվիս վրա եմ զգացել: Իմ երկու որդիները 4 տարի, մեկը մյուսին հաջորդելով, ծառայեցին եւ բոլորովին վերջերս են վերադարձել: Անմիջական կապ կար եւ՛ զորամասի, եւ՛ բանակային կառույցների հետ: Գիտեմ` այնտեղ ինչեր էին կատարվում` թե՛ լավ, թե՛ վատ: Մեր բանակի մասին շատ են շռայլում զանազան մակդիրներ` «մեր պարծանքը», «մեր փառքը»: Այդ բառերն արդեն այնքան են մաշվել: Իրականում` բանակը պետության ձեռքին մի գործիք է` որոշակի պահերի որոշակի խնդիրներ իրականացնելու համար: Եվ եթե այդ գործիքը լավ չի աշխատում, այն պետք է վերակառուցել, բերել այնպիսի տեսքի, որ այն ծառայի իր հիմնական նպատակին: Այսինքն` մինչեւ ազգային հպարտություն, ազգային պարծանք լինելը` նա այլ խնդիրներ ունի: Այնքան էլ վստահ չեմ, որ մեր բանակն այսօր ի զորու է այդ խնդիրները լիարժեք լուծել: Սա ասում եմ` տեսնելով բանակում տիրող եւ՛ բարոյահոգեբանական վիճակը, եւ՛ խոցելի երեւույթները, եւ՛ մեր իշխանությունների վերաբերմունքը դրանց նկատմամբ: Չկա այն ջիղը, որ պետք է արմատախիլ անել այդ երեւույթները եւ բանակը բերել իսկապե՛ս կատարյալ վիճակի: Ընդունված է ասել` այսօր մեր երկրում ամենակայացած կառույցն Ազգային բանակն է: Ողբամ այն երկրին, որի ամենակայացած կառույցն Ազգային բանակն է, որովհետեւ բանակը բոլորովին էլ ամենակայացած կառույցը չէ:
Լ.Ա. – Պարո՛ն Նավասարդյան, Շվեյցարիայում մի քանի տարի առաջ հանրաքվեի դրվեց հարցը` այդ երկրին բանակ պե՞տք է, թե՞ ոչ: Հարցի ձեւակերպումն արդեն թույլ է տալիս պատկերացում կազմել տվյալ երկրի մասին: Չե՞ք կարծում, որ լուրջ դիվանագիտություն ունեցող երկրում բանակի դերը կարող է նվազել:
Ա.Ն. – Դիվանագիտությունն ու բանակը փոխկապակցված երեւույթներ են: Տարօրինակաբար, սակայն, բանակն ու դիվանագիտությունն, ըստ իս, անտիպոդներ են: Նախ` փիլիսոփայական առումով` բանակը, կոպիտ ասած, կռվի համար է, դիվանագիտությունը` խաղաղության: Իմիջիայլոց, բոլորովին վերջերս ՌԴ-ում Ադրբեջանի դեսպան Փոլադ Բյուլ-Բյուլ օղլին պատերազմի կոչ արեց` գիտակցելով, թե անգիտակցաբար: Դիվանագիտության պատմության մեջ որեւէ տեղ չեմ կարդացել, որ դիվանագետը, ով միայն եւ միայն պետք է խաղաղության կոչ անի, կոչ անի պատերազմի: Ինչ վերաբերում է փոխկապակցվածությանը, կա այսպիսի աքսիոմատիկ ճշմարտություն` որքան հզոր է բանակը, այնքան թույլ է դիվանագիտությունը: Մ.թ.ա. 5-րդ դարում Պերիկլեսը` Հին Հունաստանի դեմոկրատիայի հայրը, ասաց. «Զգուշացեք բանակը չափից ավելի ուժեղացնելուց եւ կայսրությունն ընդարձակելուց. դա կարող է բերել կործանման»: Եվ այդպես էլ եղավ: Հարցն այն է, որ եթե երկիրն ունի ուժեղ բանակ, եթե վարում է ուժային, մկանային քաղաքականություն, դիվանագիտությունը մղվում է երկրորդ պլան:
Լ.Ա. – Չինաստանի բանակն այսօր համարվում է աշխարհի ուժեղագույններից մեկը: Ուրեմն այդ երկրի դիվանագիտությունը թո՞ւյլ է:
Ա.Ն. – Ինչո՞ւ, կարծում եք՝ Չինաստանի դիվանագիտությունը շա՞տ ուժեղ է:
Լ.Ա. – Դուք ասեք, ես չգիտեմ:
Ա.Ն. – Ես էլ շատ ծանոթ չեմ նրանց դիվանագիտական նրբություններին, սակայն պատմականորեն այդպես է: Նույնը նաեւ Հռոմին է վերաբերում. այն կայսրությունները, որոնք ուժի քաղաքականություն էին վարում, կործանվում էին, քանի որ նրանց դիվանագիտությունն այլեւս բանակցային չէր, պարտադրող էր, ճնշող, ինչը երբեք լավ արդյունքի չի բերում: Մեր պարագայում, եթե խոսում ենք հայկական իրականությունից, եւս ունենք բացթողումներ: Տեսե՛ք, Արցախյան պատերազմում մենք հաղթանակեցինք, բայց դիվանագիտության մեջ չեմ կարող ասել նույնը: Կան խոշոր զորավարներ, ովքեր, սակայն, խոշոր դիվանագետներ չեն: Նույն Ալեքսանդր Մեծը, նա մեծ դիվանագետ չէր, նրա հայրն էր մեծ դիվանագետ` Փիլիպոս Երկրորդը: Նույնը` Նապոլեոնը: Նա հանճար էր, իհարկե, բայց Նապոլեոնը չունենար Թալեյրան, չէր ունենա այն դիվանագիտությունը, որին հասավ Ֆրանսիան նրա օրոք: Պետրոս Առաջինը. պատահական չէ, որ երբ նա առաջին անգամ եկավ Փարիզ, ծնրադրեց Ռիշելյեի արձանի առաջ եւ ասաց հետեւյալը. «Ո՜վ մեծ կարդինալ, եթե դու ողջ լինեիր, քեզ կզոհաբերեի իմ կայսրության կեսը, որպեսզի դու ինձ օգնեիր ղեկավարել մյուս կեսը»:
Լ.Ա. – Հովի՛կ, բանակում` առհասարակ, հայկական բանակում` մասնավորապես, դժվար է խուսափել խնդիրներից: Ի վերջո, նույն տեղում են հարյուրավոր կամ անգամ մի քանի տասնյակ երիտասարդներ` հեռու ընտանիքներից: Էքստրեմալ վիճակ է, որը շարունակվում է ամբողջ երկու տարի:
Հ.Չ. – Կարծում եմ` իրավիճակը կարելի է ոչ միայն շտկել, այլեւ շտկել արագ ու հեշտ: Նախ` բանակը պետք է հանձնել խելամիտ, նաեւ քաղաքացիական մասնագետների ձեռքը: Այնտեղ պետք է ուղարկել մանկավարժներ, հոգեբաններ, լուրջ կրթություն ստացած, զարգացած, բանիմաց մարդկանց, ոչ թե մաուզերիստական, խմբապետական հովերով տարված մարդկանց, ովքեր ժամանակին երկրին ծառայություններ են մատուցել, բայց դա նրանց իրավունք չի տալիս զբաղեցնելու պատասխանատու պաշտոններ, տնօրինել ոչ միայն երկրի, այլեւ մեր երեխաների բախտը:
Լ.Ա. – Երբ քննադատում ենք բանակը, ընդ որում` փաստարկված, լրագրողներին մեղադրում են թշնամու ջրաղացին ջուր լցնելու մեջ:
Հ.Չ. – Ո՛չ միայն: Այսօր մի շատ տարածված մտայնություն կա` երբ քննադատում ես բանակը, ասում են` գիտե՞ք ինչ, այդ բացերը գալիս են հասարակությունից: Կարելի է կարծել` հասարակությունը Լուսնի վրա է: Բանակն ինքն էլ այդ հասարակության մի մասն է, դրանք իրար հետ փոխշաղկապված երեւույթներ են` մեկը մյուսի վրա ներգործող: Եվ այդ մի քանի փոփոխություններ անելու դեպքում, կարծում եմ, էական առաջընթաց կտեսնենք: Տասնյակներով մարդիկ ենք ուղարկում արտասահմանյան երկրների զինվորական բուհերում սովորելու, մասնագետներ ենք պատրաստում, սակայն այդ կադրային զինվորական սպայությունն այն դերակատարությունը չունի բանակում, ինչ ունեն նրանք, ովքեր ժամանակին ջոկատներ, խմբեր են ղեկավարել, եւ այսօր, որպես դրա փոխհատուցում, տնօրինում են բանակը: Ախր, տեսել ենք, չէ՞. փոխնախարարներ են եղել մարդիկ, ովքեր ընդհանրապես կրթություն չեն ունեցել:
Ա.Ն. – Բանակում տիրող երեւույթներն, իրոք, վախեցնող են, եւ այն, ինչ ասվում է քարոզչական մակարդակով, ինձ մի փոքր զգուշացնում է: Մենք, բոլոր թերություններով հանդերձ, տեսել ենք խորհրդային բանակը: Այսպիսի բաներ եթե լինեին, կսարսափեինք: Եվ հետո` բոլորս ապրում ենք սոցիումում, հասարակության մեջ: Անկեղծ ասենք` ի՞նչ վերաբերմունք կա մեր հասարակության մեջ` դեպի բանակը: Ո՞վ է ուզում, որ իր երեխան ծառայի: Առաջադեմ երկրներում ծնողի համար հպարտություն է, որ իր զավակը ծառայում է բանակում: Իսկ այստեղ ամեն ինչ անում են, որ երեխան բանակ չգնա: Աստված մի արասցե, եթե վաղը զինված ընդհարումներ ունենանք մեր հայտնի «բարեկամի» հետ, ինչպիսի՞ դիրքորոշում կունենա բանակի միջուկը: Ղարաբաղյան շարժման ժամանակ դա ժողովրդական պատերազմ էր: Հիմա՞ ինչ դիրքորոշում կունենանք: Խոսքը զենքի մասին չէ, զենքն` առանց զինվորի, ոչինչ է:
Հ.Չ. – Իմիջիայլոց, պարո՛ն Նավասարդյան, Ձեր հրապարակումներից մեկում խոսում էիք, թե որքան դեսպաններ ու հյուպատոսներ ունի Հայաստանը, որոնք առհասարակ պատկերացում չունեն դիվանագիտական աշխատանքի մասին:
Ա.Ն. – Հիմա էլ նույն վիճակն է:
Հ.Չ. – Ստացվում է նույն պատկերը` թե՛ դիվանագիտության ասպարեզում, թե՛ բանակում մարդիկ են եղանակ ստեղծում, ովքեր մասնագետներ չեն եւ այդ ամենը կարող են անել սիրողական մակարդակով: Մարդկային կյանքը գերագույն արժեք է. մենք խոսում ենք հայրենիքի մասին` մոռանալով, որ հայրենիքը տեղ է, ուր ապրում են մեր հայրենակիցները: Չկան մարդիկ, չկա հայրենիք. կան լեռներ, ձորեր, արոտավայրեր, որոնք այլեւս չեն կարող կոչվել հայրենիք: Եթե խոսում ես հայրենիքի պաշտպանության մասին, խոսում ես մարդկանց պաշտպանության մասին, ուրեմն` բարի եղիր պաշտպանել: Պաշտպանվելու կարիք այսօր ունի այն մարդը, ով կոչված է պաշտպանելու հասարակությանը: Ասում ենք` բանակը փակ կառույց է, չի կարելի նրա մասին խոսել: Ինչո՞ւ չի կարելի: Կարելի է: Եվ անգամ անհրաժեշտ է:
Ա.Ն. – Դա էժանագին տրյուկ է, որն օգտագործում են: Ես, չլինելով բանակի, ռազմական գործի մասնագետ, կարծում եմ` ինչ-որ բացթողում է եղել մեր բանակում: Կա այսպիսի հասկացություն` պատերազմը բացասական երեւույթ է բանակի համար: Պատահական չէ, որ ասում են` պատերազմը ավելի շատ հանցագործներ է ծնում, քան սպանում է: Ըստ երեւույթին, անցումային այդ փուլում, մեր հաղթանակից հետո, բանակը չկարողացան դասական առումով դնել այնպիսի հիմքի վրա, որ նման զրույցների հարկ չլիներ:
Հ.Չ. – Համաձայն եմ. պատերազմից հետո բանակը եւ նրանք, ովքեր ետ եկան` վետերանները, շատ դժվար փուլ անցան: Մի դեպքում` մերժվածների մեջ էին, մի դեպքում` նրանց խառնեցին քաղաքականությանն ու դարձրեցին քաղաքական նպատակներին ծառայող գործիքներ, եւ այս մարդիկ չկարողացան իրենց իրական տեղն ու արժեքը հասկանալ այս երկրում:
Ա.Ն. – Ասում են` պատերազմը հաղթողին դարձնում է հիմար, իսկ հաղթվողին` չար: Սա չպետք է մոռանանք, քանի որ մենք հաղթող ենք եղել:
Հ.Չ. – Այս զրույցները չպետք է տպավորություն ստեղծեն, թե մենք սրտացավ չենք բանակի ու երկրի համար: Երբ ասում են` բանակը քննադատելիս` ջուր եք լցնում թշնամու ջրաղացին, եկեք հարցին մյուս կողմից նայենք` եթե մեր բանակն ուժեղ է, մարտունակ ու պատրաստ դիմակայել ցանկացած վտանգի, մեր խոսակցությունները չեն կարող որեւէ մեկի ջրաղացին ջուր լցնել։ Ջուրը լցվում է այն դեպքում, երբ մեր ասածները ճիշտ են: Ուրեմն եկեք մտածենք` ինչո՞ւ ենք թույլ: