Սոսկալի ցրտին անթեւ շապիկ հագած փոքրիկ աղջիկը կայծակնային արագությամբ վազելով մտնում է բնակելի շենքի նկուղը: Գանգրահեր այս ճարպիկ երեխան, որի վազքի արագությունը գերազանցում է խաղընկերների ոտքերի ալարկոտ շարժումներին, սեւամորթ է… տարակուսած թաքուն հետեւում եմ նրա գործողություններին` հասկանալու համար, թե աֆրիկյան ցեղերին հատուկ թխությամբ այս երեխան ի՞նչ գործ ունի Արարատի մարզի Արտաշատ քաղաքում: Խաղընկերների հետ, շնչահեղձ լինելով` մտնում եմ շենքի նկուղ, որն աննկարագրելի վախենալու է, որովհետեւ խավարի մեջ տեղանքը գրեթե անտեսանելի է: Հարցնում եմ` «Երեխե՛ք, էս ո՞ւր, ինչի՞ եք գնում նկուղ»: Վախենալով հետ-հետ են գնում ու «չռած» աչքերով նայում են ինձ: Երեխեքը երեւի մարդկանց հետ էնքան քիչ են շփվում, որ չգիտեն երկխոսության կանոնների մասին, եւ հարցը լսելուց հետո պատասխանելու անհրաժեշտությունն արհամարհում են: Մոտենում եմ դեպի նկուղ. «Ինչի՞ եք մտնում էստեղ, ո՞ւր են ձեր ծնողները, բա որ մի բան լինի»: Ուզում են փախչել, բայց սեւամորթի ճանապարհը կտրում եմ: Օգնության է գալիս մի չորս համար մեծ ձմեռային պատռած կոշիկներով ու բաճկոնով խաղի մասնակից տղաներից մեկը, որի հագուկապը նույն ոճի է, ինչ սեւամորթ գանգրահերինը: Նա ագրեսիվ տոնով փորձում է սեւամորթին պաշտպանել` ասելով. «Լավ ենք անում՝ մտնում ենք պադվալ: Ստեղ շների բուն ա, մենք էլ մտնում ենք, որ տաքանանք: Մեր շենքը չի՞, կուզենք՝ կմտնենք, կուզենք՝ չէ»:
Արտաշատի բնակիչներից շատերն ասում են, որ այս շենքի մոտ ամեն օր տեսնում են ցնցոտիավոր երեխաների, ովքեր որբերի նման առավոտից իրիկուն բակում «տկլոր» վազվզում են: Ոմանք նույնիսկ ենթադրում են, որ երեխաներն ավելի շատ ապրում են նկուղում` շների բնում, քան իրենց տանը: «Ո՞ւր ա ձեր մաման, մի հատ կանչեք»,- ասում եմ: «Մա՛մ, մա՛մ»,- բղավում են՝ ուղիղ նայելով շենքի երկրորդ հարկի պատուհանին: Անցնում է տասը րոպե, հետո քսան, ամբողջ շենքի բնակիչները պատուհաններից գլուխները դուրս են հանում, բացի երկրորդ հարկի բնակիչներից: Տղայի կատաղած բղավոցից պատուհանից «ծիկրակում» է տարօրինակ հայացքով մի կին։ «Ի՞նչ ա, արա, ի՞նչ էս ձենդ գցել գլուխդ»,- գոռում է կինը: Ասում եմ` «Մի րոպեով կիջնե՞ք բակ»: «Չեմ կարա, հիվանդ եմ»,- ասում է ու պատուհանի փեղկերը շրխկացնելով՝ փակում: Տղան խեղճացած նայում է աչքերիս մեջ ու, անձայն ճեղքելով փալասների մեջ իրար վրա «փռված» շների արանքը, անհետանում նկուղի սոսկալի խավարի մեջ: Երեխաների տարօրինակ կենսակերպը, երկրորդ հարկի պատուհանից «ծիկրակած» կնոջ վարքագիծը հուշում են, որ նկուղում «ապրող» երեխաները հաստատ վաղը-մյուս օրը գերադասելու են բանտերն, ու նրանց ապագան վտանգի տակ է: Բարձրանում եմ շենքի երկրորդ հարկ ու հաստատ գիտեմ, որ դռներից կեղտոտ, ջարդված, մաշված, գարշահոտով բուրողը հենց նրանց տան դուռն է: Դռան թակոցը ներսում անհանգստություն է առաջացնում, քանի որ դուռը չբացելու «բանակցություններ» են վարում: Համառորեն թակում եմ, ու բացվելու հետ մեկտեղ՝ դռան ճեղքից սողոսկած սարսափելի գարշահոտը ապտակի նման խփում է երեսիս: Մտնում եմ ներս, բայց սրտխառնոցից բառերը բերանիցս դուրս չեն գալիս: Ներսում ավելի վախենալու է, քան նկուղի անծայրածիր խավարը: Վառարանին «կպած» պապիկը անհասկանալի բառերի շարան է շպրտում, բարկանում է: 63 տարեկան Աթել Ասլանյանն է, ով 90 տարեկանի կերպարանք ունի ու նման է էն մարդկանց, որոնց մի ոտքն էստեղ է, մյուսը` էնտեղ: Հայտնվում է պատուհանից իր հիվանդության մասին լուրը հայտնած կինը, ում մաշկի վրա հաստ շերտով մուր է նստել: Սեւամորթի տատիկն է, որին նայելով՝ հասկանում եմ, որ երեխան սպիտակամաշկ է, բայց կեղտից ու մրից մաշկը սեւ գույն է ստացել: Բոլորի քթանցքերից մրի գունդ է կախված: Զարմացած ասում եմ` «Էն խուճուճ երեխան ձեր ի՞նչն է, դրսում տկլոր ա վազվզում, կհիվանդանա. ես էլ գիտեի՝ նեգր ա»: Կինը` Լաուրան, երեխայի տատիկն է: Ծիծաղելով բղավում է` «Աղջի՛, հըլը գնա մռութդ լվա»: Լաուրան տարօրինակ է, երկար-բարակ ներկայացնում է ընտանիքի անդամներին, բայց անուններն ու թիվը խառնելով՝ նորից է սկսում. «Ես հինգ աղջիկ ունեմ: Մեկը մահացել ա, հա, չէ, երկուսն են մահացել: Էս երկուսն աղջիկներս են, իսկ սրանք էլ` իրանց երեխեքը: Մեկը գյուղում ա, նա էլ մի երեխա ունի: Ամուսինս չի կարողանում քայլի, միշտ սենց նստած ա, ոտքերը ցավում են: Մի աղջիկս հիվանդ պառկած ա: Երկուսը մեկին ունի, մեկը մեկին ունի, մեկն էլ մեկին ունի: Սոված են, չենք կարում ապրենք»: Աղջիկներից փոքրը` Մելինեն, ամուսնացած չէ: Աշխատանքի ժամանակ այնպես է ցրտահարվել, որ կանացի հիվանդություն է ստացել: Աղջիկներից մեկն ամուսնալուծված է, իսկ մյուսի` Սոնայի ամուսինը դատապարտված է: Մայրն ու երեք աղջիկները հավաքարար են աշխատում: Արտաշատ քաղաքի տարբեր թաղամասերում յուրաքանչյուր լուսաբաց նրանք դիմավորում են փողոցներն ավլելով: 28-ամյա Սոնան եւ 24-ամյա Մելինեն վստահեցնում են, որ ձմռան ցրտին փողոցներն ավլելով անգամ հացի գումարը չեն կարողանում ապահովել. «Էնքան ա լինում, որ երեխքն էդ օրը հաց չեն ուտում»: Հավաքարարության ժամանակ փողոցներում քուջուջ անելով՝ հաճախ երեխաներին համապատասխան հագուստ, մեկ-մեկ էլ՝ նույնիսկ չոր հաց են գտնում: Արտաշատի կոմունալ բաժնի աշխատակից այս երիտասարդ հավաքարարուհիներն ամսական ստանում են 24.000 դրամ աշխատավարձ: Այլ կերպ ասած` չորս կանանց աշխատավարձերն իրար գումարած՝ 100.000 էլ չի կազմում: Ընտանեկան նպաստից զրկված են` «Ասում են` աշխատում եք, ո՞նց տանք: Փաստորեն պիտի պարապ նստենք, որ նպաստ տան»: Հետաքրքիր է` ընտանեկան նպաստի գրասենյակի ներկայացուցիչները երբեւէ այս տուն ոտք դրե՞լ են… Երեք երեխաները դպրոցական են, սակայն դժվար է հավատալ, որ նրանք այնուամենայնիվ դպրոց հաճախում են: «Փողոցներից ինչ բերում ենք` մեր համար պետքական են` շորեր, շշեր, ուտելիք, հագնելիք: Էդ իմաստով հավաքարարության գործը մեզ պետք ա: Հետո մեկը կա` մեզ նիսյայով ուտելիք ա տալիս, աշխատավարձը ստանում` փակվում ենք»: Լաուրան ասում է, որ երբեւէ չեն դիմել Արտաշատի քաղաքապետարան` ինչ-որ կերպ օգնելու խնդրանքով: Այս ընտանիքի բնակարանը հակասանիտարական վիճակում է, եւ չի բացառվում, որ «անլվա» երեխաներն ու մեծերը տարբեր հիվանդությունների վարակակիր լինեն: Խոսելու ընթացքում երեխաները ճանկռտելով քորում են մարմինները: Երեսը լվացած գանգրահեր Քրիստինեն անճանաչելի է: Ասում եմ` «Լվացվեցիր, սիրունացար»: Ամաչելով ասում է` «Բա որ լողանամ՝ ոնց կսիրունանամ»: Քրիստինեն այս անկեղծ խոսքերն արտահայտելու իրավունքը ստանալու համար մեղավոր հայացքով նայում է մորը: Ասում եմ` «Բայց էս ցրտին ո՞նց ես անթեւ մայկայով դրսում խաղում»: Մայրը` Սոնան, ասում է` «Ինքը մաուգլին ա, վայրենու նման ա»: Հարցնում եմ` «Իսկ որ մեծանաս՝ ի՞նչ ես դառնալու»: Մայրը` Սոնան, շտապում է աղջկա փոխարեն պատասխանել` «Հավաքարար, ի՞նչ… Ինքը փոքր ժամանակվանից ասում ա, որ հավաքարար ա դառնալու»: Քրիստինեն վիրավորված աչքերը լցնում է, որովհետեւ մեծից փոքր հռհռալով ծիծաղում են նրա վրա: Ասում է` «Ո՛չ, էդ դուք եք հնարել, որ ծիծաղեք իմ վրա: Դուք եք ուզում, որ ձեր նման հավաքարար դառնամ: Ես բժշկուհի եմ դառնալու»: «Ես էլ քարտուղարուհի եմ դառնալու, որ լավ քսվեմ»,- ասում է Արփինեն: «Ես էլ միլիցիա,- ասում է զինվորական գլխարկով տղան,- որ մարդկանց ու շների ապրելու տեղերն առանձնացնեմ: Մարդկանց տուն տամ, շներին` բուն: Թե չէ` հիմա հակառակն ա»:
Լաուրա Ասլանյանի բնակարանում ապրելը շան բնում ապրելուց հաստատ ավելի հաճելի չէ: Տան մեծերը տարօրինակ մարդիկ են` չպատճառաբանված անտարբերությամբ կյանքի, երեխաների, կենցաղի հանդեպ: Երեխաները նախընտրում են ապրել շենքի նկուղում, քան իրենց տանը, ինչը գուցեեւ ավելի նպաստավոր է նրանց մանկությունը փրկելու համար: Փոքրիկներից ամեն մեկն ունի իր երազանքը, ապագայի հեռանկարը, որը նրանց կենսակերպի ֆոնին գուցեեւ հեքիաթ է, բայց կարեւոր է գոնե հեքիաթներին հավատալը: