Էդմոն Ժաբեսը 20-րդ դարի երկրորդ կեսի մեծագույն մտածողներից ու բանաստեղծներից մեկն է, ծնվել է Կահիրեում, եւ միայն 1957 թվականին վերջնականապես լքեց Եգիպտոսը եւ տասը տարի անց ֆրանսիական քաղաքացիություն ստացավ: Իրենց ուսումնասիրություններում Էդմոն Ժաբեսի ստեղծագործությանն են դիմել այնպիսի փիլիսոփաներ եւ մշակութաբաններ, ինչպիսիք են` Ժակ Դերիդան, Մորիս Բլանշոն, Էմանուել Լեւինասը եւ այլք: Եվրոպայում շատ հայտնի է նրա փիլիսոփայական էսսեիստիկան, որ թարգմանվել եւ տպագրվել է շատ երկրներում: Դրանցից կարելի է հիշատակել` «Հարցերի գիրքը», «Նմանությունների գիրքը», «Սահմանների գիրքը»:
Ընթերցողին ենք ներկայացնում հատվածներ «Հիշողությունը եւ ձեռքը» եւ «Գիրք հյուրասիրության» ժողովածուներից:
***
Իմաստունը պիտի մուտք գործի իմաստության շրջան:
«Հողակտորը` յուրաքանչյուրին: Արեւոտ երկինքը` ամենքին»,- մի անգամ ասաց իմաստունը:
Թափանցիկ սահմանային տարածությունը` օդային է:
Ո՞վ կարող է համրել գրքին հատկացված ժամանակը:
«Իրենց խեղդված ճիչերով մեր մարմնի բառերը մերկացնում են մարդկային ոչնչության անսահմանությունը»,- ասում էր նա:
Անձեռնմխելիությունը` ահա թե ինչն է տարբերում աստվածայինը` մարդկայինից:
Ուրիշի գաղտնիքին հասու լինելը կնշանակի՝ նրան վերածել անկյալ աստվածության:
Այնկողմնայինը միշտ գաղտնիք է:
Անցյալի ձեռքը: Գալիքի ձեռքը:
Մեր վաղը, արդյո՞ք չի դառնա ձեռքսեղմումների շղթա:
Անխուսափելի հանդիպումների հնամոլությունը:
Ստեղծագործությունը` քամու բերանն ընկած ծառ է:
Քո մահը լոկ միայն քոնը չէ:
Ծնկի գալ անապատի ակունքների առաջ, կնշանակի՝ սնել հավերժությունը:
Ընտել երկարաձգվողը մոռանում է ժամկետների մասին:
***
Թռիչքով արբած թռչունը վստահում է միայն սեփական թեւերին:
«Հնարավոր է՝ համերաշխությունը դժբախտության մեջ,- ասում էր նա,- սոսկ անպտուղ բնահողը պարարտացնելու համատեղ փորձ է:
Եվ հավելում էր` «Եվ հոգին հագենում է պտուղներով»:
Ձգված ձեռքը:
Բացվում է օրը:
Ես շնչահեղձ եմ լինում այս իմաստունից: Այնքան առատաբեր էր նրա ուսմունքը:
Այն պարփակված էր երկու նախադասության մեջ.
«Հարգիր օտարերկրացուն, ով հարգում է քեզ»:
Եվ.
«Հյուրասիրության դիմաց` հյուրասիրություն»:
***
Մի վստահիր նրանց, ով հռետորություն է անում ամբոխի առաջ` նրանց, ովքեր, խոսքը տեղ հասցնելու համար, համախոհների ամբոխի կարիք ունեն:
Նրանք քեզ դեմքով երբեք չեն ճանաչի:
Նրանք մեկեն իրենց տարեգրքերից ջնջում են քո տաղտկալի անունը՝
Գրչի մի շարժումով:
Արտահայտել մեզ պետք է մեն-միակը, սակայն որքան խոչընդոտներ, որպեսզի դա հաջողվի:
«Մի ափի երազանքը` մյուս ափն է»,- ասում էր նա:
***
– Ուսուցիչ,- դիմեց աշակերտը,- ես հանդուգն հարց ունեմ: Այդ պատճառով ամաչում եմ հարցնել:
Ի՞նչ է իմաստունը:
– Իմաստունը նա է, ով վստահ է: Ոչինչը բովանդակում է Ամենայնը, ընդ որում, հարցապնդելով:
Նա է անհույս տգետ, ով չի գիտակցել այդ Ոչնչի պատրանքայնությունը:
Որպեսզի, օրինակ, պատկերացում կազմես ավազահատիկի մասին, դու պետք է նախեւառաջ զննես մնացյալ ավազահատիկները, որոնցից այն չի զանազանվի` փորձել ընդգրկել ամբողջը` մի բուռ է` միակը առեւանգելու ունայն ջանքով:
Ինչ հզոր է Ոչինչը, երբ պարզապես կենում է հանգստության մեջ:
Մենք հավիտյան չենք կարող անցնել արտահայտելիի դեգերող սահմանները:
Թշնամանքը աշխարհի եւ այլ մեկի հանդեպ, արդյո՞ք խավարի թանձրուկը չէ, որ խուլ է լույսի մշտատեւ կոչի հանդեպ:
«Հյուրասիրությունը կարգաբանվածից դուրս է: Այն ցուցանում է շերտատված երկրին երկնային միասնությունը»,- ասում էր նա:
Մարդկային բաժանության հանդեպ, որպես կանոն, բավական չեն պաշտպանության միջոցները, ինչ ունի իր ձեռքի տակ հյուրասիրությունը:
«Ծիծաղելի փայտե սուսերիկը՝ ընդդեմ մենամարտի սրված դաշույնի»:
***
Ողջ կյանքը նրանք սպասում էին, այդ պատճառով չհասցրին ճանաչել իրենք իրենց:
Լավագույն դաշնակիցը նա է, ով, դեռեւս քեզ մոտենալիս, արդեն լսում է սեփական քայլերում քոնի արձագանքները:
«Անընդհատ հեռանալով, դու ինձ ավելի ու ավելի ես մոտեցնում հենց ինձ»,- գրում էր մի իմաստուն:
«Մեզ հարազատացնում է թափառումը»:
Մտածելով ուրվագծել հորիզոնը, դու ծուղակ ես ստեղծում:
«Եթե նա քեզ հետ խոսում է ճշմարտության մասին, խոսքը տար գետի ջրի կողմը: Եթե նա խոսի գետի ջրի մասին, հարցրու, որտեղ է նա լողացել: Եթե նա ասի, թե որտեղ է լողացել, հարցրու, թե ինչ գույնի էր ջուրը: Եթե նա քեզ ասի ջրի գույնը, կեզրակացնես, որ նա միշտ հիմնվել է բացարձակի վրա, եւ կհասկանաս, թե ինչու էր քեզ ողջ կյանքում կրծում կասկածը»,- գրում էր իմաստունը:
Եվ այնուհետեւ` «Ճշմարտությունը` Աստծո ձայնն է, հանդերձավորված ճշմարիտով եւ կասկածներով բոլորված»:
Արժե՞ արդյոք մահվանը պաղատել գթության համար, եթե մենք նախօրոք գիտենք, որ նրան չենք հանդիպելու:
«Մենք անբաժան ենք, քանզի խեղված ենք:
«Կնշանակի, մենք միայն մի ընտրություն ունենք` փոխվել կամ միավորվել»,- ասում էր նա:
Ընտրելը` իմ իրավունքն է:
***
Վերադառնում եմ Բուսաբանական այգում զբոսնելիս:
Լավ երեկո է:
«Դուք ի՞նչ եք ինձանից սպասում».- հարցրի ես ձայն տվողին:
– Դարձյալ կոչեր: Մենք էլ դրանք կստորագրենք։
– Մենք ապագա չունենք,- պատասխանեցի ես,- վաղը լոկ բարենպաստ հետոյի միամիտ ակնկալիք է»:
Հյուրասիրությունը դյութական ծիածան է:
Քո յոթ ձեռքերը քո հիմնական գույներն են:
Արեգակն ու անձրեւը, լաց ու ծիծաղը:
Երկրի ու երկրի միջեւ ընկած կամուրջը:
Պարզագույն վկայությունը միանգամայն թափանցիկ է:
Ոչինչը:
Գիրքը:
Կյանքն ու մահը` վաղեմի թշնամիներ են: Սակայն հնարավո՞ր է մեկն առանց մյուսի:
Ծովն օրորում է երկիրը եւ խեղդում է այն:
Քամին հնազանդեցնում է քամուն:
Ծիածան 2
Մինչեւ կացարան փնտրելով զբաղվելը,
ելք փնտրիր քո տագնապից:
Եթե ելք կա, ուրեմն հնարավոր է հանգիստ:
***
«Դե մտիր,- ասում էր նա: -Այս ողջ տարածությունը քոնն է»:
Եթե դու իմ ընկերն ես, առանց թակելու ներս արի:
Եթե չգիտես, թե ով եմ ես, գիտցիր, որ ես մինչեւ քո գալուստը օրերն էի համրում:
Օ՜, իմ եղբայրացու, անօգնական օտարական:
Այն, ինչ չկա, թող եղիցի իմ կամքը: Այդպիսին է արարման հրաշքը:
Բավ է որ նշանը բառի վերածվի, տիեզերքը սկսում է ինքն իրեն հակասել:
Մարդկանց` ասելու անսահմանափակ իրավունքը:
Աստծուն` անսահմանափակ լռելու իրավունքը:
Անողորմ մենամարտ: Բախվել են երկու ուժ:
Երկուսն էլ կասկածելի:
«Աստված գիտեր ընդհանրությունը՝ չզանազանելով անհատներին»,- ասում էր նա:
«Լեզուն հյուրասեր է եւ մահվան հանդեպ, որը կատարում է մեր խոսքերի հաշվառումը»,- ասում էր նա:
***
Պատասխանատվության այս կողմում` միասնությունն է:
Այն կողմում` հյուրասիրությունը:
«Ո՞րն է չունեւոր օտարականի եւ տեղացի մեծահարուստի միջեւ եղած տարբերությունը»,- հարցրեց նա ուսուցչին։
«Իսկ ինչո՞վ են տարբերվում հարցն ու պատասխանը»,- արձագանքեց նրան ուսուցիչը:
«Եկ, որտեղից եկել ես:
Գնա, ուր գնում ես:
«Այստեղ կարող ես գիշերել»,- գրում էր իմաստունը
եւ հավելում էր.
«Սկզբում մոռացիր, թե ով ես դու, եւ այդ մոռացությունը քեզ իմ կենվորը կդարձնի»:
Միակ բանը, որ արժանահավատ է` տվյալ պահն է:
– Ո՞ւր է Աստված,- հարցրեց նա:
– Նա հենց այդ անհատնելի «ուր է»-ի մեջ է, որի եզրաշերտում դու թափառում ես՝ հանց անդունդի վրա:
Օ՜ գիշեր, անգոյության կրտսեր քույր:
Եթե քայլքդ արագացնես, այն քեզ հանկարծ կգլորի անդունդը:
Հենց արարման ուղիները, որպես կանոն, աղջամղջային են:
– Ո՞րն է հյուրասիրության ճշգրիտ բնորոշումը,- հարցրեց նրա աշակերտներից ամենակրտսերը:
– Բնորոշումն ինքնին սահմանափակում է, իսկ հյուրասիրությունը միշտ անսահման է,- պատասխանեց ուսուցիչը:
Ճանապարհի մասին հարցրու ոչ թե նրանից, ով այն գիտե, այլ նրանից, ով քեզ նման փնտրում է այն:
«Ես կկարողանամ գրել միայն մեն-միակ գիրքը, – ասում էր նա: -Առաջինը: Եվ այն արդեն գրված է:
Անանունությունը
«Անանունությունը,- ասում էր նա,- մահվան պտուղն է»:
«Լինել առանց լինելու»:
Թող քո հիշողությունը դառնա իմ կացարանը:
«Ինձ ոչնչին մի խառնեք: Ոչինչ մի հավելեք իմ կյանքին, իմ ստեղծագործությանը»:
«Հատեք: Հատեք»,- ասում էր նա:
«Աստծո հարստությունը` Նրա անպարագրելի աղքատությունն է»,- նույնպես ասում էր նա:
«Խոսքը արժեքավոր է լինում,- միշտ շեշտում եմ,- ոչ թե վստահությամբ, որ փորձում է արտահայտել, այլ լիովին հակառակը` կմկմոցներով, անլիությամբ, անվստահությամբ, որոնք ծարավի են սպառվելու»,- գրում էր իմաստունը: Եվ հետո` «Ես չափազանց թույլ եմ իմ թուլության համար: Դե, թեկուզ այն ինձ ուժ տար, որպեսզի արժանապատվորեն թուլանամ նրա հետ մեկտեղ»:
Բոլոր գրքերը հարատեւ չեն, լինելով մեր մահացու արատների գրքերը:
Հոգեւոր վերքերն արնահոսում են, երկրի վերքերը` ծաղկում:
Ծիածան 3
Ոչ ստորագրություն, ոչ դրոշմ, ոչ դաջվածք, ոչ կնիք, ոչ մակագրություն:
Բացարձակ անանունություն:
Անդունդի, դատարկության ներումը:
«Մահը,- գրում էր նա,- արդյո՞ք անհնարինության հաղթանակը չէ:
Իսկ կյանքը` անգոյության դառն ու կործանարար հնարավորությունը»:
Հիշում են միայն արդեն չգոյություն ունեցողի մասին:
Իմաստունը երբեք չէր ասում. «Աստված կա», այլ՝ «Աստված լինում էր», ինչպես որ նա երբեք չէր ասում` «Ես կամ», այլ՝ «Ես լինում էի»:
Գալիքը` Աստծո ժամանակն է, անցածը` ժամանակը մարդու:
Մահվան ժխտումը, արդյո՞ք անվան պնդումը չէ, նրա գալուստը, սակայն, անվանելը, արդյո՞ք չի նշանակում՝ մահվանն էլ անուն շնորհել:
…անուն այն բանին, ինչը կա՞: Կամ հիմա արդեն եղե՞լ է:
«Օ, իմ ուսուցիչ,- ասում էր իմաստունը,- նրանք հուսով էին, քեզ հետ վիճելով, քեզ ողջ-ողջ թաղել: Չգիտեին, որ սերմ են թաղում»:
Եվ հավելում էր. «Հզոր է քո ծառը, կյանքով լի»:
«Պտուղները կույր են, հյութեղ-քո, համարձակ, ընդ որում, տարած հաշվարկը` մեր հասած խոսքերը կլցնեն ձեր գործած կողովները»,- ասում էր նա:
Ես կարող եմ բանալ իմ անունը միմիայն ինձ չճանաչողի առաջ:
Իմ անունն իմացողը այն ինձ համար բացում է:
«Դանդաղ գլուխդ դարձրու ձախից աջ: Քո առջեւ հանկարծ կհառնի աշխարհն իր ողջ լիությամբ»:
«Այսպիսով, շրջանագծով ընթացող հայացքը միավորում է անցյալն ու գալիքը, անցած օրերը գալիք օրերի հետ:
Ծիածան 4
Երկինքը միայն հեռվից է երկինք:
Մոտիկից` ոչինչ:
Եվ աշակերտը հարցրեց.
«Աստծուն ուղղված հարցը միայն նրա՞ն է ուղղված»:
Եվ ուսուցիչը պատասխանեց. «Աստված փոխվում է մեզ հետ: Նա դադարեց Աստված լինելուց գոյություն ունենալուց առաջ, քանզի գոյություն ունի միայն մեր միջոցով»:
Եվ հավելեց. «Որպեսզի անփոփոխելիորեն շվարեցնի անվերջությունը, եւ հենց մեզ»:
***
«Հնարավոր է, Աստված համընդգրկուն մոռացության իմաստն է»,- գրում էր իմաստունը:
Եվ հավելում էր. «Աստված քեզ թույլատրում է լինել»:
Բերկրուն բացակայությունը: Յուրօրինակ հյուրասիրություն է:
Եթե Աստված մեկեն գոյություն ունեցողի թե ներսում եւ թե դրսում է, եւ ամենայն առարկայի թե ներսում եւ թե դրսում է, թե այստեղ եւ թե հեռավորության վրա, բացակայում է, երբ հայտնվում է, ներկա է, երբ մենք դա չենք զգում: Նրան կարելի է ըմբռնել սոսկ անվերջանալի խոհածությունների միջոցով, որ հրահրվում են անըմբռնելիով, որի հետ մենք մենամարտի մեջ ենք, այն դեպքում, որ Նա Ինքը հասանելի է մտքին: Նա` միակ առեղծվածը իր հաղթանակներով արբած եւ իր ակնհայտ ձախողումներից ընկճված համառ ու համարձակ մտքի համար:
Օ՜, ճաքած պատ, վաղօրոք դատապարտված:
Այդ ճակատագրական ճաքից կարող էր լույս սպրդել:
Նենգ անցք, որը ժամանակի ընթացքում լայնանում է, որպեսզի այնտեղ հոսի ժամանակը։
Աստծուն կարելի է վստահել, այնտեղ, ուր անհնար է Նրան հավատալ:
Նրա մաքրագույն բացակայության մեջ:
– Դու ինչպե՞ս ես պատկերացնում միտքը,- հարցնում էր աշակերտը ուսուցչին:
– Հնարավոր է՝ աստղի տեսքով, որ ուժասպառվում է սեփական փայլատակումներից, եւ որն առանձնանում է իր բաբախումների հզորությամբ:
Մտքի ժամանակը դա սոսկ մահվանն ընտելանալու ժամանակն է, եղերերգերի վերամարմնավորումները, – ասում էր նա:
Եվ հավելում էր` մահանում են, չսպասելով բառին, որն արտաբերում է լոկ մեր մահը:
– Կապն Աստծո հետ,- գրում էր իմաստունը,- տարակերպ է: Դա մեր կապերի հիմքում է, պատահական կամ մշտական, տիեզերքի հետ եւ մարդու, ներկայությամբ եւ բացակայությամբ, մահվան եւ կյանքի հետ, խոսքի եւ մնջանքի:
Խտացվում է, մեզ անհասանելի է Աստծո հետ ուղղակի շփումը, սոսկ կողմնակի, միջնորդավորված, կողքանց, ինչը մենք ամեն անգամ տարակերպ ենք իրականացնում:
Աստված, Ինքը անպատկերացնելիորեն տարակերպ է, եւ չէր կարող, բացի տարակերպությունից, այլ բան արարել, աշխարհը աշխարհին խորթ, բայց հավատարիմ ինքն իրեն, չնայած Նրա օտարությանը:
մերձեցումն Աստծուն միշտ անըմբռնելիի նշանի տակ է:
Այստեղ հոտառությանը փոխարինում է հավատը:
Գիրն անմարդամոտ է, խոսքը՝ շփվող:
Մենք կտրվենք խոսքին, որպեսզի այսուհետ շփվենք միայն միմյանց միջեւ:
Հնարավոր է, մարդը համակրանք է զգում դմակների հանդեպ, քանզի տանել չի կարողանում բազմազանությունը, – ասում էր նա:
Մշտապես տեսնել իրար, չճանաչելով միմյանց:
– Ես մահից չեմ վախենում,- ասաց Մովսեսը մահվան հրեշտակին,- ես գրքի հովանու ներքո եմ: Չէ՞ որ ճիշտ է, որ դա կենաց Գիրքն է: Ներկայությունը Գրքում, արդյո՞ք չի երաշխավորում անմահությունը: Բայց իմաստուն մեկնիչն ասաց` Գիրքը` Աստված է, եւ ոչ Մովսեսը, քանզի Աստված` Գրքի Բառերն են, այնինչ Մովսեսը` մնջանք է, որին դու ընտելացել ես: Եվ հավելեց` Մնջանքը` Գրքի ներսում եւ դրսում է: Մարգարեի երկու անտեսանելի գերեզմանները:
– Աստծո համար մարդ մշտապես մունջ է: Այդ պատճառով էլ Աստված ունկնդրում է նրան:
– Այդ պատճառով, ավաղ, երբեմն նրան չի հասկանում,- ասում էր նա:
– Վերքը` մտքի խորքում է: Միայն խոսքը կարող է վկայել նրա մասին:
Եվ ուսուցիչը, բազկաթոռը ետ հրելով, ասաց.
– Ժամն է արդեն: Իմ գնալու ժամանակն է:
Ինձ կուղղորդեն ձեր մտքերը:
Յուրաքանչյուրի համար ճանապարհս կփոխեմ:
Կնշանակի, ես այսուհետ եւս կապրեմ ձեր մեջ:
– Դու մեր մեջ ես,- արձագանքեցին աշակերտները:
Ինչպե՞ս կարող է օտարությունը սպառել այն հարցը, որ ինքն է մարմնավորում:
Դա միշտ այն հարցն է, որ տալիս ենք ուրիշին, ինքներս մեզ հարցապնդելով:
Եվ իմաստունն ասաց.
– Նա գիտեր երկինքն առավել լավ, քան երկիրը:
Երկինքը միշտ գլխավերեւում է, իսկ երկրից նա ճանաչել է սոսկ մի հողակտոր: Եվ իր ճանաչած այդ փոքր բանը, ոչ մի այլ բանի նման չի:
Միտքը եզակի է, ինչպես եւ մահը:
Դու գոյություն ունես, քանզի ես սպասում եմ քեզ:
Քո անվան մեջ հնչեցին քո հարազատ հեռաստանները:
Իսկ իմի մեջ թաքնված է ճանապարհի քարը:
Ցանկացած երկխոսություն` եռաձայն է, նրանը, ով խոսում է, նրանը, ով պատասխանում է, եւ մահվանը, որ դրդում է նրանց խոսել:
– Ամեն մի ընծա պատասխան է ենթադրում:
– Հյուրասիրությունը ընծա չէ,- առարկեցին նրան: -Այն ներկայացնում են մինչեւ պահանջելը:
– Տեր Աստված,- ասում էր նա,- ես տենչում եմ, որ դուք համապատասխանեք Ինքներդ Ձեզ, եւ այդժամ տիեզերքը ծավալվում է:
– Ուսուցիչ, դու ինձանից ոչինչ չքաղեցիր,- ասաց աշակերտը:
– Ես քեզանից քաղեցի այն, ինչը որ քեզ սովորեցրել էի,- պատասխանեց ուսուցիչը:
Ակնթարթը պնդում է` ես գիտեմ, ես հիշում եմ: Հավերժությունը կրկնում է` ես ամեն ինչ մոռացել եմ:
Հյուրասիրությունը:
Վերջին կանչը
Ամենայն ինչ միասնական է:
Ահա թե ինչի մասին է խոսքը` նույն բանը:
Արդյոք յուրաքանչյուր գրողի կարեւորագույն խնդիրը արտահայտելը չէ՞ այն, ինչը որ ամենայն ինչ է, ինչ նա ջանում է արտահայտել, ընդ որում, ամենեւին չօգնելով դրան նույնիսկ ակնարկներով արտահայտվելու։
***
– Եթե քեզ զրկել են հյուրասիրությունից, ձեւացրու, թե արժանի ես:
Դրանով ուրիշին իմաստության կարեւոր դասը կտաս,- ուսուցանում էր նա:
Թող որ գիշերով միշտ վառվի քո նավթավառը, իսկ կեսօրին քո շան ձիգ կլանչոցը թող բերկրեցնի տագնապահար անցորդի հոգին:
-Եկվորը հնարավոր է հասկանա, որ հասել է ավազների անապատային վայրը, ուր հարգում են հյուրասիրության սովորույթը,- նույնպես ուսուցանում էր նա;
Եվ հավելում էր` այդ վայրը` Գիրքն է:
Անգոյության բոլոր վաղվա օրերը միանման են:
2
– Իրերին ուղիղ նայիր: Ըստ իրերի բնույթի, նրանք կհայտնվեն քեզ՝ որպես հորդոր:
Ողջ գոյողը սկզբում անըմբռնելի է, – նույնպես ասում էր նա:
Քո երեւակայած առարկաները, հանց նավթավառներ, որ միառժամանակ չեն վառվել, որոնք դու վառում ես:
Գլուխդ ափերիդ մեջ սեղմած, արմունկներդ սեղանին հենած, նա խորհում էր այն մասին, թե ինչ է ապրել գրողը, որ կռահել է, ինչպես նա այսօր, իր գրի ավարտը:
Նա գիտակցում էր, որ, հավանաբար, հասել է իր իսկ սահմանագծին, իսկ նրա գիրը, որով նա ապրում էր, եւ որն ապրում էր իրենով, իրենից փոքր-ինչ շուտ կմեռնի:
Ըստ էության, նա իրեն զգում էր ինքն իրենից լքված հենց այն պահին, երբ պնդում էր, հնարավոր է, ինքն իրեն խրախուսելով, որ, ինչպես երբեք, թանկ է գնահատում իր կյանքը, գիրքը, որի շնորհիվ ինքը գոյություն ուներ:
Գրի կարիքը հետզհետե սպառվեց։ Այն իր համար անիմաստ դարձավ: Արդյո՞ք այդ սնանկությունը գրի թափանցիկ ակնարկը չէր առ նրանց մոտալուտ բաժանումը:
Սակայն ո՞վ նախօրոք գիտի, թե որքան կձգվի հոգեվարքը:
Գրի ավարտը կապված չէ այն բանի հետ, որ բառերին վրա է հասել անկարությունը:
Դա այնքան էլ հեշտ չէ բացահայտելը, հաշվի առնելով, որ գիրն արդեն կորցրել է արտահայտվելու ախորժանքը:
Մահանում են անխռով, քանզի արդեն չկա լեզուն, որ նրան փոխանցես մեզ պաշարած սարսափը:
– Վերջակետը դնում է գիշերը, բայց գրի համար` լոկ միայն առավոտը:
Շլացուցիչ է գրքի թաքնաթաքուր խորքը,- ասում էր նա:
Տեսնելու անհնարինությունը, հաճախ լոկ հետեւանքն է վաղուց ի վեր խորհրդավորին կայացրած դատավճիռի` տեսնելու կտրական արգելքը, որի տակ մենք թեթեւամտորեն ստորագրել ենք:
– Բոլոր այս առարկաները, հանց թառամած վարդերի փունջ:
Բոլոր այս միահյուսված, խառնված կյանքերը` իմ գահավիժող կյանքը, – հավելում էր նա:
Ծիածան 5
Վրա հասիր ինձ այնտեղ, ուր հուսաբեկվել ես գտնել:
Նրա նամակը ես ստացա, երբ լքում էի իմ կացարանը, որպեսզի հետո վերագտնեմ:
– Բնավ էլ ես չեմ բազմապատկում այս խոսքերը,- գրում էր նա ինձ,- այլ այն մարդը, որ ես էի նախկինում, որ բերկրանք էի գտնում գրի մեջ:
Ահա թե ինչու, այն ամենը, որ կարող էր դուրս գալ նրա գրչի տակից, ըստ էության, կգրվեր անցյալում, որը մի ժամանակ իմ ներկան էր, մինչեւ հանկարծահաս եւ արդեն անդառնալի բեկումը, որի ճշգրիտ թիվը չեմ ասի, քանզի այժմ զուրկ եմ հուշերից ու բառերից…