«Վարդգես Սուրենյանցին չեն հասկացել իր ժամանակակիցները: Չենք հասկանում նաեւ մենք»: Մեծ նկարչի ծննդյան 150-ամյակի առիթով նման մտքեր են պատել արվեստաբան, նկարիչ Մարտին Միքայելյանին: Նա խորհրդահայ մամուլում առաջինն է գրել Մարկ Շագալի, Վասիլի Կանդինսկու, Խուան Միրոյի, Ջեքսոն Պոլլոկի մասին: Հայկական հանրագիտարանում Սուրենյանցի մասին հոդվածի, 2003թ. հրատարակված «Վարդգես Սուրենյանց» ալբոմի հեղինակն է:
– Պնդում եք, որ Վ. Սուրենյանցին այդպես էլ չեն գնահատել: Դժվար է վիճել. կարող էիք նրա անվան փոխարեն դնել ցանկացած խոշոր հայ Վարպետի անուն եւ ասել նույն բանը:
– Գնահատել` չի նշանակում` ջան ասենք, ջան լսենք: Գերադրական աստիճանի պակաս չունենք: Խելքի, ճաշակի, վերլուծության ահռելի պակաս է զգացվում: Նկարչության ասպարեզում հայերիս մեջ անհատականությունները շատ չեն: Սուրենյանցին ժողովուրդը սիրում է, եւ նրա հմայքը զգացող իմ հին ընկերներից մեկը վերջերս եթերից ասաց. «Սուրենյանցն ամենայն հայոց գեղանկարչության կաթողիկոսն է»: Սուրենյանցը 19-րդ դարի վերջի եւ 20-րդ դարի սկզբի հետաքրքիր անհատականություններից է: Սակայն նրան իր ժամանակակիցները չհասկացան նաեւ այն ժամանակ, երբ արդեն շատ հետաքրքիր նկարիչ էր, ավարտել էր Մյունհենի գեղարվեստի ակադեմիան: Թեեւ Սուրենյանցն ուսանող ժամանակ ճանաչված չէր, սակայն շատ կարդացած էր, տիրապետում էր մի քանի լեզուների: Բնագրով կարդում էր Շեքսպիր, Հայնե:
– Ասացիք, որ Սուրենյանցին մյունհենյան շրջանում չէին ճանաչում: Գուցե պատճառն այն է, որ այն ժամանակ նրա գործերը, ըստ որոշ արվեստաբանների` այնքա՞ն էլ հաջողված չէին, որ այդ շրջանի նկարներին հատուկ էին սալոնային քաղցր-մեղցրությունները:
– Ես էլ եմ այդ կարծիքին: Գերագնահատել ակադեմիական կրթությունն այնքան էլ ճիշտ չէ: Տեսեք, ոչ մի մեծ նկարիչ ակադեմիա չի ավարտել` Վրուբելը, Սարյանը, Գոլովինը, Պիկասոն: Ակադեմիան նկարչին սովորեցնում է արհեստին: Ակադեմիզմը կաղապար է, որը հագցնում են քեզ: Սակայն այդ կաղապարը քեզ չի ճնշի, եթե մեծ ես, ուժեղ: Սուրենյանցի հետ սովորած նկարիչները Մյունհենից գնում էին Իտալիա, Ֆրանսիա, որովհետեւ Գերմանիան նկարչության մեջ երբեք շատ ազատ չի եղել: Տարօրինակ է` այդպիսի մեծ փիլիսոփաներ են ունեցել, բայց նկարչության մեջ նրանք կաշկանդված են եւ ավելի շուտ փիլիսոփայելու հակում ունեն: Իսկ փիլիսոփայելու հակում ունեցող նկարիչն ինքնաբերաբար դուրս է մղվում կտավի հարթությունից, փորձում է մտնել մի ուրիշ բնագավառ, որի դարպասները հավիտյան գոց են իր համար:
– Ինչո՞ւ:
– Որովհետեւ նկարչությունը, ինչպես ամեն մի արվեստ, ավելի շատ իռացիոնալ, ենթագիտակցական ընթացք է, եւ դու չես կարող կարգավորել գլխով ամեն ինչ:
– Սակայն փիլիոփայությունն էլ դժվար է ռացիոնալ համարելը:
– Ամենաիռացիոնալ փիլիսոփայությունը, համենայն դեպս, ավելի ռացիոնալ է, քան Կանդինսկու նկարչությունը: Ահա՛ ինչու Սուրենյանցի սկզբնական շրջանն այդքան հետաքրքիր չէր: 1840-ականներին ստեղծվեց նախառաֆայելականների ընկերությունը: Նրանք երեւակայում էին, թե պետք է շարունակեն նախառաֆայելյան նկարչության ավանդույթները, բայց ընդամենն իրենց ժամանակի ճաշակն արտահայտեցին: Սակայն որոշ ազատություն մտցրեցին: Ֆրանսիայում էլ իմպրեսիոնիստները հեղափոխություն արեցին: Այդ շարժումը եկավ նաեւ Գերմանիա, բայց Սուրենյանցն արդեն այնտեղ չէր, այլ հնագետ Ժուկովսկու արշավախմբի հետ արդեն Պարսկաստանում էր: Պարսկական արշավախմբի նկարները պահպանվում են Հայաստանի ազգային պատկերասրահի ֆոնդերում, քանի որ չունեն գեղարվեստական մեծ արժեք` ցուցադրվելու համար: Մենք տեսնում ենք, որ այդ շրջանում Սուրենյանցը դեռեւս հետաքրքիր նկարիչ չէր:
– Ե՞րբ Սուրենյանցը դարձավ հետաքրքիր նկարիչ: Կարծես թե Եվրոպայից Հայաստան վերադառնալուց հետո՞:
– Սուրենյանցը հիմնականում բնակվում էր Պետերբուրգում: Նա մոտավորապես 1-1,5 տարի աշխատեց (1900-1901) Էջմիածնում. Ճեմարանում արվեստի պատմության դասախոսն էր: Եվրոպայից հետո հային դժվար է Հայաստանում. խոչընդոտները շատ են` կենցաղայինից սկսած: Բայց հայոց էությունն այստեղից երեւում էր շատ ավելին, քան կարող էր տեսնել Եվրոպայից: Այդպես էր նաեւ Խաչատուր Աբովյանը: Նա փայլում էր Դորպատում, սակայն չեմ հավատա, թե այնտեղ կարող էր գրել իր «Վերքը»: Դա շատ մեծ գործ է: Չոպանյանը Աբովյանին Նարեկացու հետ է համեմատում: Նույնն էլ` Վարդգես Սուրենյանցը: Նա տեսավ հայկական մանրանկարչությունը: Տեսավ, թե ինչպես են հագնվում հայ գեղջկուհիները` զարմանալի ճաշակով: Սուրենյանցն 1897թ. նկարեց Հռիփսիմե վանքը (դա ավելին էր, քան բնանկարը), եւ նրա հետ ինչ-որ բան կատարվեց. նա դանդաղորեն գնաց դեպի գույնը: Իսկ մինչ այդ նկարում էր տոնով` քաղցր: Տոնը նույն գույնի տարբեր երանգներն են: Գույնը տարբեր երանգների հակադրությունն է: Նկարել գույնով, այսինքն` հակադրություններով: Օրինակ, մեր Մինասը: Նա գույնի վարպետ է, մանավանդ` սկզբնական շրջանում: Այնքան ասացին` Գոգենին է նման, որ նա իր գույնից հրաժարվեց եւ 63-ից դանդաղ գնաց այլ ճանապարհով: Սուրենյանցը 1905-ին նկարեց «Կանանց ելքը Անիի եկեղեցուց»: Ռուբեն Դրամփյանն այս նկարի մասին ասում է. «Ի՜նչ հետաքրքիր է, չկան ազգագրական փաստեր, բայց ինչքան լավ է վերականգնել Անիի կանանց տարազը»: Իսկ նկարում Ախալցխայի տարազն էր: Ցավոք, հին տարազի նմուշներ չունենք: 19-րդ դարի նմուշներ են: Սակայն հայերի ճաշակը խիստ հետաքրքիր է, հատկապես գույների հարաբերությունների իմաստով: Օրինակ, 14-րդ դարի Գրիգոր Ծաղկողի «Թարգմանչաց մատյանը»: Այդպիսի գունային հարաբերություն թերեւս միայն Աջանտայի ժայռափոր որմնանկարներն ունեն, ինչը խոսում է հայերի եւ հնդիկների հոգեւոր հարազատության մասին:
– Կարելի՞ է ասել` հայ նկարչությունն ունի առանձնահատկություն, ուրույն ձեռագիր, որն այն տարբերակելի է դարձնում:
– Մանրանկարչությունն` այո: Կարող եմ նման բան ասել 20-րդ դարի որոշ հայ նկարիչների մասին: Մեզ ճանաչելի դարձնելու համար պետք են կրթված արվեստաբաններ: Իսկ արվեստաբանություն ունենալու համար պետք է ունենաս մեծ, զարգացած պետություն: Բանաստեղծը կարող է ծնվել Դսեղում, երգահանը` Կուտինայում, բայց որպեսզի երաժշտագիտություն, էսթետիկա, արվեստագիտություն զարգանա, պետք է ունենաս բարձրաճաշակ, զարգացած հասարակություն, փիլիսոփայական միտք եւ քաղաք: Ամբողջ աշխարհում շատ բարձր են գնահատում հատկապես նրանց, ովքեր Փարիզի դպրոցներին էին մոտ` իմպրեսիոնիստներին, ֆովերին… Մեքսիկացիներն, օրինակ, բացարձակապես մոտ չեն, բայց քանի որ ժողովուրդը, մասնագետները, պետությունը բարձր են գնահատում, օտարները եւս հաշվի են նստում նրանց ազգային մշակույթի հետ:
– Ճի՞շտ հասկացա, Սուրենյանցը դարձավ հետաքրքիր նկարիչ, երբ վերադարձավ իր արմատներին: Թեմատիկան էլ, կարծես, դա է հուշում` «Հռիփսիմեի վանք», «Կանանց ելքը Անիի եկեղեցուց»:
– Այո, այդ ժամանակ նա դարձավ գեղանկարիչ: Իհարկե, ո՛չ այն գեղանկարիչը, ինչ Թորոս Ռոսլինը կամ 14-րդ դարի Գրիգոր Ծաղկողը, բայց ինքը նույնպես գույնի վարպետ էր, ինչպես Սարյանը, Եղիշե Թադեւոսյանը, մեր մեծ Վահրամ Գայֆեճյանը (հայությունը մինչեւ հիմա չգիտի, որ իր մեծ նկարիչներից մեկը Գայֆեճյանն է): «Ոտնահարված սրբություն» եւ այդ կարգի նկարներով Սուրենյանցը քննություն չէր բռնի:
– Ասացիք, թե Սուրենյանցին չեն գնահատում նաեւ ժամանակակիցները: Սակայն, խնդրեմ, նրա «Տիրամայրը` մանկան հետ» կտավն այժմ հանգրվանում է մեր ամենամեծ` «Գրիգոր Լուսավորիչ» եկեղեցում:
– Մարզահրապարակո՛ւմ: Այո՛, այո՛, նկատի ունեմ հենց «Գրիգոր Լուսավորիչ» եկեղեցին: Ի՞նչ կարիք կա եկեղեցին այնքան մեծ անել, որ մենք ինքնաբերաբար հիշենք ֆաշիզմի ճարտարապետությունը: Աշտարակի Կարմրավորը` 7-րդ դարի այդ հրաշք եկեղեցին, այդքան փոքր է, բայց փոքրության մեջ այնքան մեծ է: Չափերով հո չէ՞: Լա՛վ: Ուրեմն` Սուրենյանցը գնաց դեպի գույնը, բայց չափավոր: Մյունհենյան դպրոցն իրեն ճնշում էր: Ի դեպ, մյունհենյան դպրոցի սաներից ոչ ոք չազատվեց ակադեմիզմի կաղապարներից: Նաեւ Ֆրանց Շտուկը: Նա շատ պինդ նկարում էր, բայց պինդ նկարելով չէ: Նկարչությունը լուսանկարչություն չէ, նկարչությունը հոգու թրթիռները, զգայություններն ազատ արտահայտելու մեջ է: Դուք կարծում եք՝ Ռեմբրանդտը կարող էր նկարել ավելի լավ, քան Է՞նգրը: Նկարչությունը նկարել իմանալը չէ: Ինչքան մարդիկ կան` նկարել չգիտեն, բայց… Փիրոսմանիի ցուցահանդեսը Փարիզում այնպես բացվեց, ինչպես ոչ մի պրոֆեսիոնալի ցուցահանդես չէր բացվել: Պիկասոն, որ ակադեմիա չի ավարտել, ամբողջ կյանքում պայքարում էր ակադեմիական կաղապարների դեմ: Եվ նրա հատկապես վերջին նկարներում ամբողջովին նկարչություն է եւ ազատություն: Եվ կոտրված է իր` նկարել իմանալու արհեստը: Դա ընդվզում էր սեփական ունակությունների, նաեւ ակադեմիականության դեմ:
– Ի դեպ, Բարսելոնայում գտնվող Պիկասոյի թանգարան մտնելու համար պետք է երկար հերթ կանգնես: Նույնը` նաեւ Սալվադոր Դալիի թանգարանում է: Սուրենյանցի ցուցահանդեսը օրերս բացվեց Հայաստանի ազգային պատկերասրահում: Այցելուները հերթ, ամեն դեպքում, չկանգնեցին:
– Հերթ չկար, բայց այցելուները բավականաչափ էին: Փայլուն, իսկական թանգարանային, ոչ պահեստային էքսպոզիցիա էր` շնորհիվ աշխատակցուհի Հասմիկ Գինոյանի: Ինչ վերաբերում է Դալիին, մեր մեծ գրողը` Հրանտ Մաթեւոսյանն, ինչ-որ առիթով ասաց. «Դե՛, Սարյանը Դալիին չհասավ»: Դա շատ տխուր բանի մասին է խոսում: Անհասկանալի երեւույթ է, եթե այդպիսի մարդիկ անգամ Սարյանի, Գայֆեճյանի նման արվեստագետներին չեն հասկանում, ինչպե՞ս ենք ունեցել այսպիսի մանրանկարչություն, տարբեր դպրոցներ: Իհարկե, Դալին երեւույթ է` որպես անհատականություն: Բայց անհարմար է` Սարյանի պես նկարիչ ունեցողը չհասկանա, թե ինչ է Սարյանի 1910-ի նկարչությունը, իր ազգի մանրանկարչությունը: Դալին նկարչության մեջ նոր բան չի ավելացրել: 1922թ. Բրետոնի «Սյուրռեալիզմի մանիֆեստից» առաջ կային նկարիչներ, օրինակ` Ջորջո Դե Կիրիկոն (ի դեպ, ժամանակին մեր պատկերասրահում բացվել է նրա ցուցահանդեսը), որոնց վրա Դալին եւ մյուսները բան չավելացրին: Ի դեպ, Գարսիա Լորկան մի տեղ հիշում է 20-րդ դարի իսպանացի մեծ նկարիչներին եւ Դալիին բոլորովին չի հիշատակում:
– Սակայն ժամանակակիցներն էլ որեւէ գրավոր հիշողություն չեն թողել Վ. Սուրենյանցի մասին: Ստացվում է` ճիշտ եք, չեն գնահատել:
– Իմ բառարանում «գնահատելը» «գովերգելը» չէ, այլ տեսնել կարողանալը, ըմբռնելը, հասկանալը, ժամանակաշրջանը, միջավայրը զգալը, համեմատելը, ուժեղ եւ թույլ կողմերը ցուցանելը: Գարեգին Լեւոնյանը շատ լավ ճանաչում էր Սուրենյանցին, կարող էր մի տող, մի խոսք գրել: Ոչինչ չկա նրա մասին, բացի ուշ շրջանից, երբ 16թ. կազմավորվեց «Հայ արվեստագետների միությունը»` Թիֆլիսում, համանախագահներից մեկը Սուրենյանցն էր: Նիկողայոս Ադոնցը նրան սիրում էր, եւ նրա խմբագրված «Բանբեր գրականության եւ արվեստի» ամսագրում Սուրենյանցը գեղարվեստական խմբագիրն էր: Նկարչի մասին կարող էր գրել Գարեգին Հովսեփյանը, ով, անկեղծ լինեմ, նկարչությանը շատ մոտ մարդ չէր:
– Կոմպոզիտորների օրինակով կարող եմ ասել, որ մի ստեղծագործություն (ամենահայտնին Բիզեի «Կարմենի» օրինակն է) կարող է ժամանակի այս հատվածում չընկալվել, չընդունվել, տասնամյակներ, անգամ հարյուրամյակներ անց համարվել շեդեւր: Նկարչությունն էլ շատ սուբյեկտիվ է: Սուրենյանցին չեն գնահատել ի՛ր ժամանակակիցները, չե՛նք գնահատում մենք: Գո՞ւցե նա ա՛յլ սերնդի նկարիչ է: Գուցե 50 տարի անց կգա նրան հասկանալու, գնահատելու ժամանակը:
– Մենք որեւէ բան չենք պարտադրում, պարզապես արձանագրում ենք փաստը, որ Սուրենյանցի նման հետաքրքիր մարդն իր ժամանակին եւ հիմա էլ չի գնահատվում: Օրենքով` ճարտարապետության, նկարչության, գինու, խաղողի եւ պոեզիայի մեջ յուրաքանչյուր հայ պիտի մասնագետ-տեսաբան լիներ, բայց այդ գիտակցությունը, ինֆորմացիան չունենք, որ մեր մանրանկարչությունը, ճարտարապետությունը եզակի են: Չեմ ասում` մեր փիլիսոփայությունը: Փիլիսոփաները ՀՀ-ից փախել են: Ինչպես, օրինակ, Դավիթ Անհաղթը: «Կուլտուրա» հ/ա-ի «Ակադեմիա» ծրագրով մեկն ասաց, թե քանի որ ՌԴ-ն բռնապետական երկիր էր, այնտեղ փիլիսոփայական միտքը չզարգացավ: Եվ փիլիսոփայությունը զարգացավ գրականության մեջ` Դոստոեւսկի, Տոլստոյ: Հիմա հայության փիլիսոփաները խղճահարություն են առաջացնում: Եթե Կարեն Սվասյանի կարիքը զգային, այստեղից չէր հեռանա:
– Վարդգես Սուրենյանցն ինչքանո՞վ է ակտուալ այսօր: Հիմա մոտեցումը շատ պրագմատիկ է, նույնիսկ սպառողական, ի՞նչ կտա Սուրենյանցին ճանաչելը:
– Նույնն է, թե հարցնեք` Տերյանի լիրիկան այսօր ինչքանո՞վ է օգնում հայությանը: Կարծում եմ` կարող է օգնել: Եթե հարցնեք` օգնո՞ւմ է, կասեմ` ո՛չ, չի օգնում: Որովհետեւ հիմա Տերյանը, նույնիսկ Թումանյանը, Կոմիտասը, էլ չեմ ասում` Սուրենյանցը, այնքան հեռավոր աստղեր են, որ նրանց լույսը մեզ չի հասնում: Իսկ ինչո՞վ կարող է օգնել. կարծում եմ` Տերյանի, Վարուժանի, Մեծարենցի, Թումանյանի, բոլոր պոետների լեզուն շատ անհրաժեշտ է մեր ժողովրդին` իբրեւ հոգեւոր երկինք, որ գլխավերեւում անընդհատ պետք է ունենալ: Մեր ժողովուրդն իրեն պետք է լավ զգա` տեսնելով, թե իր լեզվով ինչ թեթեւ, նաեւ խորն են արտահայտվել իր զավակները: Այդպիսի լեզու է նաեւ Սուրենյանցի նկարչությունը: Ահա ինչու է նա քննություն բռնում եվրոպացի նկարիչների համեմատությամբ: Հայկական ժողովրդական հեքիաթների, Օսկար Ուայլդի հեքիաթների ձեւավորումը նկարչություն է, որը կարող է դիտողին նոր բան բացել:
– Սուրենյանցի անձնական կյանքը մի տեսակ մշուշապատ է:
– Շատ բան, իրո՛ք, հայտնի չէ. գիտենք, որ ո՛չ կին, ո՛չ ժառանգ է ունեցել: Ի դեպ, նրա մասին հաղորդում էին պատրաստել Արփինե Տատինցյանն ու Անահիտ Թադեւոսյանը: Թարմ հաղորդում էր: Միշտ չէ, որ հաղորդումները հետաքրքիր են: Անգամ Պիատրովսկուն` Էրմիտաժի տնօրենին, կամ Անտոնովային` Պուշկինի թանգարանի տնօրենին, շատ դժվարությամբ եմ լսում: Ծանր են: Կուզեի խոսեին այնպես, ինչպես Սերգեյ Կապիցան. 100 տարի է՝ խոսում է, չենք ձանձրանում:
– Վերադառնանք Սուրենյանցին. ինչպես ասում եք, նրան չեն գնահատել: Հետաքրքիր է` իսկ ի՞նքն ինչպես էր ընկալում հայկական իրականությունը: Ամեն դեպքում, Եվրոպայից Հայաստան գալ, նշանակում է` հոգեբանական լուրջ սթրես ունենալ:
– Համաձայն եմ, սակայն Սուրենյանցը բացառություններից էր: Նա ոտքից գլուխ հայ էր: 1901թ. Բաքվի Հայ առեւտրականների միությունը կազմակերպեց Սուրենյանցի առաջին եւ վերջին ցուցահանդեսը: Նկարչին ոսկե մեդալ տվեցին, բայց ոչ մի նկար չգնեցին: Տեր-Ղուկասով հարուստն, այդ մեծ նկարչին աջակցելու փոխարեն, ասում է. «Մի նամակով ուղարկիր Մյունհենից ստացած վկայականի պատճենը, որ իմանամ` կարո՞ղ ես ձեւավորել Յալթայի եկեղեցին, թե՞ ոչ»:
– Ամեն դեպքում, Յալթայի եկեղեցին ձեւավորեց Վարդգես Սուրենյանցը: Նա, ինչպես իր ժամանակի շատ նկարիչներ, կարիքի մեջ շատ է եղել: Մոդիլիանին, երեւի, հենց նման դեպքերի համար է ասել, թե նա՛ է իսկական արվեստագետը, ում ստեղծագործել չեն կարող խանգարել ո՛չ հարստությունը, ո՛չ կարիքը:
– Եթե դերվիշ ես, գուրու կամ յոգ, ինչպես Սուրենյանցը, Սարյանը, Թադեւոսյանը, Գայֆեճյանը, Կալենցը, Սեյրան Խաթլամաջյանը, ի՜նչ կարիք կամ հարստություն…