Արվեստագետ Ռենե Գաբրին (Rene Gabri) ծնունդով Իրանից է, ապրում է Նյու Յորքում ու արդեն մի քանի անգամ իր պատմական հայրենիք` Հայաստան է գալիս: Ռենեն այն մարդկանցից է, որոնց կարելի է «ակտիվիստ» անվանել (այս բառի չարժեզրկված նշանակությունը հաշվի առնելով): Ակտիվ խառնվածքը բնավ էլ ակտիվ դիրքորոշում չի ենթադրում, ավելի շուտ դա ուշադիր դիտարկելն ու արձագանքելուն պատրաստ լինելն է: Ռենե Գաբրին իր տիկնոջ` պաղեստինուհի Այրին Անաստասի հետ վիզուալ արվեստի նախագծեր է ստեղծում` միաձուլելով նկարը, վիդեոշարն ու տեքստը: Այրինն ու Ռենեն ամռանը Իջեւանում էին ու մասնակցում էին համայնքային արվեստի փառատոնին: Այրինը իջեւանցի դպրոցականներին խնդրել էր հայերեն այբուբենն իրեն տրամադրել, եւ մի քանի օր անց` արդեն փորձում էր հայերեն բառեր գրել, ինչը զվարճացնում ու հիացնում էր երեխաներին: Նաեւ հպարտության առիթ էր տալիս, քանի որ երեխաները զարմանքով տեղեկանում էին, որ անգլերեն լեզուն հնչյունների տեսակետից ավելի աղքատ է, քան իրենց մայրենին: Իսկ Ռենեն մեծ հաճույքով զրուցում էր երեխաների հետ ու նրանց պատմում արդի արվեստի գործերի մասին: Եվ թող տարօրինակ չթվա, բայց հենց այդ նյույորքցի արվեստագետների շնորհիվ էլ երեխաները սկսեցին ավելի շատ գնահատել իրենց հայրենիքի հարստությունը: Կարծես նրանց պետք էր հեռու-հեռվից ժամանած մի ուղեկցորդ, որն ավելի ուշադիր, զգոն ու զգայուն է իրականությունը տեսնում: Վերջիվերջո, ազատ լինելու իրավունքը միշտ էլ որեւէ մեկին պետք լինելու մեջ ես վավերացնում, հակառակ դեպքում` էլ ինչո՞ւ է քեզ պետք այդ ազատությունը: Եվ արվեստագետների այս զույգը, որը միսիոներների հայտնությանն էր նման, կարծես հիշեցնում էր, որ սովորեցնելով ես սովորում, եւ փոխանցելով ես ձեռք բերում: Ինչպես ասում է Ռենեն` կա շահ, եւ կա կարեւորություն, եւ երբեմն դրանք կյանքի մասին տարբեր լեզուներով են մեզ պատմում: Ռենե Գաբրին Հայաստանի մասին խոսում էր այն լեզվով (տեսանկյունից), որը մենք երկար ժամանակ չենք օգտագործել ու կարծես` փոշու շերտի տակ թողնելով` հասցրել ենք մոռանալ:
– Նյու Յորքը արվեստների մայրաքաղաք է համարվում: Եվ այդ ակտիվ կյանքից հետո հանդարտ քնի մեջ գտնվող Իջեւանում հայտնվելը հետաքրքի՞ր էր:
– Այսպես ասեմ. եթե քայլես Հայաստանով` ամեն օր հազար տեսակի պատմություններ ու արվեստի գործերի համար պիտանի թեմաներ կգտնես: Բայց պետք է «բաց» լինես ու չսահմանափակվես միայն իմացածովդ: Իմ կարծիքով՝ ամեն տեղ էլ լավ է (նկատի չունեմ ֆինանսական հարցերն ու քո գործերի ազատ ներկայացումը), հարցը միայն հայացքի մեջ է, որը պետք է միշտ բաց լինի: Իսկ դա դժվար գործ է, քանի որ որտեղ էլ ապրես` քո պատյանի մեջ ես մտնում ու փակվում, եւ հարկ է լինում միշտ աչքերդ բաց պահել ու զգացմունքդ լարել: Մշակույթի, պատմության առումով Հայաստանն ավելի հետաքրքիր տեղ է, քան Նյու Յորքը, քանի որ այստեղ բոլոր պրոբլեմները` սոցիալական, մշակութային, պատմական, իրար են գումարված: Արվեստի տեսանկյունից Հայաստանում շատ հարստություն կա, երբեք չես կարող ասել, որ այստեղ անելու կամ մտածելու բան չկա:
– Խնդիրների կծիկը հարստության նշա՞ն է:
– Երբ մարմնիդ ու ուղեղիդ մեջ ամենօրյա պրոբլեմները չես զգում, արդեն մի տեսակ հեռանում ես իրականությունից, ու հոգուդ մի մասը մեռնում է: Ես գալիս եմ Հայաստան, քանի որ այստեղ հետաքրքիր է, այստեղ ես ինձ կենդանի եմ զգում:
– Իսկ մեր պրոբլեմները հասկանալի՞ են:
– Երբ առաջին անգամ եկա Հայաստան, չէի զգում, որ սա իմ երկիրն է: Իմ երկիրը չէր նաեւ Պարսկաստանը, որտեղ ծնվել եմ, ու որտեղ ընտանիքս է ապրում: Երեւի ես ուրիշ հայրենիքի պատկերացմամբ էի կյանքս ապրել: Ու գալով այստեղ` ուզում էի հեռանալ, իմ միջից հանել Հայաստանի մասին ստեղծված իլյուստրատիվ պատկերացումները, որպեսզի ֆանտազիաներս, երազներս չխանգարեին տեսնել ու հասկանալ իրական Հայաստանը: Կարծում եմ` այդ մտադրությունը շատ կարեւոր է, քանի որ օգնում է ոչ թե Գառնի-Գեղարդ գնալ ու Մասիս սարով հիանալ, այլ` իրական, սովետականությունից ազատված Հայաստանի հետ կատարվածը տեսնել: Ընդհանրապես, ուր էլ որ գնում եմ, այդպիսի հայացքով եմ գնում ու փորձում եմ տեսնել, թե ի՞նչ արժեքներով է ապրում այդ երկիրը: «Արժեք» ասելով` միայն մարդուն նկատի չունեմ, արժեք է ամեն ինչը` ծառը, կենդանին…
– Կարծում եմ, տեսանելի է, որ մեզ մոտ ոչ մարդը, որ էլ առավելեւս` ծառը գին չունի:
– Չեմ թաքցնի, այդպես է: Եվ դա տխուր է, քանի որ պատմությունից գիտեմ, թե հայերը որքան են տենչացել, դիմադրել ու պայքարել իրենց ազատության համար: Հազարամյակներ շարունակ ամենացավոտ հարցը եղել է անկախությունը (ոչ միայն հայերի, բոլոր ազգերի համար է դա կյանքի խնդիր): Հիմա այդ ազատությունը ունենք (չգիտեմ` որն է ճիշտը՝ ունե՞նք-ը, թե՞ ունեք-ը), բայց մարդկանց մեջ այդ ազատությունը չի նկատվում: Ու եթե հանդիպում եմ մի մարդու, որը գոհ է, ապա 30 մարդ ասում է, որ դժգոհ է: Նախքան անկախ երկիր քարտեզի վրա ստանալը երեւի պետք է իմանալ, թե այդ երկիրը ինչի՞ համար է ստեղծվում: Ես շատ լավ հասկանում եմ, որ իրավիճակը հեշտ չէ, որ հզոր ուժեր կան` Ռուսաստանը, Պարսկաստանը, Թուրքիան, բայց եթե դիտարկենք սովորական մարդու տեսանկյունից` իրոք տխուր պատկեր է առաջ գալիս: Բախտի բերմամբ ամենաշատ դժվարությունների (կոտորածի, օտարության, սովետական համակարգի ճնշման) միջով անցած ժողովուրդ լինելով` մենք` հայերս, հասել ենք անկախ պետության գաղափարին ու ավելի դժբախտ ենք, քան երբեւիցե: Դա է զարմանալին ու միեւնույն ժամանակ` ցավալին: Հիմա Հայաստանում ապրող մարդն իրեն ավելի դժբախտ է զգում, քան 10 տարի առաջ: Դա է ողբերգությունը: Երեւի ողջ աշխարհում է այդպես` աֆրիկյան, ասիական պետություններում էլ են մարդիկ դժգոհ իշխանություններից ու սեփական կյանքից, բայց երբ խոսքը քո ժողովրդի մասին է, շատ դժվար է այդ իրողությունն ընդունելը: Տեսնում եմ, որ այսօրվա Հայաստանում իշխանությունները բոլորովին չեն վախենում ժողովրդից: Եվ եթե դա ինչ-որ չափով կարող եմ հասկանալ, ապա չեմ կարող հասկանալ, թե ինչպե՞ս նրանք չեն վախենում ժամանակից: Չէ՞ որ, եթե ժամանակն անցնի, ու պատմությունը չգրվի, երկրորդ շանսը մենք այլեւս չենք ունենա: Միգուցե իշխանություններին թվում է, որ պատմությունը հենց իրե՞նք են գրում: Չգիտեմ:
– Անցյալ դարերում հենց թագավորներն էին վճարում պատմիչներին` պատմություն գրելու համար:
– Շատ հաճախ իշխանների ու թագավորների պատվերով ոչ միայն պատմությունն էր գրվում, այլեւ` երկիր էր կառուցվում: Միգուցե Հայաստանի իշխանություններն էլ կարծում են, որ վճարելով մարդկանց` կարող են սեփական երկրի պատմությունը ստեղծել, բայց հիմա իրավիճակը փոխվել է, եւ իրականությունից փախչելն այլեւս այդքան էլ հեշտ գործ չէ: Այս խնդիրը միայն Հայաստանին չի վերաբերում, ամենուր նույնն է: Ինքս ինձ հաճախ հարց եմ տալիս` ասենք, որոշ մարդիկ միլիոններ ու միլիարդներ են դիզել, բայց մտածե՞լ են արդյոք, թե այդ փողով ո՞ւր են գնալու ու վերջապես` ի՞նչ են անելու: Կարծում եմ, եթե կա մեկը, ով երկրի կառուցման գործում կարող է մեծ դեր խաղալ, բայց միայն սեփական տունը մեծացնելով ու ցանկապատելով է զբաղվում, ուրեմն նրան անկախ երկիր պետք չէ: Բայց չէ՞ որ երկիր կառուցելը շատ ավելի հետաքրքիր գործ է, քան սեփական տունն անվերջ վերանորոգելը:
– Երեւի հանրային գործ անելուց խուսափելը հոգեբանական բացատրություն ունի, Հայաստանում հազվադեպ է այգի կամ, ասենք` հանրային թանգարան կառուցվում: Կառուցողներ չկան, քանի որ վստահ են, որ դա իրենց պետք չէ:
– Միգուցե դրա ժամանակն էլ կգա, բայց եթե ուշացար ու ժամանակից դուրս ընկար` անհամ բան կստացվի: Ժամանակը չի «ներում» սխալները: Տարիներ առաջ հարուստ մարդիկ մեծ փողեր էին տալիս եկեղեցուն, որպեսզի իրենց անունները «մաքրվեն» ու սիրուն ձեւով պահպանվեն հաջորդ սերունդների համար: Չեմ կարծում, որ հիմա էլ նույն կերպ վարվելը ճիշտ է: Դաժան գործ անելն ու հետո «մաքրվելը» ծաղրելի քայլ է: Հիմա մաքրագործվելու հազար ու մի նոր, ավելի հետաքրքիր ձեւեր կան: Դա ավելի շուտ ներքին ազատության խնդիր է, որը չգիտեմ` ինչո՞ւ, հարուստների մոտ բացակայում է:
– Հայաստանում շատ արվեստագետներ դժգոհում են, որ ցուցադրման հարթակներ չկան:
– Որքան էլ ասեն, որ Հայաստանում արվեստի գործերի ներկայացման համար տեղեր չկան, հանդիսատես չկա, կարծում եմ` այդպես չէ: Արվեստի ներկայացման ճանապարհները շատ են, բայց դրանք չեն օգտագործվում, քանի որ շատերին թվում է, որ դրանց մեջ շահ չկա: Շահն ու կարեւորությունը իրար հետ շփոթելով` շատերը որոշում են, որ ոչ մի բան անել չի ստացվի: Բայց չէ՞ որ արվեստը միայն արված գործը չէ, որը կարելի է ներկայացնել ու մարդկանց ցույց տալ, արվեստը պարզապես գործիք է, որով աշխատում ես: Եվ այդ գործիքով ստեղծված գործը պետք չէ միանգամից գնահատել ու ջոկողություն անել: Կարծում եմ՝ սեփական գործը սեփական տեսանկյունից գնահատելը նաեւ քաղաքական պրոբլեմ է: Երբ ջոկողություն ես անում` ակամայից սահմաններ ես դնում: Համոզված եմ, որ աշխարհի ամենահետաքրքիր ապագան կապված է լինելու սահմանների անհետացման հետ: Այսինքն` արդեն չես կարող ասել` ընդամենը սիրված գործո՞վ ես զբաղվում, թե՞ շատ կարեւոր մի պայքարի մեջ ես մտնում:
– Պայքարում ենք ու, միեւնույն ժամանակ, ուրախանո՞ւմ:
– Իսկ ինչո՞ւ` ոչ: Երբ հասա Նյու Յորք, մտածում էի` օ՜, ինչ լավ է, այս քաղաքը լի է արվեստագետներով, եւ միշտ կարելի է ցուցահանդեսներ դիտել ու մասնակցել դրանց… Հետո հասկացա, որ Նյու Յորքի ուժը ոչ թե արվեստն է, այլ արվեստի առեւտուրը: Եվ մենք, մի քանի արվեստագետներով, որոշեցինք արվեստի կենտրոն բացել, որտեղ ոչ այնքան ցուցահանդեսներ, որքան տարբեր հավաքներ ու ժողովներ, նաեւ` գրքերի ու ֆիլմերի քննարկումներ տեղի կունենային: Դա հանրային մի կենտրոն էր, որը թեեւ մեր սեփականությունն էր, սակայն միայն որպես հանրային հավաքների վայր էր ծառայում: Ես մտածում էի, որ Նյու Յորք եմ եկել համախոհների համայնք գտնելու համար, եւ եթե այդ քաղաքում շատ բան միայն փակ սկզբունքով է աշխատում, ապա թող այս մի վայրն էլ բոլոր ցանկացողների համար ազատ դրսեւորվելու տարածք դառնա: Մտածում էի, որ իրար «փոքրացնելու», իրար հետ մրցելու եւ միայն սեփական նկարները թանգարանների պատերին կախելու մասին մտահոգվելու փոխարեն, ավելի լավ է «մեծացնենք» իրար ու իրարից նոր բաներ սովորենք: Եվ այդպես 11 տարի կարողացանք այդ կենտրոնը պահել:
– Հիմա այն չկա՞:
– Տարբեր ստուդիաներ, որոնք կոմերցիայով էին զբաղվում, ամսական որոշ գումար էին տալիս կենտրոնին, սակայն հիմա այդ գումարը վարձեր վճարելուն այլեւս չի հերիքում: Չգիտեմ` ինչպե՞ս կլինի ապագայում:
– Փողը չի կարելի անտեսել:
– Փողն ամեն բան փչացնում է: Նույնիսկ տունը, որը ապրելու մի վայր է ու լցվում է քո հուշերով ու քո մտքերով, արդեն բոլորովին այլ արժեք է դարձել: Տունը մի ապրանք է, որը կարելի է գնել ու վաճառել, եւ այլեւս կարիք չկա այն անհատականացնել: Նեոլիբերալ արվեստագետներն էլ են արդեն բիզնեսմենների պես մտածում: Էլ ինչպե՞ս կարող ես մարդկային կոմունիկացիաներ ստեղծելու մասին մտածել, եթե օրվա խնդիրը վարձերը վճարելն է: Նյու Յորքն ունի նույն խնդիրները, ինչ Հայաստանը: Սոցիալական խնդիրների «պարկի» մեջ հայտնվելով` մարդիկ խեղճանում ու հուսահատվում են: Եվ, վերջիվերջո, մեկուսանում են իրարից: Բայց միեւնույն է, ես գիտեմ, որ կյանքը արժեք է դառնում միայն այն ժամանակ, երբ մարդիկ կարողանում են իրենց հանրության, համայնքի մասը զգալ:
– Ո՞րը կարելի է Հայաստանում քեզ հանդիպած ամենամեծ պարադոքսը համարել:
– Ամենախեղճ ու դժվար վիճակում գտնվող վայրերում ավելի շատ ուրախություն տեսա, քան ամենահարուստ տեղերում: Հասկացա, որ այստեղ որքան հարստանում ես` այնքան խնդիրներդ ավելանում են: Եվ դա իրոք պարադոքս է, որը տրամաբանական բացատրություն չունի:
– Եվ վերջում ուզում եմ հարցնել` որտեղի՞ց է ծագել «Գաբրի» ազգանունը:
– «Գաբրի» բառը պարսկերենում անհավատի հոմանիշն է, իմ պապու պապի գյուղը եկել են պարսիկ բյուրոկրատներն ու առանց երկմտելու ասել են` դուք անհավատներ եք, եւ թող գյուղի կեսը Գաբրի ազգանունը կրի: Իսկ Ռենեն ֆրանսերենով «նոր ծնված» է նշանակում: Ես իմ անունը շատ եմ սիրում, քանի որ ստացվում է, որ ես նոր ծնված անհավատ եմ: Ընդհանրապես կարծում եմ, որ պետք չէ ամեն բանին հավատալ, ավելի շուտ պետք է գնահատել ու հարցեր տալ ինքդ քեզ: Հարցերով առաջնորդվելն ավելի կարեւոր է, քան կուրորեն հավատալը, նույնիսկ այն դեպքում, երբ հավատալուց բացի՝ այլ բան քեզ չի կարող ոգեւորել: