– Մաեստրո՛, վերջերս Facebook սոցիալական ցանցում ամփոփվել էին այցելուների հարցերը: Ըստ այդմ` ամենահաճախ հնչող հարցը սա է. «Ո՞րն է կյանքի իմաստը»: Դուք ունե՞ք այդ հարցի պատասխանը:
– Նույնն է, թե Տիեզերքի իմաստը հարցնես: Դրան պատասխանելը, կարծում եմ, անհնար է: Ինչպես որ մեր գիտակցությամբ, մեր կամքով չի կայացել մեր աշխարհ գալը, այնպես էլ մեզ հասու չէ մեր գոյության իմաստը պարզելը։ Երիտասարդ տարիներիս Սովետի գաղափարախոսներից լսել եմ, որ գոյության իմաստը քեզ նմանին գոյացնելն է։ Այդքան։ Հազիվ թե մեր գոյության իմաստն այսքան պարզունակ լինի։ Շնչելու կարողությունը արվեստների մեջ ամենաուղղակի ձեւով, կարծեմ թե, հասու է երաժշտությանը։ Մարդը շնչում է, Տիեզերքն էլ է շնչում, շնչում է օվկիանոսը. սերունդների գնալ-գալը՝ այս ամբողջը շնչելու կշռույթ է։ Մեծ Շնչողն ո՞վ է, ինչո՞ւ է շնչում… Շնչառության այն տեսակը, որից որոշ չափով գլուխ եմ հանում, երաժշտությունն է։ Մնացյալն անհայտ է ինձ։ Մեր գոյության իմաստին ուղղված հարցն այս մեծ առեղծվածների շարքում է։ Միակ բանը, որին կարող ենք ձգտել, մեր գոյությունն արդարացնելն է:
– Գոյությունն արդարացնել` առանց այդ հարցը տալո՞ւ, թե՞, այնուամենայնիվ, տալով:
– Գիտեք, այդ հարցը սկիզբ է առնում այն պահին, երբ դադարում ես կյանքն ընկալել իբրեւ «ուրախ մասնակցություն կյանքի դառնություններին» (մտքի ձեւակերպումը մեծերից մեկինն է)։ Այս հարցը մատնում է քո ներսում գոյացող ճգնաժամի սկիզբը։ Կոմիտասյան սիրային երգերից մեկում կա այդպիսի մի հարց. «…Ի՞նչ անեմ իմ ապրելը»։ Տողն ինքնին անչափ գեղեցիկ է, հարցն էլ, պարզ է, գալիս է կորսված սիրուց։ Հիմքը, որի վրա ծնվել է հարցը, նույնպես գեղեցիկ է։ Դուք չե՞ք նկատում «…Ի՞նչ անեմ իմ ապրելը» նախադասության մեջ պարունակվող պարադոքսը։ Կարծում եք, հնարավո՞ր է սթափ ուղեղով այս ձեւով իրար հետեւից շարել այս մի քանի բառը… Չէ՞ որ այստեղ սկսվում է «ես»-ի եւ ապրվող կյանքի ամբողջականության տրոհումը։ Անկախ իր պատճառներից, երբ սկսվում է այս տրոհումը, սխալ ճանապարհից մեզ հանողը կարող է լինել մխիթարանքի «Այսպես է կարգն աշխարհի» հորդորը։ Այլապես հարցի մեջ խորանալը ունակ է մեզ հեռուներ տանելու, թերեւս՝ մինչեւ հոգեբուժարան։ Ահա թե, իմ կարծիքով, ինչ հարցի հետ գործ ունենք։
– «Աստված կա՞»: Ամենահաճախ հնչող հարցերի երկրորդ հորիզոնականում, ըստ Facebook-ի, հենց այս հարցն էր:
– Ա՜խ, Աստված իմ:
– Կարծես տվեցիք ամենասպառիչ պատասխանը: Ձեր թույլտվությամբ` անցնենք մյուս հարցերին: Մաեստրո՛, գործեր եք գրել Նարեկացու, Քուչակի, Կեչառեցու, Թումանյանի, Չարենցի, Տերյանի, Իսահակյանի խոսքերով, սակայն համարվում եք ավանգարդիստ կոմպոզիտոր: Միջնադար եւ ավանգարդ. հնարավո՞ր է ավանգարդ` միջնադարյան հենքի վրա:
– Ոչ միայն հնարավոր է, այլեւ հատկապե՛ս այնտեղ կարելի է լինել ավանգարդիստ: Եթե ուշադիր ես Եվրոպայի երաժշտության փնտրտուքներին, չես կարող չտեսնել, որ նրանց փնտրածը հաճախ այն ավանդական արժեքներն են, որոնք քեզ ժառանգվել են, եւ որոնց նկատմամբ հաճախ անուշադիր ես եղել, անկարեւոր ես նկատել դրանք։ Եվ որոնումները նրանց երբեմն բերում են Արեւելք:
Մեկ հնչյունը կարո՞ղ է իր մեջ երաժշտական միտք կրել, թե՞ այդ միտքը սկսվում է, երբ մեկ հնչյունին գումարվում է հաջորդ հնչյունը։ Կոմպոզիտորական մտքի պարզագույն աստիճանը ո՞րը պիտի համարենք՝ մե՞կ հնչյունը, թե՞ առավել հնչյուն գոյացությունը։ Արեւմուտքի համար մեկ ձայնը դեռ միտք չէ, երաժշտություն չէ, իսկ Արեւելքի համար այն կարող է լինել։ Արեւելքում մեկ հնչյունն ի զորու է մեզ զգացական՝ ապրումների աշխարհ տեղափոխել, բայց ահա Արեւմուտքի ավանգարդ երաժշտության մեջ հետեւողականորեն զարգացվեց սոնորիզմը։ Այս ուղղության հիմքում որոշիչ դեր ունի հնչյունի յուրահատկությունը։ Այս հարցերի շուրջ կարելի է երկար խոսել, սակայն այդ դեպքում պիտի խորանանք նեղ մասնագիտական խնդիրների մեջ… Ուղղակի եվրոպական ավանգարդ երաժշտությունն անչափ հարստացրեց կոմպոզիտորական արվեստի միջոցների զինանոցը։ Եթե այդ միջոցները ճանաչում ես, ապա չես կարող չնկատել, որ քո ավանդական երաժշտության մեջ դրանց գոնե մի մասը յուրովի գոյություն ունի։ Երբ նրանք գնահատում ես ավանգարդ երաժշտության տեսանկյունից, հայտնվում ես թե՛ նորագույն երաժշտության, թե՛ ավանդականի ներսում` միաժամանակ։ Եվրոպական դասական երաժշտությունը մշտապես զարգացել է «փակ ձեւի» օրենքներով, որտեղ կարեւոր գործոն է «էքսպոզիցիա-մշակում-եզրափակում» հաջորդականությունը։ Այս սկզբունքը գործում է ոչ միայն արեւմտյան երաժշտության մեջ, այլեւ այնտեղի գրականության մեջ, թատրոնում, կինոյում… Արեւելքում գերիշխող է եղել «բաց ձեւը», որտեղ, ասենք, իմպրովիզացիայի օրենքով գոյացող մեղեդին մի օր կարող է տեւել տասը րոպե, մի ուրիշ օր նույն մեղեդին կարող է տեւել կես ժամ եւ ավելի։ Իհարկե, եվրոպական ավանգարդը նույնպես ցանկացավ յուրացնել «բաց ձեւի» մտածողությունը։ Այն, ինչի մասին հիմա խոսում եմ, հանրահայտ բաներ են, եւ այս հարցի պատասխանը սահմանափակենք այսքանով։
– Ասացիք` Արեւելքը «բաց ձեւն» է, եվրոպականը` փակ: Եվրոպական երաժշտության հիմքում, որպես կանոն, Աստվածաշունչն է, այսինքն` աստվածաշնչյան թեմաները: Գուցե նյութն ի՞նքն է պարտադրում փակ ձեւը: Մի դեպքում` քրիստոնեություն, մյուս դեպքում` իսլամ, բուդդայականություն:
– Չեմ կարծում: Ե՛վ Աստվածաշունչը, եւ՛ Ղուրանը, եւ՛ այլ սուրբ գրքերը բոլորովին այլ սկզբունքի վրա են գոյանում: Այս մասին Բորխեսն է հիանալի գրում, եթե չեմ սխալվում, իր «Ալեֆը» խորագրով էսսեում։ Աստվածաշնչի կառուցվածքը, Իրեն սուրբ դարձնող այլ երեւույթները ոչ մի կապ չունեն մեր իմացած Գրքի հետ:
– Այսինքն` կարդում ենք Աստվածաշունչը եւ ընկալում ենք ո՞չ այն ուղերձը, որն Այն պարունակում է:
– Մենք կարդում ենք այն, ինչ կարդում ենք, եւ անվերջ փնտրում ենք նրա նորանոր շերտեր: Բայց երբ խոսում ենք նրա մեկ ուրիշ հարթության մասին, փորձում ենք տեքստից մտնել թվային հարթություն, պարզվում է` գործ ունենք բոլորովին այլ նյութի հետ:
– Համամի՞տ եք այն կարծիքին, թե բոլոր արժեքավոր գործերն, ի վերջո, Աստվածաշնչի մեկնության փորձ են:
– Երբ կարդում ենք 4 ավետարանիչների գործը` Քրիստոսի կյանքը, դրանք կոչվում են Չարչարանքներ` յուրաքանչյուրը: Բախը գրում է Չարչարանքներ` ըստ Հովհաննեսի, ըստ Մատթեոսի: Մարդն, իհարկե, չարչարանքի մեջ է: Ի վերջո, մարդկությունն առ այսօր իրեն մեղավոր է զգում, որ խաչի հանեց մեկ անմեղ մարդու: Երբեմն մտածում եմ, որ մարդկության գործած բազմաթիվ չարիքների կողքին նրան արդարացնողը, թերեւս, այս մեղքի զգացումն ունենալն է։ 2000 տարի այդ զգացումը մեզ հետ է: Այո՛, այս է թե այն, բոլոր արժեքավոր գործերն ինչ-որ կերպ մեկնում են Աստվածաշունչը:
– Աստվածաբանները Ձեզ չեն ների` ասացիք «խաչի հանեց անմեղ մարդու»:
– Տեսե՛ք, Քրիստոս իր մասին ասաց՝ «Պետք է, որ որդին մարդու շատ չարչարանքներ կրի»։ Այնուհետեւ խաչի վրա` «Էլի, լամա՞ սաբաքթանի» («Ինչո՞ւ ինձ թողեցիր, Հա՛յր».- Լ.Ա.») ասողը մարդեղենացած Աստվածն էր, մարմին ունեցող Գոյությունը: Ա՛յս իմաստով եմ ասում: Եվ նրան մենք սիրում ենք, որովհետեւ մեր մարդկային բոլոր մարմնական չարչարանքների միջով է անցել` մեզ օրինակ տալով:
– Ձեր ստեղծագործություններում չարչարանքներ, ուղղակի իմաստով, կարծես չկան: Բայց շատ է լռությունը, պաուզան:
– Ճիշտն ասեմ. երբեւէ այս հարցը չեմ քննարկել, բայց շատ հաճախ եմ մտածել սրա մասին: Գոյություն ունի ձայների փոխհարաբերության մի համակարգ, որտեղ ընդհանուր հյուսվածք կազմող ձայների եւ լռության, թանձրության եւ նոսրության, սրանց միջեւ ընկած մակընթացության եւ տեղատվության «շնչառությունը» տարբեր է։ Ինձ համար, օրինակ, կոմիտասյան հյուսվածքը, թանձրության աստիճանը չափանիշ է: Այն, ինչ առաջարկում է Կոմիտասը, ինձ շատ ընդունելի է. այստեղ օդը լիուլի է, որովհետեւ այդ երգերը ծնվել են բնության, օդի մեջ: Նա երբեք իրեն թույլ չի տվել բնության մեջ գոյացող երգերին ծանր հանդերձ հագցնել. ամեն ինչ ենթարկված է մեղեդուն, որն օդեղեն գոյություն է: Սա այն օդն է, որին երաժշտության մեջ հանգեցին իմպրեսիոնիստները: Բայց Կոմիտասի դեպքում առավելապես նյութի հանդեպ հարգանքն է, «կոմպոզիտորական» ավելորդություններով չգայթակղվելը:
– Առիթի դեպքում Դուք ոչ այնքան հաճույքով եք խոսում ֆիլմերի համար գրած Ձեր երաժշտության մասին: Եթե «Կտոր մը երկինք», «Ճերմակ անուրջներ» կինոնկարների երաժշտությունը կարող է Ձեզ չգոհացնել, բայց «Նռան գույնի» դեպքում մոտեցումն ակնհայտորեն տարբեր է: Ձեր երաժշտությունը ներդաշնակ է ֆիլմին, իսկ ֆիլմը համարվում է անգերազանցելի:
– Այո, 1969թ. արված հետաքրքիր ու լուրջ աշխատանք է: Բայց դա մի օրինակ է, եւ ես չեմ կարող ասել, թե այլ ֆիլմեր եւս նման արժեքներ են: Բայց այստեղ լրջությունը կամ աշխատանքի արժեքը չէ խնդիրը: Ֆրանսիացի կոմպոզիտորներից մեկը` Արթուր Օնեգերը, «Ես կոմպոզիտոր եմ» խորագրով մի գիրք է գրում: Գլուխներից մեկը կոչվում է` «Ես համագործակցել եմ»: Իր համագործակցությունը տարբեր արվեստների բնագավառում գնահատում է իբրեւ սեփական արվեստի նկատմամբ կոմպրոմիսի արտահայտություն: Անհնար է կինո մտնել` առանց կոմպրոմիսի պայմանն ընդունելու: Ուրեմն` ֆիլմն ինքն է որոշում` ես ինչ պետք է գրեմ: Եթե ֆիլմը չլիներ, ես այդ երաժշտությունը չէի գրի:
– Բայց բոլոր հանճարեղ գործերը ծնվել են հենց պատվերից, համագործակցության առաջարկից: Եթե պատվեր չլիներ, Մոցարտը չէր գրի Ռեքվիեմը: Նրանից առաջ Բախը չէր գրի «Չարչարանքները», օրատորիաները, Դոստոեւսկին` իր վեպերը: Պատվերը, ըստ էության, խթան է:
– Ես չեմ մերժում պատվերը, այլ ասում եմ` երբ աշխատում ես մեծ խմբով նույն օրգանիզմի վրա, դու նրանցից մեկն ես, իսկ երբ պատվերով ռեքվիեմ ես գրում, դու ինքդ ես որոշում` ինչ տեսակ ռեքվիեմ պիտի գրես:
– Ի վերջո, պատմությունն էլ պատմիչներն են պատվերով գրել: Օրինակը` Խորենացին իր «Հայոց պատմությունը» գրել է իշխան Սահակ Բագրատունու պատվերով: Ձեր գործերից շատերը Հայաստանում չեն հնչել, եւ Դուք` որպես բարեկիրթ մարդ, միշտ դրան հիմնավորումներ գտնում եք: Բայց չե՞ք ունենում տրտմության պահեր:
– Մեր դաշտը շատ փոքր է:
– Բայց նվաճված չէ անգամ այս փոքր դաշտը:
– Պետք է պատկերացնել, թե ինչ ակտիվ ջանքեր են գործադրվում այստեղ մշտական ներկայություն ունենալու համար: Կար տարիք, երբ ուզում էի միշտ ներկա լինել, եւ այնքան, որ ոչ ավելի լիներ, ոչ պակաս: Բայց հիմա այդ անհանգստությունը` ներկա լինելու, բացարձակապես չունեմ, որովհետեւ աշխատում եմ, գործերս դրսերում հնչում են: Հույս ունեմ, որ, ի վերջո, դրանք չեն կարող տուն չգալ: Երբ դաշտը փոխվի, գա նոր սերունդ, երիտասարդներն իրենք կորոշեն` ի՞նչ է իրենց պետք, ո՞րն է իրենց հետաքրքիր: Գիտե՞ք, մի օր հայտնաբերեցի, որ իմ երաժշտության մեջ ապրում եմ ազնվականի կյանքով. ազնվականի կյանքը ոչ ազնվականի կյանքից տարբերվում է նրանով, որ ազնվականը կյանքն ապրում է իբրեւ նախեւառաջ հաճույք: Երաժշտություն գրելն ինձ համար հաճույք է, իսկ մնացած հարցերը, հույս ունեմ, ժամանակի հետ կլուծվեն: Բացի այդ` ես լավ չեմ տիրապետում դաշտին, որտեղ հիմա ապրում եմ: Առաջ տիրապետում էի, հիմա` ոչ: Հիմա փակ եմ ապրում եւ չգիտեմ` ի՞նչ են լսում, ի՞նչ են սիրում, ի՞նչը` ոչ:
– Հայաստանի կյանքում որեւէ իրադարձություն` քաղաքական բարդ կացություն, Մարտի 1, հնարավո՞ր է երաժշտության վերածել, ինչպես, օրինակ, Շոստակովիչն իր Յոթերորդ սիմֆոնիայում երաժշտություն դարձրեց պատերազմը, Լենինգրադի բլոկադան (գուցե ավելի հարմար օրինակ կարելի էր բերել, չգիտեմ), թե՞ դա պատմաբանների, գրողների գործն է:
– Ես գրեցի մի կոնցերտ` Ալտի կոնցերտ «Երեք արիա երգելու համար՝ Արարատին բացված պատուհանից»: Սա ներքին ծրագիր ունեցող գործ է. բոլորս սիրում ենք նայել Արարատին: Դա բարդ հոգեվիճակ է` հիացումի, կորստի: Արարատը մեր հոգեբանության վրա աշխատող զորավոր երեւույթ է: Այս տարի ապրիլի 24-ին իմ գործերից մեկը հնչեց Քյոլնում. կոչվում է «Ո՞ւր է, Աբե՛լ, եղբայրը քո»: Կարծում եմ` Ապրիլի 24-ը նաեւ ա՛յս հարցի օրն է:
– Իսկ ապրիլի 24-ից այս կո՞ղմ: Մեր ժամանակները երաժշտության մեջ կարծես արտացոլված չեն:
– Մարտիրոս Սարյանը նկարում էր աներեւակայելի գեղեցիկ Հայաստան` մի դրախտ, բայց նա անցել էր 1915թ. գեհենի միջով, տեսել էր հայերի եղբայրասպան պատերազմը, սովետականացումը: Բայց մութ գույնի գոնե մի նկար չունի: Նա ա՛յդ հանձնարարությամբ չէր եկել: Ինքն իդեոլոգիայի ներկայացուցիչը չէ, այլ՝ գույների: Վերցնենք իմպրեսիոնիստներին: Տեսեք նրանց գույները` դրախտ, բայց իրենք սոված, դաժան իրականության մեջ ապրող մարդիկ էին: Իրե՞նց դրախտն էր նկարներում: Ո՛չ, նրանք նկարչությա՛ն հարց էին լուծում: Յուրաքանչյուր արվեստագետ իր համակարգով է գալիս, եւ ինքը ծառայում է այդ համակարգին: Բնությունը եթե մեկին օժտում է, ապա օժտում է ոչ միայն ստեղծելու ուժով, այլեւ որոշակի պատկանելության ծրագիրն էլ հետն է դնում` ինչի՞ն ես ծառայեցնում շնորհդ: Այսինքն` ներքին ծրագիր չունեցող տաղանդ չեմ պատկերացնում: Նայենք Կոմիտասին. նրա ստեղծածն էլ մի դրախտ է: Հայաստանը դրա՞խտ էր: Հարսանեկան երգերը, կատակ երգերը, սիրային, աշխատանքային երգերը: Ի՜նչ ռիթմեր, ի՜նչ գույներ: Նաեւ ցավ. անտունիները լսեք: Սա այն Հայաստանը չէ, որը Տերյանն է նկատում. «Լաց է այնտեղ ամեն երգ եւ ողբ՝ ամեն գիրք»: Կոմիտասի Հայաստանը, կրկնենք, լացող երգի Հայաստանը չէ: Որբ, միայնակ լինելով՝ ստեղծել ա՛յդ Հայաստանը, ա՛յդ լիությունըգ Որտեղի՞ց նրան այդ ամենը: Իհարկե, դա գաղափարախոսություն եւ ստեղծագործական նախաձեռնություն լինելուց առավել` ի վերուստ նրան տրված հանձնարարական էր: Չմոռանանք, որ ստեղծագործական մեծ ուժը եւ այդ ուժը որոշակի նպատակների ծառայեցնելու կարողությունը միաժամանակ են տրվում։
շարունակելի