– Ձեր կարծիքով՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի փաստահավաք առաքելությունն ի՞նչ է հայտնաբերելու ԼՂՀ ազատագրված տարածքներում:
– Եթե այդ առաքելությունը գա եւ ուզենա իրական վիճակը տեսնել, ապա կհայտնաբերի, որ ազատագրված տարածքների մեծագույն մասում ապրում են Ադրբեջանից հայ փախստականներ, որ նրանք ապրում են հնարավորինս լիարժեք կյանքով: Եվ եթե իրենք չշեղվեն համամարդկային սկզբունքներից, պետք է դա դրական գնահատեն:
– Հայկական կողմը կարծես թե այնքան էլ շահագրգռված չէ, որ առաքելությունն այնտեղ նորմալ, բնակեցված վիճակ հայտնաբերի: Հակառակը, կարծես թե այդ տարածքները չեն բնակեցնում եւ վերադարձի են պատրաստվում:
– Այդպես չէ: Լաչինի` Քաշաթաղի շրջանում, եւ նախկին Ղուբաթլիի ու Զանգելանի շրջաններում` Քարվաճառում, որը Շահումյանի շրջանի մի մասն է, ապրում են Ադրբեջանից փախստական հայազգի մարդիկ: Նրանց մարդկային կարիքների բավարարումը ոչ միայն Ղարաբաղի, այլ ամբողջ մարդկության ու հատկապես քաղաքական շրջանակների խնդիրն է: Կանի՞ դա այդ խումբը, ուրեմն կասենք, որ նրանք ազնիվ մարդիկ են, չի՞ անի, կասենք՝ անազնիվ մարդիկ են: Մեզ մոտ էլ, Արեւմուտքում էլ կան նման մարդիկ:
– Ձեր տվյալներով՝ այդ տարածքներում որքա՞ն բնակչություն կա:
– Հատուկ տվյալներ չունեմ, բայց ԼՂՀ բոլոր ընտրություններին այդ մարդիկ մասնակցել են, եւ դա շատ կարեւոր է: Քաշաթաղի շրջանից՝ երկու, Քարվաճառից մի պատգամավոր կա ԼՂՀ ԱԺ-ում: Դա քիչ չէ, բայց ճիշտ կլիներ, որ այդ ներկայացվածությունը խորացվեր, եւ ճիշտ կլիներ, որ պետությունն այդ մարդկանց` որպես ադրբեջանահայության մի հոծ զանգվածի խնդիրներով զբաղվեր: Այս հաշվարկներով` երկու շրջաններում կա մոտ 15.000 բնակիչ:
– Դուք երկար տարիներ Քաշաթաղի շրջանի վերաբնակեցման ծրագրի ղեկավարն էիք: Այդ ծրագիրը նույնությամբ շարունակվո՞ւմ է նաեւ հիմա:
– Վերաբնակեցման ծրագիրը կարելի է բաժանել 2 մասի` Քաշաթաղի վերաբնակեցում եւ Շահումյանի վերաբնակեցում: Դա կատարվել է նաեւ ԼՂՀ մյուս շրջաններում, ինչպես մարդկության կողմից ընդունված է՝ իբրեւ միգրացիա: Շահումյանի ու Քաշաթաղի շրջաններում մի քիչ ավելի եռանդուն եւ անընդհատ թարմացվող ծրագրերով է եղել այդ վերաբնակեցումը: Այն պահին, երբ վերաբերմունքը ճիշտ է եղել, անընդհատ բնակչության աճ է տեղի ունեցել, անգամ Ռուսաստան, Եվրոպա գնացած փախստականներից ունեցել ենք խմբեր, որոնք վերադարձել եւ հաճույքով օգտվել են ստեղծված հնարավորություններից: Այդպես եղել է մինչեւ 2003թ. վերջը: Իսկ 2003-ին, երբ պարզ դարձավ, որ ՄԱԿ-ի մոնիտորինգի խումբ է գալու, որը եկավ 2005-ի սկզբներին, հանկարծ ԼՂՀ պետական այրերի կողմից, հավանաբար՝ համաձայնեցված ՀՀ ղեկավարների հետ, վերաբերմունքի կտրուկ փոփոխություն նկատվեց: Դա անթույլատրելի էր:
– Ինչո՞վ եք պայմանավորում վերաբերմունքի նման փոփոխությունը:
– Ես կարծում եմ, որ դա էապես կապված է 2003թ. ընտրություններից հետո Ռոբերտ Քոչարյանի լեգիտիմության խնդրի եւ դրա հետեւանքով՝ գործընկեր երկրների կամ միջազգային կազմակերպությունների հետ խոսելու չափի թուլացման հետ:
– Այսինքն` այդ տարածքներում բնակչության պակասեցնելու կամ չավելացնելու ճնշո՞ւմ է եղել դրսից, եւ Ռ.Քոչարյանը տեղի՞ է տվել:
– Ճնշումը չգիտեմ, բայց տեղի է տվել: Ես աշխատել եմ 1993թ. դեկտեմբերից, երբ հիմնադրվել է Քաշաթաղի շրջանը: Այդ ամբողջ ժամանակ ճիշտ վերաբերմունք է եղել, եւ 10 տարի հետո դա փոխվեց: Իհարկե, ճիշտ չէ մեղադրել միայն ներքին խնդիրներին եւ Քոչարյանին: Պետք է նաեւ տեսնել, թե ինչ էր անում արտաքին աշխարհը` ՄԱԿ-ը, մոնիտորինգի խումբը: Եթե նրանք տեսնում են, որ այնտեղ բնակվում են փախստականներ, որոնք բնակվելու այլ տեղ չունեն ու այդտեղ բնակվելու իրավունքն ունեն, եւ եթե դա եղել է նախկինում Ադրբեջանի տարածքը, բայց այսօր այլ կարգավիճակ չունի, կամ իրենց համար հռչակված կարգավիճակն ընդունելի չէ, միեւնույն է` նրանք պարտավոր էին իրենց վերաբերմունքը ճշտել: Հակառակն անմարդկային է եւ խախտում է հումանիտար բոլոր սկզբունքները:
– ՀՀ իշխանություններն ասում են, որ միջազգային կառույցներն այս առաքելությամբ փոխհատուցեցին Ադրբեջանին՝ ՄԱԿ-ի ասամբլեայից ԼՂՀ-ին վերաբերող բանաձեւի հետաձգման համար: Իսկ ինչի՞ արդյունք էր 2005թ. այցը:
– Ես դա չգիտեմ: Ինձ համար կարեւոր էր, որ եթե նման բան կար, ապա ինչպիսին պետք է լիներ եւ ինչպիսին եղավ մերոնց արձագանքը: Պետք էր ցույց տալ, որ այնտեղ ապրում են փախստականները, նրանք ունեն բնակվելու լիարժեք իրավունք, եւ միջազգային կազմակերպությունները պարտավոր են հարգել եւ օժանդակել այդ իրավունքը: Արեւմտյան եւ ադրբեջանական համատեղ աշխատվող նավթադոլարները ինչ-որ մի էական մասով պետք է ծառայեին նաեւ այդ փախստականների սոցիալական խնդիրների լուծմանն այն տարածքներում, որտեղ նրանք հարմար են գտել բնակվելու: Բայց ՀՀ եւ ԼՂՀ ղեկավարության կեցվածքից երեւում է, որ իբր թե դրսից գովել եւ հորդորել են, որ բնակեցում, փախստականներին օժանդակում չի կատարվում: Ճանաչելով Քաշաթաղի ժողովրդին` կարող եմ պնդել, որ նրանք շահագրգռված են, որ միջազգային կառույցների եւ երկրների հետ աշխատող իրենց ղեկավարությունը պաշտպանի իրենց` որպես գաղթած ժողովրդի, մի հոծ զանգվածի շահերը: Նրանք բազմաթիվ խնդիրներ ունեն լուծելու:
– Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի նախագահության ժամանակ նույն նպատակով միջազգային առաքելություններ չե՞ն եկել այդ տարածքները:
– ՄԱԿ-ի առաջին մոնիտորինգը եղել է 2005թ., բայց ովքեր ցանկացել են, եկել-տեսել, դրական գնահատականներ են տվել: Քաղաքական շրջանակների փոփոխությունը ժամանակագրություն ունի, եւ դա խոսում է Տեր-Պետրոսյանի իշխանության ժամանակի օգտին ու Քոչարյանի եւ Սարգսյանի իշխանության ժամանակի դեմ:
– 2003թ. հետո այդ շրջաններից արտագաղթ եղե՞լ է:
– Իհարկե, նկատելի արտագաղթ է եղել: Մի բան էլ հստակեցնենք. վերաբնակեցում ասելով` պետք է հասկանանք, թե խոսքն ինչի մասին է: Նրանք մարդիկ չեն, որ տարվել եւ շահագրգռող պայմաններով տեղավորվել են: Այդպիսի բան չկա: Եթե Ադրբեջանը փախստականներին հատուկ պահում է անապատների, ճահիճների մեջ դրված ճամբարներում, դա շատ վատ բան էր: Հայկական կողմն այդ փորձը երբեք չի արել: Միջազգային հանրությունը վերջին տարիներին Ադրբեջանին զգուշացնում էր այդ անմարդկային քաղաքականության համար: Վերաբնակեցումը մեզ մոտ եղել է կամավոր կերպով, այնտեղ ապրում են փախստականներ, եւ կադրերի կարիքը լուծվել է ոչ միայն փախստականներով: Դա տեղի է ունեցել կամավոր սկզբունքներով, պահպանվել է նաեւ կամավոր հեռացման իրավունքը: Բայց վերջին տարիներին արտագաղթ կա վերաբերմունքի պատճառով: Եթե մարդիկ վերաբերմունքի փոփոխություն են տեսնում դեպի վատը, եւ դրա տակ էլ տեսնում են, իբր թե համաշխարհային իրավիճակի փոփոխություն կա այն ուղղությամբ, որ հանկարծ կարող է իրենց նոր հայրենիքը վերադարձվի մեկ ուրիշին, որի իշխանության տակ իրենց, սերունդների կյանքն անհնար է, այդ ժամանակ տեղի է ունենում որոշակի ետդարձ ոչ միայն Հայաստան կամ ԼՂՀ, նաեւ այլ երկրներ:
– Իսկ միգուցե իսկապե՞ս հատուկ քաղաքականություն էր անհրաժեշտ, որպեսզի վերաբնակեցումն ավելանար, եւ աշխարհն էլ համոզվեր, որ բազմաթիվ մարդկանց, փախստականներին այդ տարածքները պետք են ապրելու համար:
– Նրանք այդ հատվածի բնակչության նկատմամբ իրենց պարտավորությունները կատարել են թերի`սկսած 2003թ.: Մադրիդյան սկզբունքներից առաջ հայտնվեց հիմնական պայմանավորվածությունների մասին մի փաստաթուղթ, որը ստորագրել էին Ռ.Քոչարյանն ու ավագ Ալիեւը: Դա ադրբեջանական մամուլում տպվեց: Այդ փաստաթղթի 6-րդ կետում ասված էր, թե` «Դե ֆակտո ԼՂ իշխանությունները պետք է դադարեն աջակցել հայերի կողմից օկուպացված տարածքների բնակեցմանը` ներառյալ այդ տարածքներում սեփականաշնորհման գործընթացի դադարեցումը, ենթակառուցվածքների զարգացումը եւ այդ շրջաններում իշխանության տեղական կառույցների ստեղծումը»: Անթույլատրելի է, որ Ռ.Քոչարյանը կամ ցանկացած այլ ղեկավար որեւէ մեկի հետ կարող է նման բան պայմանավորվել: Անթույլատրելի է միջազգային հանրության ու կազմակերպությունների համար:
– Այս պայմանն իրագործվե՞լ է:
– Իրագործվել է հանցագործ ձեւով: Եվ եթե 100 տոկոսով չի իրագործվել, պետությունն իր հատուկ ջոկատները չի ուղարկել, որ այդ մարդկանց այնտեղից հեռացնեն, ապա դա ՀՀ եւ Արցախի հասարակության որոշակի դեմոկրատական մակարդակի արդյունք է: Բարեբախտաբար, եթե մեր հասարակությունն ընդունակ չէ թույլ չտալու հանցագործությունը՝ որպես այդպիսին, գոնե ծայրաստիճան հանցագործություն թույլ չի տալիս:
– Իսկ Ձեր կարծիքով` միջազգային հանրության դիրքորոշումը ԼՂՀ հարցի դեպքում ո՞ր կողմի օգտին է:
– Ընդհանուր առմամբ` բալանսը մի քիչ դեպի Ադրբեջանն է թեքվել, բայց եթե նույնիսկ այդ «մի քիչ»-ը թեքվեր դեպի Հայաստան, դրանից մեծ եզրակացություն անել պետք չէր: Մեծ եզրակացություն պետք է արվեր հետեւյալ հարցում` ՀՀ եւ ԼՂՀ իշխանություններն անո՞ւմ են արդյոք անհրաժեշտը` խնդրի լուծումն ապահովելու համար, եթե ոչ կարճ ժամկետում, ապա գոնե փոքր քայլերը, որոնք կնպաստեն այդ լուծմանը: Պետք է գնահատել, որ գործի, աշխատանքի պակաս կա: Չե՛ն անում: Քանի դեռ փախստականների նկատմամբ վերաբերմունքը չի դարձել այդ իշխանությունների կողմից առաջնահերթ խնդիր, բացահայտ ասվող, միջազգային հանրությանը դիվանագիտական ճիշտ ձեւերով հրամցվող, ուրեմն` այդ աշխատանքը պետք է համարել թերի:
– Համաձա՞յն եք Լ.Տեր-Պետրոսյանի այն կարծիքի հետ, թե ԼՂՀ լուծման բանալին ՌԴ-ի ձեռքում է:
– Այդ բանալին գոնե 90-ական թվականներին մեր ձեռքում է եղել, եւ դա շարունակվել է մինչեւ 2003թ., մինչեւ այս Մադրիդյանի կարգի բանակցությունները: Կամաց-կամաց այն փոխանցվել է ուրիշին: Հիմա այդ ուրիշի մեջ ո՞ր պահին ով է առաջնային դեր խաղում` Արեւմո՞ւտքը, թե՞ Ռուսաստանը, կարեւոր չէ: