Ժամանակակից աշխարհում հասարակության մեջ զարգացող բուռն պրոցեսները գործունեության բոլոր ոլորտներում հանգեցնում են այնպիսի սոցիալ-հոգեբանական երեւույթների զարգացման կարեւորության գիտակցմանը, ինչպիսիք են մարդկանց միջեւ շփումը, փոխներգործունեությունը եւ փոխհարաբերությունները: Սրանց մեջ ահռելի մեծ է հոգեբանական ներազդման դերը, որի մասին զրուցել ենք ԵՊՀ սոցիալական հոգեբանության ամբիոնի դասախոս, հոգեբանական գիտությունների թեկնածու Նելլի Հարոյանի հետ:
– Որո՞նք են հոգեբանական ներազդման դրդապատճառներն ու նպատակները:
– Հոգեբանական ներազդման խնդիրը շատ վաղուց է հետաքրքրել մարդկանց: Կան հոգեբանական ներազդման սկզբունքներ, որոնց վերաբերյալ պատկերացումները մեզ են հասել դեռեւս հին ժամանակներից, իսկ ներազդման որոշ միջոցներ տրանսֆորմացվել են: Եթե ներազդման խնդիրը դիտարկենք էթիկական, բարոյական տեսանկյունից, ապա հետեւյալ հարցն է առաջանում` «Արդյո՞ք յուրաքանչյուր մարդ ունի ներազդելու իրավունք»: Զուտ բարոյական տեսանկյունից մարդու ներազդման նպատակն իր սեփական պահանջները բավարարելն է, ինչպես նաեւ սեփական կարեւորությունը կամ ներազդելու կարողությունը ապացուցելու ցանկությունը (ես կարեւոր եմ, ես կարող եմ, եւ այլն): Այս տեսանկյունից (սեփական պահանջմունքների բավարարման) յուրաքանչյուր ոք ունի ներազդելու իրավունք: Եթե խնդիրը տեղափոխենք հոգեբանական դաշտ, ապա այդ դեպքում պետք է պատասխանենք հետեւյալ հարցին` «Ինչպե՞ս ներազդել», քանի որ կան ներազդման տարբեր եղանակներ (քաղաքակիրթ, ոչ քաղաքակիրթ, մանիպուլյացիոն եւ այլն): Սակայն քաղաքականության մեջ, միջանձնային հարաբերություններում հաճախ կիրառվում է ներազդման մանիպուլյացիոն ձեւը, որի նպատակը անկախ մարդկանց կամքից նրանց ինչ-որ բան թելադրելն է` կարծիք, մոտեցում, գաղափար, եւ այլն: Մարդը ներազդմանը ենթարկվող ամենահեշտ թիրախն է: Այս փաստը կարելի է օգտագործել տարբեր նպատակներով` տիրապետելով ներազդման մեխանիզմներին: Սակայն շատ հաճախ այդ մեխանիզմներին տիրապետողները քաղաքակիրթ ձեւով չեն օգտագործում դրանք, այլ ծառայեցնում են իրենց սեփական շահերին:
– Ներազդման ի՞նչ մեխանիզմներ կան, եւ ինչպե՞ս են դրանք ներգործում:
– Պարզ մեխանիզմներն արտահայտվում են ինչպես հարալեզվական միջոցների (ձայնի ինտոնացիա, խոսքի դադարներ եւ այլն), այնպես էլ ժեստերի (նստելու, կանգնելու ձեւ, միմիկա եւ այլն) միջոցով: Խոսքային հնարքները բավական շատ են եւ հետաքրքիր, որոնք, կախված կոնտեքստից եւ նպատակից, կարող են խոսքը ավելի ազդեցիկ դարձնել: Այդպիսի հնարքներից է «Թվացյալ չհասկացվածությունը», որն արտահայտվում է այսպես. բառացիորեն կրկնվում է դիմացինի արտաբերած ինֆորմացիայի 70%-ը, իսկ վերջին 30%-ը խեղաթյուրվում է եւ ներկայացվում այնպես, ինչպես իբր հասկացվել է, սակայն իրականում ներկայացվում է տեսակետ, որը սեփական անձին է անհրաժեշտ: Արդյունքում, եթե դիմացինը համապատասխան գիտելիքներով զինված չէ, կարող է համաձայնվել եւ ինքն իրեն, փաստորեն, հակասել: Հնարներից մյուսն այնպիսի սպեցիֆիկ տերմինների օգտագործումն է, որոնք դիմացինը չգիտի, ինչի արդյունքում էլ շփոթվում եւ ծուղակն է ընկնում: Օգտագործվում են նաեւ այնպիսի ձեւակերպումներ, որոնք հղում են հեղինակավոր դեմքերին, այսինքն` եթե դա ասել է որեւէ հեղինակություն, ուրեմն այն ընդունելի է եւ քննարկման ենթակա չէ: Նշեմ նաեւ սկզբունքներ, որոնք օգտագործվում են քաղաքականության, առեւտրի շրջանակներում: Գովազդներում հաճախ օգտագործվող տեխնիկաներից մեկը հիմնված է հեղինակության սկզբունքի վրա, օրինակ, եթե գովազդվում է ատամի մածուկ, խոսում է ատամնաբույժը, ով տվյալ դեպքում շատ ավելի ազդեցիկ մարդ է, քան որեւէ պատահական մարդ: Մյուսը սուղության սկզբունքն է` ստեղծվում է տպավորություն, որ տվյալ ապրանքից շատ քիչ է առկա, օրինակ, համերգի տոմսերը սպառվում են կամ տվյալ ապրանքից խանութը շատ քիչ քանակությամբ է ստացել, եւ այլն: Հաջորդ մեխանիզմը փոխադարձ փոխանակման սկզբունքն է` «Ես` քեզ, դու` ինձ», այսինքն` եթե դու ինձ համար մի բան անես, ես ինձ վատ չզգալու համար «կպատասխանեմ» քեզ, «լավության տակից դուրս կգամ»: Սակայն շատ հաճախ դա դիմացինի կողմից օգտագործվում է որոշակի նպատակներով` ինչ-որ փոքր լավություն անելով` նա կարող է ավելին պահանջել: Այսպիսով, ներազդման տեխնիկաները բազմաթիվ են եւ շատ ծավալուն, օգտագործվում են ինչպես միջանձնային հարաբերություններում, այնպես էլ ավելի լայն` քաղաքական, կառավարման, առեւտրի ոլորտներում:
– Հայտնի է, որ կանայք ավելի էմոցիոնալ են, քան տղամարդիկ: Կարելի՞ է ասել, որ նրանք առավել հակված են ենթարկվելու ներազդման:
– Այո՛, կանայք ավելի էմոցիոնալ են, զգայուն եւ ավելի շատ են հակված ներշնչման: Սակայն կարող է լինել տղամարդ, ով ավելի ներշնչվող կլինի, եւ կին, ով ավելի քիչ կենթարկվի ներշնչմանը: Այնպես որ, դա նաեւ անհատից է կախված: Բայց ընդհանուր առմամբ կանայք ավելի հուզական են եւ, բնականաբար, ավելի արագ են ենթարկվում ներազդման տարբեր միջոցներին:
– ԶԼՄ-ների ներազդման ի՞նչ ձեւեր գոյություն ունեն:
– Կան նյութի մեկնաբանման եւ ներկայացման ձեւեր: Ձեւերից մեկն է, օրինակ, հեռուստատեսությամբ հեռարձակվող լուրերի ժամանակ արագ փոփոխվող սյուժետները` ստեղծվում են սենսացիոն վիճակներ, միանգամից առաջանում է հետաքրքրություն, սակայն մարդը դեռեւս չի հասցնում մշակել այդ ինֆորմացիան եւ հայտնվում է թակարդի մեջ: Մյուս տեխնիկան շեշտերի տեղափոխությունն է` կարեւոր բաները կարելի է ներկայացնել որպես երկրորդական, իսկ երկրորդականը, հակառակը` որպես կարեւոր եւ առաջնային: Ցանկացած ինֆորմացիայով կարելի է մասսայական տագնապ առաջացնել եւ հակառակը, նույնիսկ շատ մեծ հուզական երանգ պարունակելու դեպքում կարելի է այն այնպես ներկայացնել, որպեսզի այդ տագնապը չառաջացնի: Ներազդման տեխնիկաներից հայտնի է նաեւ հետեւյալը: Մրցակցող կողմերը իրենք իրենց լիդերի վերաբերյալ կոմպրոմատ են տրամադրում այլ խմբի: Այդ ինֆորմացիան պտտվում է ԶԼՄ-ներով, քննարկումներ եւ լուրջ խոսակցություններ է առաջացնում: Դրանից հետո ինչպիսի կոմպրոմատներ էլ լինեն, ժողովուրդն արդեն այդչափ չի քննարկում դրանք: Կոմպրոմատներն արդեն այն հզոր ազդեցությունը չեն գործում, քանի որ հագեցված է բոլորի հետաքրքրությունը: Այս տեխնիկան օգտագործվում է հատկապես քաղաքականության մեջ:
– Այսինքն` հնարավոր է ԶԼՄ-ների ներազդման հետեւանքով փոփոխության ենթարկել ձեւավորված հասարակական կարծիքը:
– Միանշանակ, ԶԼՄ-ների հիմնական ֆունկցիաներից մեկը հենց սոցիալ-հոգեբանական երեւույթների վերաբերյալ կարծիքի ստեղծումը, դրա փոփոխումն է, եւ այլն: Որոշակի հոգեբանական մեխանիզմների շնորհիվ կարելի է կարծիքը փոխել լրիվ հակառակի:
– Հայաստանյան քաղաքական գործիչները տիրապետո՞ւմ են արդյոք ներազդման հնարներին: Նկատե՞լ եք քաղաքական գործչի, ով առավել շատ է օգտագործում դրանք:
– Բոլոր քաղաքական գործիչներն էլ ժամանակ առ ժամանակ կիրառում են ներազդման որոշակի տեխնիկաներ կամ հնարքներ: Գոյություն ունեն քաղաքական գործչի կամ լիդերի էֆեկտիվ խոսքի կառուցման սխեմաներ, որոնք իրենց մեջ մի շարք կետեր են ներառում: Այդ կետերի համաձայն՝ խոսքը պետք է լինի կարճ եւ հասկանալի, վճռական, հռետորական հարցադրումներով հարուստ, պետք է տարբեր տեսակետներ, մոտեցումներ արտացոլի, կարծիքներ ներկա խնդիրների վերաբերյալ, հագեցած լինի հուզական երանգավորումներով, կարեւորի ժողովրդի կարծիքն ու ցանկությունները, կառուցված լինի պնդումների տեսքով, որոնք հաճախակի պետք է կրկնվեն: Այդպիսի օրինակ է ՀՀ գործող նախագահի (այն ժամանակ՝ դեռ նորընտիր) ելույթի ժամանակ հնչած խոսքը, որը համապատասխանում էր վերոնշյալ կետերին, ինչի արդյունքում նրա խոսքը առավել լսելի եւ ազդեցիկ էր հնչում:
– Ինչպե՞ս խուսափել հոգեբանական ներազդումից: Արդյոք դա հնարավո՞ր է:
– Միշտ պետք է ունենալ քննադատական եւ վերլուծական մոտեցում` չհավատալ, որ միակ ճշմարտությունը սա է, այլ պետք է ունենալ հակառակ մոտեցումը, հակառակ կարծիքը: Պարտադիր է, որպեսզի լինի ոչ թե մեկ մոտեցում, մեկ կարծիք, այլ հակակշիռ տեսակետներ, որպեսզի առողջ մթնոլորտ ստեղծվի: Այնտեղ, որտեղ կա մեկ միանշանակ մոտեցում, պնդում, արդեն առաջ են գալիս բարդություններ, ծայրահեղություններ: Քաղաքականությունից զատ քննադատական եւ վերլուծական մոտեցումը հարկավոր է ամենօրյա կյանքում, օրինակ` գովազդների դեպքում: Մենք անընդհատ տեսնում ենք գովազդվող ապրանքը, այն դաջվում է մեր անգիտակցականում, հնարավոր է, որ մենք այն նույնիսկ չենք էլ ցանկանում գնել, սակայն գնումներ կատարելիս մենք փնտրում ենք հենց դա` մեզ արդեն ծանոթ ապրանքը: Մարդը հոգեբանորեն հակված է ընտրելու կրկնվող ստիմուլը, ինչը շահարկվում է առեւտրի ոլորտում: Հոգեբանական ներազդումից խուսափելու միջոց է նաեւ լսված ինֆորմացիայի վերաբերյալ սեփական անձին հարցադրումներ տալը. «Իսկ արդյո՞ք…», «Իսկ կարո՞ղ է…»: Այսպիսով, քննադատական եւ վերլուծական մոտեցման ձեւավորումը թույլ է տալիս զերծ մնալ մասսայական ներազդումից:
Հարցազրույցը` Լիլիթ ՊԵՏԱՆՅԱՆԻ