Թուրք հայտնի մտավորականներ` գրաքննադատ, թարգմանիչ, Բիլգի համալսարանի դասախոս, «Տարաֆ» եւ «Ռադիկալ» թերթերի հրապարակախոս Մուրատ Բելգեն եւ Թուրքիայի Սաբանջի համալսարանի դասախոս, «Տարաֆ» թերթի թղթակից, պրոֆեսոր Հալիլ Բերքտայը (Halil Berktay) վերջերս Հայաստանում էին: Պատմաբաններն այստեղ էին «Դեմոկրատիայի դպրոցի» եւ Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի հայկական կոմիտեի հրավերով: Նրանց հետ զրուցելը հետաքրքիր էր, թեեւ զրույցի ավարտին մի փոքր անհարմարության զգացողություն ունեի. երբ արդեն ոտքի վրա հետաքրքրվեցի` մեր մտավորականներից ո՞ւմ են ճանաչում («Չդիմացա՜ր»,- նետեց մեր զրույցին ներկա Անահիտ Բայանդուրը): Միմյանց լրացնելով` զրուցակիցներս տալիս էին անուններ` «Գրիգոր Լուսավորիչ, Մեսրոպ Մաշտոց, Մարտիրոս Սարյան, Այվազովսկի, Փարաջանով, Սարոյան, Արամ Խաչատրյան, Կոմիտաս, Եկմալյան»: «Ֆանտաստիկ շախմատիստ էր Տիգրան Պետրոսյանը»,- ավելացրեց Հալիլ Բերքտայը: «Զապել Եսայան»,- հանկարծ հիշեց Մուրատ Բելգեն: Օրհան Փամուկից բացի` որեւէ թուրք մտավորականի անուն չգիտեի: Իսկ այն անունները, որոնք տվեցին թուրքերը, համաձայնեք, ծանոթ են ոչ բոլոր հայերին:
Որպես զրույցի սկիզբ` նրանց հիշեցրեցի մեր նախագահներից Ռոբերտ Քոչարյանի` ժամանակին հայտնած միտքը, թե հայ եւ թուրք ժողովուրդները գենետիկորեն անհամատեղելի են:
Հալիլ Բերքտայ – Գենետիկական անհամատեղելիությո՞ւն: Կարծում եմ` այդպիսի բան չկա: Սա կարելի է բնորոշել որպես հիմար, ռասիստական գաղափար: Մի ուսումնասիրություն է կատարվել եւ պարզվել է, որ հայերը, թուրքերն ու հույներն ունեն ընդհանուր գենետիկական գիծ: Եթե փորձենք խոսել քրոմոսոմների եւ գեների մասին, ապա ժամանակակից թուրքերին ամենամոտը հայերն են: Երբ այս ուսումնասիրության արդյունքները Թուրքիայում հրապարակվեցին, թուրք ազգայնականները ցասումով լցվեցին: Ստացվում է, որ թուրք ազգայնականներն ու Ռոբերտ Քոչարյանը նույն հարթության վրա են:
Լ.Ա. – Սակայն անկախ Ձեր նշած գենետիկական նմանությունից` Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ ջերմությունն ակնհայտորեն չի ստացվում: Ի՞նչ եք կարծում, ցանկությո՞ւնն անկեղծ չէ, թե՞ կողմերը գրագետ չեն աշխատում:
Մուրատ Բելգե – Խնդիրը պատմական անցյալն է: Թվում է` թե՛ Թուրքիայի կառավարությունը, թե՛ Թուրքիայի բոլոր կուսակցությունները պատրաստ են Հայկական հարցի քննարկմանը, բայց, իհարկե, մեր բոլոր կառավարությունների համար էլ դժվար կլինի բաց խոսել ցեղասպանության մասին: Դրա համար էլ հարցը ձգձգում է: Կա տոլերանտություն. ուզում են հարցը բաց քննարկել, բայց, ամեն դեպքում, հոգեբանական արգելքը եւս ակնհայտ է: Այս կառավարությունն ավելի շատ է ուզում գալ որեւէ համաձայնության, որեւէ լուծման, քան նախորդները: Հաշվի առնենք, որ Թուրքիան մեծ երկիր է, ունի պատասխանատվություն Ադրբեջանի հանդեպ: Հայաստանը մեծ երկիր չէ, սակայն պատասխանատվություն է կրում Ղարաբաղի համար: Երբ թվում է` ահա-ահա, Թուրքիայի եւ Հայաստանի միջեւ մերձեցումը ստացվում է, Ադրբեջանի գործոնը մեջտեղ է գալիս:
Լ.Ա. – Կառավարությունների մակարդակով երկխոսությունը չի ստացվում: Իսկ հասարակությունների երկխոսությունն, ըստ Ձեզ, ո՞ր փուլում է:
Մուրատ Բելգե – Երկու հասարակությունների դիրքորոշումն ավելի լավ է, քան կառավարությունների դիրքորոշումը: Գոնե Թուրքիայում վերջին 30-ը, ինչ-որ ձեւով, կարող էր ազդեցություն ունենալ հասարակության վրա: Թուրք հասարակությունը մեծ է եւ բազմազան: 30 տարի շարունակ իշխանությունների վերաբերմունքը հայերի հանդեպ մերժողական է եղել: Չենք կարող ասել, թե բոլորը հայերին կամ Հայաստանը միանշանակ են ընդունում. կան ազգայնականներ, թույլ ազգայնականներ: Իմ կարծիքով, եթե կառավարությունները հանգեին որեւէ համաձայնության, չեմ կարծում, թե հասարակությունների կողմից ըմբոստացում լիներ:
Լ.Ա. – Ամենամեծ արժեքն, ի վերջո, կյանքն է: Այն, ինչը խոչընդոտում է արժանապատիվ, բարեկեցիկ կյանքին, պետք է ստորադասվի: Մտավորականության, մտածող մարդկանց գործը չէ՞, որ այդ գիտակցությունը հասցնեն մարդկանց. այդպես ավելի անցավ ու գրագետ կլինի մոտեցումը թե՛ պատմությանը, թե՛ պատմական գնահատականներին:
Հալիլ Բերքտայ – Կարծում եմ, հասարակության, ոչ կառավարական կազմակերպությունների, մտավորականության համար կարեւոր է օգտագործել ամեն հնարավորություն, որ երկու հասարակությունները կոնտակտի մեջ մտնեն, քանի որ անտարբերությունը, արհամարհանքն ամենամեծ թշնամին է այս գործում: Ես` որպես մտավորական, ակտիվ եմ. գրում եմ, քննադատում եմ մեր իշխանություններին, ասում եմ` պետք չէ թշնամացնել մի ժողովրդին մյուսի դեմ: Բայց ես կամ մյուսները պետք է հնարավորն անենք` հանդիպելու մյուս հասարակության մեր գործընկերների հետ, նրանց հետ մի սեղանի շուրջ նստենք, հասկանանք միմյանց, քննարկենք ինչ-որ ընդհանուր հարցեր` գուցե երիտասարդների համար ամառային ճամբարներ, փոխայցելություններ համալսարանականների, քաղաքագետների միջեւ: Մենք պետք է հանդիպենք ու որպես պարզ, գիտակից մարդիկ` զրուցենք: Անտարբերությունը բերում է կարծրատիպերի եւ կաղապարների: Իսկ ուղիղ կապը եւ ուղիղ դիալոգը տանում է հումանիզմի:
Լ.Ա. – Ցեղասպանությունից հետո անցնող ժամանակը (շուտով կնշվի 100-ամյա տարելիցը) հնարավորություն կտա՞ Ցեղասպանության ընկալման, ճանաչման հարցում որոշակիորեն փոխել կողմերի մոտեցումները:
Մուրատ Բելգե – Չեմ կարծում, որ ժամանակը լուծում է: Եթե կա խնդիր, պետք է անել ամեն բան՝ այն լուծելու համար: Երբ թողնում ես, որ ժամանակ անցնի, հարցն ավելի մեծ ոլորտներ է ընդգրկում, ավելի է բարդանում: Քաղաքական խնդրի եւ ուռուցքի միջեւ տարբերությունը շատ քիչ է. երբ թողնում ես, երկուսն էլ մեծանում ու տարածվում են: Այս խնդիրն ասվածի ապացույցն է: Եթե այս հարցը քննարկվեր 1925թ., ավելի հեշտ լուծում կստանար, քան, երբ սկսվեց 1995-ին: Կուզեմ մի քանի խոսք ասել մտավորականների մասին: Ֆրանսիական հեղափոխությունից հետո մենք կարծես ազգային պետությունների ծիրի մեջ ենք: Պետությունը կրթություն է տալիս իր քաղաքացիներին: Նրանց մի մասը դառնում է մտավորական: Եվ պետությունը ցանկանում է, որ իր տված կրթության փոխարեն՝ այս մարդիկ դառնան իր խոսափողը: Ես քեզ մտավորական դարձրեցի, հիմա դու ինձ պետք է օգնես: Այսպես չպետք է լինի: Ամենահեշտ բանն աշխարհում հայրենասեր լինելն է: Դու ապրում ես մի տեղ, ուր ծնվել ես, հասկանում ես ժողովրդին, հանգիստ հաղորդակցվում ես եւ քեզ լավ ես զգում: Եթե դու քեզ մտավորական ես համարում, քո նպատակը պետք է լինի, որ դու լինես մյո՛ւս, մեկ ա՛յլ երկրի հայրենասերը: Որպես թուրք` ես Հայաստանի, Հունաստանի, Բուլղարիայի հայրենասեր եմ: Ես պետք է քննադատեմ ի՛մ իշխանություններին:
Լ.Ա. – Դուք Հայաստանում տեսա՞ք մտավորականների, ովքեր եւս Ձեզ պես են մտածում, պատրաստ են քննադատել իշխանություններին` դառնալով հարեւան երկրի հայրենասերները:
Հալիլ Բերքտայ – Կարող եմ ասել, որ ճանաչում եմ ճիշտ մարդկանց: Ես գիտեմ Թուրքիան, գիտեմ ազգայնականներին: Անգամ նրանց հետ անմիջական շփվել եմ: Բայց սրանք իշխանությունների անձնական մտավորականներ են եւ ո՛չ իրական մտավորականներ: Ամեն երկիր ունի քննադատության կարիք, որպեսզի զարգանա: Եվ ո՞վ կարող է իշխանություններին ցույց տալ նրանց իսկ սխալները, եթե ոչ՝ մտավորականը:
Լ.Ա. – Նշեցիք, որ հայ եւ թուրք ժողովուրդների միջեւ երկխոսությանը խանգարում է անցյալը, եւ, որ այսօրվա իշխանություններն ավելի են հակված կարգավորել հարաբերությունները, քան նախորդները: Որքանո՞վ է հավանական, որ Թուրքիայի իշխանությունները կընդունեն Ցեղասպանության փաստը:
Հալիլ Բերքտայ – Վերջին 10 տարիների ընթացքում մեծ առաջընթաց կա: Մինչեւ 2000թ. Ցեղասպանությունը տաբու էր թուրքերի համար: Միայն մի քանի պրոֆեսորներ էին փորձում խոսել դրա մասին: 2000թ. մարտին Չիկագոյում Միչիգանի եւ Չիկագոյի համալսարաններում դասավանդող հայ եւ թուրք պատմաբանների միջեւ քննարկում սկսվեց հայ-թուրքական հարցի շուրջ: Այդ ժամանակ շատ հայ մտավորականներ անգամ անհնար էին համարում թուրքերի հետ նույն սեղանի շուրջ նստելը: Եվ այս բացասական մոտեցման պատճառով շատ հայ պրոֆեսորներ բոյկոտեցին եւ չմասնակցեցին հանդիպմանը: 2000թ. հոկտեմբերին ես առաջին թուրքն էի, որ դուրս ելա հասարակության առաջ եւ խոսեցի սրա մասին: Մեծ աղմուկ դուրս եկավ: Ազգայնականները 3 ամիս փորձում էին ինձ լռեցնել, ամեն օր 100-150 զանգ էի ստանում, սպառնում էին հաշվեհարդար տեսնել, ինձ հեռացնել աշխատանքից: Իմ համալսարանը մնաց իր բարձրության վրա. շարունակեցի գրել: Դրանից հետո որոշ մարդիկ եւս սկսեցին խոսել: ԱՄՆ-ում կա թուրքական ֆաշիստական կազմակերպություն` «Թուրքական ֆորում», որը տպագրում էր այն թուրքերի անունները, ովքեր այսօր ապրում են Թուրքիայում եւ Թուրքիայի թշնամին են: Սկզբից հինգ անուն էր, հետո՝ 10,15, երբ անցավ 50-ի սահմանը, դադարեցրին այդ անշնորհակալ գործը: Ստամբուլում 2005թ. տեղի ունեցավ կոնֆերանս, ուր քննարկվեցին 1915-ի դեպքերը: 50-60 պատմաբաններ, սոցիոլոգներ, լրագրողներ մասնակցեցին: Եվ երկու օր շարունակ լսարանում 700 մարդ էր: Կարող եմ ասել` դա մտավորականության երկրաշարժ էր Թուրքիայում: Վերջին 5 տարիներին հայ հասարակությունը պիտի որ զգա, որ թուրք հասարակության մեջ վերաբերմունքը հայերի հանդեպ կոտրվել է: Հիշեք Դինքի սպանությունից հետո միլիոնավոր մարդկանց: Նրանք ասում էին. «Մենք հայ ենք, մենք Դինք ենք»: Սա հնարավոր չէր 10 տարի առաջ: Թուրքական կառավարությունը հիմա շատ դժվար վիճակում է: Նրանք գիտեն 1915թ. ճշմարտությունը, գիտեն, որ տասնամյակներով փորձում են կոծկել իրականությունը, եւ երբ ժխտում են Ցեղասպանությունը, ներքին օգտագործման համար է: Թուրքիայից դուրս նրանց ոչ ոք չի հավատում: Թուրք կառավարությունն իր իսկ ստի ձեռքին գերի է դարձել: Դժվար է հասարակությանը ասել. «Գիտե՞ք, 60 տարի ինչ ասել ենք՝ ճիշտ չէ, ամեն բան մի փոքր այլ կերպ է եղել»: Եթե այսպես շարունակվի, հաջորդ 5 տարիներին ինչ-որ բան լրջորեն կփոխվի: Հնարավոր է, դա չլինի ուղիղ, թե` «մենք կատարել ենք ցեղասպանություն»: Գուցե այլ եզրեր օգտագործվեն: