Մովսես Հերգելյանն աշխատակցում է «Monday Morning» անգլիատառ պարբերականին, որը լույս է տեսնում Լիբանանում, «Fine Art» (ԱՄՆ) եւ «Luxe Immo» (Եվրոպա) ամսագրերին, ինչպես նաեւ տնօրինում է Բեյրութի «NOAHգS ARK» արվեստի պատկերասրահը:
– Հայաստան էիք եկել` մասնակցելու կերպարվեստի գործիչների համահայկական համագումարին: Ի՞նչ են տալիս նման համագումարները:
– Սկզբունքորեն համագումարները պետք է ինչ-որ բան տան, բայց այն համագումարները, որոնք կազմակերպվում են Հայաստանում, ինչպիսին ամիսներ առաջ գրողների համահայկական համագումարն էր, մեղմ ասած` շատ բան չտվեց: Իմ ակնկալիքներն ավելի մեծ էին համագումարից: Ցավով պետք է նկատեմ այն, որ մեր գրողներից շատերը լսել չգիտեն եւ ոչ էլ խոսել, հատկապես սփյուռքահայերը: Յուրաքանչյուրն իր, այսպես ասած` դարդ ու ցավն են պատմում` մեկի գիրքը չէին տպել, մյուսի անունը չէին հիշատակել, եւ այլն: Համագումարը պետք է արդյունք ունենա, եւ որոշակիորեն նպաստի Հայաստանում արվեստի զարգացմանը: Համագումարը ընկերական-բարեկամական կապերի հաստատման համար լավագույն միջոց է, սակայն պետք է նշեմ նաեւ մի հանգամանք, որ կերպարվեստի գործիչների համահայկական համագումարին չէին եկել հայ լավագույն արվեստագետներից շատերը թե՛ Սփյուռքից, թե՛ Հայաստանից:
– Ինչո՞ւ:
– Պատճառն այն է, որ այդ արվեստագետները սկզբից արդեն կազմել էին իրենց ծրագիրը, եւ հնարավոր է, որ սեպտեմբերի 7-ին նրանք զբաղված լինեին: Տվյալ պարագայում նախընտրելի է, որ համագումարի մասին արվեստագետներին հայտնեն առնվազն 6 ամիս առաջ: Լավ կլիներ, որ ընդհանրապես տարվա մեջ կազմակերպեին մեկ համագումար, բայց` որակյալ, քան մի քանիսը, որոնց ակնհայտ միջակությունը բոլորս էլ տեսնում ենք:
– Բայցեւայնպես, համագումարներից հետո ամեն ինչ մնում է նույնը. ժամանակակից գրականությամբ հետաքրքրվողների դեֆիցիտ, արվեստի նկատմամբ հոգածության բացակայություն: Սա ինչպե՞ս հասկանալ:
– Գրականության պարագայում խնդիրն ավելի բարդ է, քանի որ այստեղ կա լեզվի հարցը, որ պետք է թարգմանվի: Միանշանակ պետք է փաստեմ, որ մենք ունենք ժամանակակից հիանալի գրողներ, ովքեր որեւէ կերպ ետ չեն մնում միջազգային ճանաչում ունեցող գրողներից: Նկարչության եւ քանդակագործության պարագայում խնդիրն այլ է: Որոշ աղբյուրների համաձայն` Հայաստանում կա շուրջ 2000 նկարիչ` ներառելով նաեւ կիրառական արվեստի բնագավառը: Սակայն 2000-ից հազիվ 20-25-ն են, ովքեր ընդունվում են համաշխարհային շուկայում: Վստահաբար կարող եմ ասել, որ Հայաստանի կերպարվեստը չի զիջում միջազգային կերպարվեստին: Ասածիս տակ կարող եմ ստորագրել, քանի որ այն հիմնված է իմ անձնական փորձառության վրա: Մասնակցել եմ 22 միջազգային ցուցահանդեսի` սկսած Չինաստանից մինչեւ Բուենոս Այրես, Մոնակո, Մոնրեալ, Նյու Յորք, Լաս Վեգաս, Ժնեւ:
– Բայց նաեւ մենք մինչ օրս չունենք մեկը, ով Արշիլ Գորկու հնչեղությանը կհասնի: Ո՞րն է պատճառը:
– Ըստ Անդրե Բրետոնի` Արշիլ Գորկին Նյու Յորքում երբեւիցե ստեղծագործած ամենամեծ արվեստագետն է: Իսկ ո՞րն էր պատճառը: Արշիլ Գորկին արվեստի տեսությունը վերցրեց Արեւմուտքից, բայց էապես մնաց, այսպես ասած` արեւելքցի, ավելի ճիշտ` կովկասցի, հայ: Նա Արեւելքը տարավ Ամերիկա: Այսօր մենք ունենք արվեստագետներ, ովքեր չեն ընդունվում դրսում, քանի որ նրանք օրինակ վերցնում են Արեւմուտքից, Ամերիկայից, եւ գրեթե նույն ձեւով վերադարձնում են Արեւմուտքին: Գլխավոր խնդիրն այն է, որ պետք է Արեւմուտքի «շուքի» տակ չմնալ, նրանցից օգտվել, բայց ներշնչվելուց հետո ավելացնել սեփականը: Արշիլ Գորկին սովորեց Պիկասոյից, Սեզանից, Միրոյից, բայց միեւնույն ժամանակ նա ավելացրեց Վանից տարած իր արյունը, իր տառապանքը: Նա նոր ուղղություն բացեց արվեստում: Նրա արվեստը չկարողացան ոչ մի իզմ-ով մկրտել: Այն կոչեցին աբստրակտ-էքսպրեսիոնիզմ: Իսկ ես այն անվանում եմ հալյոզոիզմ:
– Այսի՞նքն…
– Հին աշխարհում հին հույները հավատում էին, որ իրերն ապրում են, զգում են: Հայաստանում Սոսյաց անտառը սուրբ էր, անձնավորված էր: Արշիլ Գորկին ձեւին կյանք էր տալիս, մինչդեռ շատ նկարիչներ իրի միջից հանում են կյանքը, բովանդակությունը: Ա. Գորկու մեծությունը հենց դա էր: Նա հալյոզոիստ էր` ոգեպաշտ: Շատ հեշտությամբ գութանին, ծիրանին կյանք էր տալիս, եւ հենց սա է գաղտնիքը, որ նա փնտրված է:
– Ի դեպ, որքան գիտեմ, տարիներ առաջ Դուք հանդես էիք եկել մի առաջարկով, ըստ որի` Ա. Գորկու վարձակալած տունը` Երեւանի Կոնդ թաղամասում, պետք է գտնել եւ վերածել տուն-թանգարանի: Առաջարկն ի՞նչ ընթացք է ստացել:
– Լսել եմ, որ Կոնդը քանդելու են, եւ այն իբրեւ պատմություն՝ այլեւս չի չմնա: Եթե մենք այնտեղ գտնենք Արշիլ Գորկու տունը, որի նկարագրությունը գոյություն ունի նրա քույրերի` Սաթենիկի եւ Վարդուշի մոտ, ապա ամբողջ աշխարհում մեծ հետաքրքրություն կառաջացնենք Հայաստանի նկատմամբ: Սաթենիկի հետ առիթ եմ ունեցել հանդիպելու: Նա նկարագրեց Կոնդի իրենց տունը եւ պատմեց անգամ, թե իրենց մայրն ինչպես մահացավ: Տան պատուհանագոգն այնքան լայն էր, որ մայրն այնտեղ անկողին էր բացում եւ քնում: Տունը փոքր էր, եւ նրանք վարձակալել էին այն: Կարծում եմ` այդ տունը մինչ օրս կա: Մի անգամ փորձեցի գտնել, անգամ լուսանկարներ արեցի, բայց դեռեւս չեմ գտել: Այս անգամ եւս պետք է զբաղվեմ որոնման աշխատանքներով: Լրագրող-լուսանկարիչ ընկերս` Գաբրիել Փանոսյանը, խոստացավ զբաղվել այդ գործով: Տունը գտնելու պարագայում` այն կդառնա համաշխարհային զբոսաշրջության կենտրոն: Ամեն դեպքում բոլորին կհետաքրքրի, թե որտեղ է ապրել Գորկին: Այդ տանը նա ապրել է 4-5 տարի: Վանից Հայաստան գալուց հետո Գորկու ընտանիքը հաստատվեց հենց Կոնդում: Հայրը Վանից անմիջապես գնացել էր ԱՄՆ:
– Այնուհանդերձ, այսօր արվեստում կարեւորվում է գաղափարը, միտքը, այսպես ասած` առաջին «գծում» հայտնվել է կոնցեպտուալ արվեստը: Արվեստի խնդիրնե՞րն են փոխվել:
– Արվեստի խնդիրները միշտ եղել են նույնը, փոխվել են միայն արտահայտչամիջոցները: Շատերը նշում են, որ կերպարվեստը լճացման փուլում է: Կարծում եմ` դա այդպես չէ: Ուղղակի հիմա բեկումնային ժամանակաշրջան չէ: Մենք ապրում ենք տրոհման ժամանակաշրջան: Արվեստի ուղղությունները տարածում են գտնում դեպի գավառներ, ինչպես հելլենիստական շրջանում, երբ տարբեր տեղերում հելլենների մշակույթը բազմազան դրսեւորումներ գտավ: Այդ նույն երեւույթը կատարվում է նաեւ այսօր` սյուրռեալիզմը կամ աբստրակցիոնիզմը տարբեր երկրներում տարբեր դրսեւորումներ են ունենում: Այս իզմ-երը չեն սպառվել: Ընդհանուր առմամբ արվեստը զարգանում է 2 ուղղությամբ` դեպի հաստոցային, այսինքն` ֆիգուրատիվ նկարչություն, իսկ մյուս կողմից արվեստը գնում է սանձարձակ, արտակենտրոն ուղղությամբ, որտեղ, ինչպես դուք նշեցիք, կոնցեպտուալ արվեստի դերը մեծ է: Մեր ազգի համար կոնցեպտուալ արվեստի նշանակությունն ավելին է, քանի որ այն իր մեջ պարունակում է նաեւ պատգամ, կարող է խոսել երկրի մթնոլորտի աղտոտվածության, մարդու հոգեկան ապականության, քաղաքականության մասին, եւ այլն: Ոմանք կարծում են, թե Արեւմուտքում այն արդեն մարել է, բայց` ոչ, այն եւս իր զարգացումն է ապրում: Մենք բոլորս պետք է նպաստենք հատկապես Հայաստանում կոնցեպտուալ արվեստի զարգացմանը:
– Նոր ուղղություն կա՞ արվեստում, թե՞ պլյուրալիզմի «իշխանություն» է:
– Ես` որպես նոր ուղղություններ՝ նշեցի գավառային ուղղությունները` դրական իմաստով, իսկ մյուս կողմից` յուրաքանչյուր արվեստագետ ձգտում է իր իզմ-ը ստեղծել: Օրինակ, Գառզուն արվեստի իր ուղղությունը համարում էր գառզուիզմ: Ձեր դիտարկումն ավելի տարածված է: Այսինքն` այսօր, իսկապես, արվեստի տարբեր ուղղությունները փորձում են համադրել, միախառնել: Խորհրդային ժամանակաշրջանում 1000-ից ավելի նկարիչ կար, բայց այդ ժամանակի լավագույն արվեստագետներին կարելի էր հաշվել մատների վրա:
– Իսկ այսօ՞ր: Արդյո՞ք ճիշտ է «ժամանակակից արվեստ» պիտակավորումը: Պիկասոն ժամանակակի՞ց է:
– Ես չեմ ընդունում «ժամանակակից արվեստ» հասկացությունը: Սյուրռեալիզմի մեջ գոյություն ունի անհեթեթը, աբսուրդը: Խորհրդային ժամանակաշրջանում աբսուրդը համարվում էր անտրամաբանական, ինչպես խորհրդային կյանքն էր: Գորբաչովը եկավ ու ազատություն տվեց արվեստագետներին: Այդ տարիներին Մոսկվայում կազմավորվեց հետխորհրդային արվեստի խումբ, որտեղ արվեստագետը նկարում էր այն, ինչ ուզում էր: Ու եթե իմպրեսիոնիստը` տպավորապաշտը, նկարում էր այն, ինչ տեսնում էր, էքսպրեսիոնիստը՝ այն, ինչ զգում էր, ապա սոցիալիստական ռեալիստը նկարում էր այն, ինչ լսում էր, կամ թելադրում էին: Եվ հենց սոցիալիստական ռեալիզմի թոհուբոհի մեջ ծնվեց աբսուրդ-սյուրռեալիզմը, ինչը շատերն անվանում են ֆանտաստիկ ռեալիզմ:
– Հայաստանի ներկա սոցիալ-հասարակական-քաղաքական կյանքում աբսուրդ տեսնո՞ւմ եք:
– Դա դուք պետք է ասեք:
– Բայց Դուք բավական հաճախակի եք գալիս Հայաստան:
– Իմ տեսած մեծագույն աբսուրդը հետեւյալն է. Երեւանը զարգանում է, գյուղերն էլ հետ են գնում: Երեւանի մի սանձարձակ հատված չգիտի ինչպես ծախսել փողը, իսկ գյուղացիները համատարած չքավորության մեջ են: Սա է մեծագույն աբսուրդը: Գոյություն ունեցող հարուստները պետք է տեր կանգնեն կարիքավորներին:
– Իսկ աբսուրդ չէ՞ այն, որ որոշ մեծահարուստների «հոգածությամբ» Ս. Փարաջանովի տուն-թանգարանի անմիջապես դիմաց կառուցվում է էլիտար բարձրահարկ շենք, որի տանիքը հասնելու է մինչեւ թանգարանի մուտքի մոտ գտնվող քարե պատնեշը: Այս դեպքում ո՞ւմ պետք է ծառայի արվեստը:
– Կարկինը լայն բացենք: Դեռեւս նախնադարում արվեստը ծառայել է թե՛ կրոնին, թե՛ քաղաքականությանը: Իսկ նախնադարում կրոնն ու քաղաքականությունը գրեթե նույնացվում էր: Հետագայում արվեստի նշանակության մասին գիտակցությունն ավելի մեծացավ, եւ դրա ամենացցուն օրինակը կոմունիզմի ժամանակաշրջանն էր, երբ աբստրակցիոնիզմը գնահատվեց իբրեւ հեղափոխական շարժում, բայց հետո տեսան, որ վերացականությունն առնչություն ունի Աստծո գաղափարի հետ եւ հակասում է իրենց գաղափարախոսությանը: Անմիջապես արգելեցին այն` ստեղծելով մի կեղծ ուղղություն, որը կնպաստեր իրենց գաղափարախոսության տարածմանը, իշխանության ամրապնդմանը: Իսկ այսօր մի շարք հովանավորներ արվեստից ստանում են տնտեսական մեծ շահեր: Երբ դարասկզբին Փարիզը հայտարարվեց լույսի քաղաք` իբրեւ աշխարհի մշակույթի կենտրոն, ամերիկացիները բավական արագ անդրադարձան այդ փաստին` տեսնելով դրա քաղաքական եւ տնտեսական նշանակությունը, եւ դրամի միջոցով որոշեցին մեծագույն արվեստագետներին փոխադրել Ամերիկա: Շատ կարճ ժամանակամիջոցում Նյու Յորքը դարձավ Փարիզի մրցակից: Մյուս երկրները դա տեսնելով՝ սկսեցին պահել իրենց արվեստն ու զարգացնել այն: Դա է պատճառը, որ բոլոր դեսպանատներին կից ստեղծեցին մշակույթի տներ` իրենց մշակույթը տարածելու համար: Մինչդեռ մենք` թե՛ Սփյուռքում, թե՛ Հայաստանում մեր ունեցածը չենք կարողանում պահել:
– Արվեստի զարգացման համար ի՞նչ դեր ունի արտ-բիզնեսը:
– Արվեստն ու բիզնեսը շատերը համարում եմ միմյանց հակառակ հասկացություններ, բայց իրականում դրանք իրար լրացնող հասկացություններ են: Եթե արվեստը չլինի, բիզնեսը շատ չի տուժի, բայց եթե բիզնեսը չլինի, արվեստը լուրջ կտուժի: Քանի որ Խորհրդային Հայաստանում գոյություն չուներ արտ-բիզնես, մեր արվեստագետներից շատերը խաբվում են: Շատ անգամ լսում եմ, թե ինչպես են արվեստի միջազգային վաճառականները խաբում մեր արվեստագետներին: Արվեստի զարգացման համար արտ-բիզնեսը կարեւոր է` հատկապես արվեստագետի համար, ով չգիտի, որ աշխարհում կան խաղի օրենքներ: Մեր արվեստագետները չեն կարողանում համակերպվել այն մտքին, որ ավելի լավ է իրենց նկարը գնի արտ-դիլերը: Նրանք դա համարում են անարդարություն: Դժբախտաբար, մեզանում հեղինակային իրավունք ասվածն էլ դեռ չկա: Մեր արվեստագետները պետք է կարողանան տիրապետել միջազգային ցուցահանդեսի խաղի կանոններին: Ոմանք համակերպվում են, ոմանք` ոչ:
– Գուցե հիասթափվե՞լ են, կամ հոգնե՞լ են «խաբված» լինելուց:
– Այո, Հայաստանի արվեստագետներին շատ են խաբել` ոչ միայն միջազգային, այլեւ` հայաստանցի արտ-դիլերները: Չեմ ուզում անուններ հրապարակել, բայց փաստերը շատ են: Դրա համար էլ հիասթափված են եւ զգուշանում են ամենքից: Այսօր շատ կարեւոր է ազգային մշակութային քաղաքականություն ունենալը: Այդ մասին նախեւառաջ պետք է մտածեն արվեստաբանները կամ գուցե հենց Նկարիչների միությունը, եւ ապա ներկայացնեն Կառավարությանը՝ վավերացման եւ գործադրության համար: Սա կենսական նշանակություն ունի առհասարակ երկրի զարգացման եւ հզորացման համար: