Լիբանանի Այնճար հայաբնակ գյուղի մշակույթի ակումբի մոտ պատահաբար հանդիպեցի Կոկոյին, ով երկար տարիներ ապրում է Վենետիկում: Նրա գործերը աշխարհի մի շարք երկրներում բավական մեծ պահանջարկ ունեն: Կոկոն ապրում է Վենետիկի Մուրադ-Ռաֆայելյան վարժարանի շենքում: Այս վարժարանի մասին նա խոսում է ցավով: Վարժարանում տիրող վիճակը նա բնութագրեց մեկ բառով` անմարդկային վիճակ:
– Վանքերը, որոնք պետք է լինեն մարդու կյանքի ամենամաքուր ու սպիտակ տեղերը, վերածվել են ամենասեւ տեղերի, որովհետեւ իրենց կրթությունն անցել է մարդկայինից: Նկատի ունեմ սեռական կաշկանդումը: Եթե վարդապետ ես, ուրեմն` քո կյանքի այդ բաժինը բացարձակապես ժխտված է: Բայց ինչպե՞ս կարող ես ժխտել մի բան, որը քո մարմնի, քո մտքի մի մասն է: Սա այն դեպքն է, երբ մարդու կողմից ստեղծված օրենքը հակասում է Աստծո եւ բնության օրենքին: 100 վարդապետերից հազիվ երկուսը կարող են սեռական կյանքը զեղչել, մի մասը վերածվում են մտավոր աննորմալների, իսկ մյուս մասն էլ գաղտնի ձեւով ապրում է սեռական կյանքով: Դժբախտաբար, սա է այսօրվա վիճակը:
– Հիմա ինչո՞վ է զբաղվում Մուրադ-Ռաֆայելյան վարժարանը:
– Ճիշտ այս օրերին վարժարանը պատրաստվում է ներկայանալու Վենետիկի միջազգային ճարտարապետական ցուցահանդեսին, այսինքն` պատրաստվում է հայկական տաղավարը: Մուրադ-Ռաֆայելյան շենքը կարելի է վերածել հիանալի հայ կրթօջախի, եթե պաշտոնական տերերը, որոնք վարդապետերն են եւ Մխիթարյան միաբանության անդամներ են, իսկ ավելի ճիշտ` անմիաբանության անդամները, բարի կամեցողություն ունենան:
– Ինչո՞ւ անմիաբանություն:
– Երբ 1968թ. ցնցվեց ամբողջ աշխարհը հիպպիական շարժումից, եւ նոր էջ բացվեց աշխարհում, զոհ գնացին շատ միաբանություններ, այդ թվում` Մխիթարյան միաբանությունը: Այդ սերնդի համար վանքի ու դրսի իրականությունը խիստ տարբեր էին: Վանքից դուրս գալով` նրանք հսկայական կոնտրաստ տեսան: Եվ մտնելով 1968թ.-ին ստեղծված սանձարձակ աշխարհի մեջ` կորան:
– Հիպպիները նրանց կործանեցի՞ն:
– Այո, հիպպիները նրանց կործանեցին (ծիծաղում է.- Մ.Մ.):
– Մեր արվեստագետներից շատերը նախընտրում են ապրել Եվրոպայում, ստեղծագործել այնտեղ: Ավելի հե՞շտ է դրսում ստեղծագործելը: Ինչո՞վ է գրավում Եվրոպան արվեստագետին:
– Բավական բարդ պարագա է: Խոսելով Վենետիկի մասին` կարող եմ ասել, որ շատերն են գալիս Վենետիկ, հմայվում քաղաքի զարմանահրաշ գեղեցկությամբ, ու նույնիսկ ասում, որ այդ քաղաքն արվեստագետի համար ամենանպաստավոր վայրն է: Դա խիստ անհատական մոտեցում է: Կարծում եմ` Վենետիկը պարալիզացնում է արվեստագետին, սահմանափակում է նրա ստեղծագործական թափը, որովհետեւ քաղաքն այնքան գեղեցիկ է, որ միայն կարող ես կանգնել ու դիտել: Այդ դեպքում ի՞նչ ստեղծագործես, երբ դիտելով՝ աչքդ արդեն գոհանում է, այլ կերպ ասած` արվեստագետի հոգու պահանջն արդեն բավարարվում է, ու նա դառնում է գինովցած: Ու գինովցած էլ սկսում է ստեղծագործել: Իհարկե, սա չի նշանակում նաեւ, որ արվեստագետն այլեւս չի կարող ստեղծագործել: Ես ինքս ավելի լավ աշխատում եմ այլ քաղաքներում, քան Վենետիկում:
– Այդ դեպքում ինչո՞ւ եք մնում Վենետիկում:
– Հանգամանքների բերմամբ ես հիմա Վենետիկում եմ, բայց դրանից առաջ ես ապրում էի Վիեննայում, ԱՄՆ-ում, իսկ վաղը միգուցե հայտնվեմ բոլորովին այլ տեղում: Վենետիկ գնացի Գեղարվեստի ակադեմիայում ուսանելու համար, որտեղ սովորեցի 6 տարի, չնայած՝ ուսումնառությունը 4 տարով էր: Ներողություն եմ խնդրում համեմատությանս համար, բայց Վենետիկը հրաշալի «պոռնիկ» է: Շատերն իրենց կյանքի մեծ ժամանակն ու գումարները ծախսում են նրա համար` կարծելով, թե այն իրենց կպատկանի: Մինչդեռ Վենետիկը ոչ մեկին չի պատկանում, ինչպեսեւ պոռնիկը: Այդպիսին է Վենետիկը: Ես էլ կարող եմ ասել, որ նրա «սիրահար-զոհերից» եմ:
– Ձեր նկարներում ավելի շատ սյուրռեալիզմ ու սիմվոլիզմ կա: Աշխարհը գերիրապա՞շտ է դառնում:
– Չեմ կարող ասել` ինչու է այդպես: Տարիներ առաջ նկատեցի, որ մուսալեռցի-այնճարցի արվեստագետների մեծ մասը սյուրռեալիստներ են: Կարծում եմ` սյուրռեալիզմի ընտրությունը պայմանավորված է մուսալեռցիների դարավոր փորձառություններով, պատմությամբ: Թերեւս հենց դա ինչ-որ ձեւով` լավ կամ վատ, հարվածեց մուսալեռցիներին` ծնունդ տալով մի հոգեվիճակի, որն արտահայտվում է իբրեւ սյուրռեալիզմ: Այնճարցին ու մուսալեռցին մի կողմից, ասես, մնաց իրականության մեջ, մյուս կողմից՝ առիթ ուներ երազելու: Սովորաբար այդպես է, երբ մեկը շատ բան չունի իր կյանքում, երազելու ավելի մեծ առիթ ունի: Իսկ երբ կյանքը շատ բան է տալիս, մարդը հաճախ զրկվում է երազելու կարողությունից:
– Գենետիկական հիշողությունը վճռորո՞շ է արվեստում:
– Գենետիկական հիշողությունը արվեստագետի ենթագիտակցության մեջ արձանագրված տպավորությունն է: Հատկապես գերիրապաշտի, սյուրռեալիստի համար դա ամենակարեւորն է: Ես երբեւէ հավակնություն չեմ ունեցել բացատրելու, թե իրականում խորքի մեջ ի՞նչ է կատարվում: Երկու օր առաջ հայրս, նայելով գերիրապաշտական գործերիս, հարցրեց, թե ի՞նչ իմաստ կա այդ նկարներում: Հորս ասացի, որ չգիտեմ: Կա ինչ-որ խորհրդավոր մղիչ ուժ, իրականություն-պատճառ, որ օգտագործում է ինձ՝ որպես միջոց, իր ասելիքը գույնի ու գծի միջոցով ասելու համար:
– Այսինքն` արվեստագետն ինքը չի հասկանում` ի՞նչ է անում կտավի տարածքում:
– Հենց դա էի ուզում ասել: Իհարկե, երբեմն գիտեմ նաեւ, թե ինչի մասին եմ խոսում: Երբ հաճախ գործս ավարտում եմ, ինքս կանգնում եմ այդ գործի առաջ, ու որպես երրորդ աչք` փորձում բացատրել գործս: Շատ անգամ պատահում է, որ մարդիկ կանգնում են գործերիս առաջ, եւ ուղղակիորեն սկսում են հուզվել, լալ: Վստահ եմ` յուրաքանչյուր նկարչի համար դա մեծագույն գոհունակություն է: Այդ պահերին տեսնում ես, որ մարդկանց ուղեղին եւ հոգուն է հասնում նկարչի ասելիքը, ինչը նկարիչը շատ հաճախ, ինչպես նշեցի, չի հասկանում: Դրա բացատրություն տալը պարզապես շինծու է: Նկարիչը միայն միջոցն է, որն օգտագործվում է մեկ այլ իրականության կողմից, իսկ դա կյանքն է:
– Եվ այսօր այդ իրականությունը «պարտադրում» է արվեստագետին պատկերել ոչ թե գեղեցիկը, այլ` կոնցեպտուալ գաղափարները:
– Շատ ճիշտ է, այդ հանգրվանափուլը սկսել է արդեն մի քանի տասնամյակ, բայց կարծես այսօր կրկին վերադառնում են Ձեր հարցի առաջին դիտարկմանը: Մի քանի տարի առաջ միջազգային ցուցահանդես կազմակերպվեց Վենետիկում: Ցուցահանդեսի նշանաբանն էր. «Արվեստը չպետք է լինի տգեղ, որպեսզի խելացի երեւա» («Art doesnգt be ugly to look inteligent»): Հարցը բավական տեղին էր, որովհետեւ տասնյակ տարիներ շարունակ կոնցեպտուալ արվեստի անվան տակ այնքան տգեղ գործեր երեւան եկան, որոնք ստեղծվել էին միայն գաղափար փոխանցելու համար: Իսկ երբ արվեստը սկսում է ծառայել որեւէ մեկին կամ որեւէ բանի, արդյունքը դա է լինում: Բոլոր ժամանակներում տարբեր իզմեր իշխեցին` իլյումինիզմ, կլասիցիզմ, ռոմանտիզմ. սյուրռեալիզմ, ֆուտուրիզմ եւ այլն, այնինչ այսօր իշխում է պլյուրռեալիզմը: Հիմա չկա տիրող մեկ ոճ: Բոլոր ոճերն էլ գոյատեւում են եւ գտնում են իրենց գնահատողներին: Իսկ պլյուրռեալիզմը էվոլյուցիայի արդյունք է: Արվեստում մեկ դպրոց գոյություն չունի: Վիեննայում կա սեկցիոնիստների խումբ, որը 1900-ական թթ. սկզբին հեղափոխություն արեցն լքելով կլասիկ ոճն ու ստեղծելով իրենց պալատը: Մինչ օրս Վիեննայում պահպանվել է այդ կենտրոնը, որի ճակատին գրված է` «Տվեք ժամանակին իր արվեստը, եւ արվեստին իր ազատությունը»: Արվեստը պետք է ունենա իր ազատությունը:
– Իսկ երբ քաղաքական ուժերն են խլում այդ ազատությո՞ւնը, այսինքն` Ձեր նշած ժամանակի զոհն է դառնում արվեստը: Արվեստագետն ի՞նչ պետք է անի:
– Խնդիրը դիտարկենք երկու կողմից: Եթե տվյալ ժամանակում տվյալ երկրի ժողովուրդն ունի քաղաքական խնդիրներ, ապա, անշուշտ, արվեստագետը այն կարող է արտահայտել իր արվեստի մեջ, իսկ երբ այդ երկրում քաղաքական իրավիճակն ավելի հանգիստ է, ապա այդ արվեստագետը պատճառ չունի քաղաքականությունն արվեստ բերելու: Ավելի քան 20 տարի է` ես նվիրվել եմ արվեստին, եւ շատ քիչ է պատահել, որ քաղաքականությունը հետաքրքրի ինձ: Իմ նյութերն ավելի համամարդկային են, որոնք խոսում են մարդու հոգեվիճակի, կյանքի տարբեր երեւույթների մասին: Իրականում, գույնով ու գծով քաղաքական ասելիքս շատ քիչ եմ արտահայտել: Տարիներ առաջ Վիեննայի քաղաքապետարանի դիմաց մի հսկա պաստառ էին դրել, որտեղ միասին ապրելու կոչ էր արվում: Coexistence art-I C-ն պատկերել էին իսլամների կիսալուսնով, X-ը` հրեաների Դավթի վահանին, իսկ T-ն` քրիստոնյաների խաչին: Իսկ որպեսզի բողոքս արտահայտեի` տուն հասնելով անմիջապես նկարեցի: Պատկերեցի 3 նշանները` աստղը, խաչը եւ մահիկը, որոնք ունեին մարմին եւ զենք: Այդ երեք նշանները գնդակահարում էին երեք ֆիգուրների, որոնցից մեկը Մուհամեդն էր, մյուսը` Քրիստոսը, իսկ երրորդը Մովսեսն էր: Այդ ժամանակ այնքան էի զայրացել, որ ուզում էի իմ բողոք-նկարը տանել-դնել պաստառի դիմաց: Բարեկամներիցս շատերն ասացին` Կոկո, մենք քո կողքին ենք, տանենք նկարը պաստառի մոտ դնելու, բայց այդպես էլ չտարա:
– Ինչո՞ւ:
– Քրիստոնյան պետք է ասեր` արվեստագետն այսպես է մտածում, հրեան ամեն կերպ կհարվածեր իմ անձը, չէր ների ինձ, իսկ իսլամը` կսպաներ ինձ:
– Վախեցա՞ք:
– Եթե Վիեննայում մի քանի մուսուլման տեսնեին այդ նկարը, նրանք շատ հանգիստ կսպանեին ինձ: Ասելիքս այն է, որ ես իմ ընդվզումը հայտնեցի այդ պաստառի միջոցով:
– Բայց այն մնաց արվեստանոցի 4 պատերի մեջ: Հիմա որտե՞ղ է ազատությունն արվեստում:
– Կարեւորն այն էր, որ ես հայտնեցի իմ ասելիքն այդ նկարի միջոցով: Այլ խնդիր է, որ ես` իբրեւ անձ, վախեցա այն հրապարակել, սակայն նկարն արդեն ապրում է, որը գուցե իմ մահվանից առաջ կցուցադրեմ: Ինձ հետաքրքրում է մարդն՝ իր հոգեկան աշխարհով, նրա վերապրելու ձգտումը: Նպատակը մարդու մասին խոսելն է, եւ խոսել այնպես, ինչպես մարդը կա: Իրականում մարդը բավական բարդ է: Օրինակ, ես չգիտեմ՝ ինչպես բացատրել իմ գործերը, որովհետեւ չգիտեմ, թե ինչպես բացատրեմ ինքս ինձ: Հաճախ հայելու առաջ կանգնում ես` հարցնելով` ո՞վ եմ ես: Իհարկե, կենսաբանորեն շատ լավ գիտես, թե ով ես, Ֆրեյդը հրաշալիորեն բացատրում է, թե ո՞վ է մարդը, կրոնն էլ իր բացատրությունն է տալիս:
– Ձեր նկարների վերնագրերը, ասես, ուղղորդիչ լինեն դիտողի համար: Օրինակ, «Վերջի վերջը»: Վերնագրերին կարեւորությո՞ւն եք տալիս:
– Սովորաբար գործին վերնագիր տալիս միշտ փորձում եմ այնպես անել, որ վերնագիրն օգնի դիտողին, որպես բանալի ծառայի նրան, որպեսզի կարողանա մտնել իմ ստեղծած աշխարհը: Թեեւ շատ հաճախ հանդիսատեսը վերնագրի կարիք չունի: Նա կարող է ժամեր շարունակ կանգնել նկարի առջեւ ու խոսել նկարի հետ: Երբեմն պատահում է, երբ հանդիսատեսն այնպես է վերլուծում իր տեսածը, որ կարելի է ապշել: Այդ պահերին միշտ մտածում եմ, թե որտեղի՞ց բերեց այդ ամենը: Երբեմն էլ նկարներս վերլուծելով` մարդիկ սկսում են խոսել իմ կյանքի մասին: Դա ինձ ապշեցնում է: Դա նմանվում է ձեռքի ափի մեջ բախտ կարդալուն:
– Ի վերջո, ի՞նչ է տալիս արվեստը մարդուն:
– Աշխարհի բոլոր մարդիկ կարիք ունեն հաղորդակցվելու, իրենց տեսածը, լսածը, համտեսածը փոխանցելու մյուսներին: Չէ՞ որ մարդը հասարակական կենդանի է: Մենք չենք կարող մնալ մենակ: Այն, ինչ անում է մարդ արարածը, մղում ունի մենակությունը հաղթահարելու: Յուրաքանչյուրս ինչ-որ մեկի կարիքն ունենք` ես կամ, որովհետեւ դու կաս, դու կաս, որովհետեւ ես կամ: Եթե դու չլինես, իմ գոյությունն անիմաստ է: Այս իմաստով ամեն մեկիս գոյությունը կախված է մյուսի գոյությունից: Նույնիսկ այն մարդը, որ ամեն օր օղու շիշն է ձեռքն առնում, կարիք ունի ինչ-որ մեկի ընկերակցության: Այնճարցի մի բանաստեղծ կար, որ ասում էր` երբեմն մարդն իր կյանքում միայն մի բան է փնտրում` սիգարետ ծխելու ընկեր. դա այն պահն է, որ ինչ-որ մեկը լսում է քեզ, քո վախերը, մտորումները, ու դու էլ նրան ես լսում: Վերջիվերջո ամեն մեկս կարիք ունենք ուսի, որի վրա կլացենք: Արվեստագետն էլ կարիք ունի իր ստեղծածի մասին հաղորդել մյուսներին:
– Ի դեպ, ինչո՞ւ Կոկո:
– Լիբանանահայերը Գրիգորին Կոկո են ասում, այնպես, ինչպես հայաստանցիները՝ Գրիգորին` Գոքոր: