Կընդունվե՞ն փոփոխությունները «Լեզվի մասին» օրենքում, թե՞ ոչ, կհրաժարվի՞ գործարար Ռուբեն Վարդանյանն իր «Դիլիջան» միջազգային դպրոցը Հայաստանում հիմնելու գաղափարից, թե՞ ոչ, ճանաչված մշակութաբան Ռուբեն Անգալադյանի կարծիքով` էական չէ: Էականն այն է, որ Հայաստանում պետք է լինեն բազմատիպ դպրոցներ:
– Պարո՛ն Անգալադյան, օտարալեզու դպրոցների բացման գաղափարին Ձեր մոտեցումը էականորեն տարբերվում է մինչ այժմ հնչած տեսակետներից: Ձեր կարծիքով` մեր հասարակությունն այժմ հակասության մեջ է. մի կողմից՝ ուզում է պահպանել միայն հայերենով կրթությունը, ինչը համարում եք գավառական ավանդույթների պահպանում, մյուս կողմից` ուզում ենք, որ մեր ձայնը լսելի լինի աշխարհում: Բայց ինչո՞վ է հայոց լեզվի պահպանությունը խոչընդոտում միջազգային ասպարեզում մեր ձայնի բարձրությանը:
– Տեսե՛ք, այսօր էլ մեր բարձրագույն դպրոցը միատարր չէ. կան եվրոպական, ամերիկյան, սլավոնական համալսարաններ: Սակայն դրանք պատրաստում են չինովնիկների: Ասում են` հայրենասիրություն. մեր ամենամեծ հայրենասեր Քըրք Քըրքորյանը հայերեն չգիտի, հայկական դպրոց չի գնացել, բայց նրանից մեծ բարերար չենք ունեցել Հայաստան պետության համար: Պետք է հասկանանք, որ աշխարհի բոլոր կետերում ապրող հայերին միավորողը հայկական միտքն է, հայ մարդու հաջողությունները, ոչ թե իրենց մոտեցումները ավանդույթի նկատմամբ, կամ գիտե՞ն լեզուն, թե՞ ոչ: Այդ տրամաբանությամբ` Ազնավուրի թանգարան պիտի չբացեինք: Սարոյանին պիտի չընդունեինք, քանի որ հայերեն լավ չէր խոսում:
– Բայց ոչ ոք դեմ չէ, որ հայ գրականությունը լինի բազմալեզու, ինչպես, օրինակ, շվեյցարական, հրեական գրականությունը:
– Նաեւ իռլանդականը: Հասկանո՞ւմ եք, միայն ծագումով ընդունել-չընդունելը սխալ է: Նույնը` նաեւ լեզվի մասին կարող եմ ասել: Ցեղասպանություն ապրած ազգ ենք, դրա համար հայ մնալը կարեւորագույն արժեք է, բայց անցել է ժամանակ, եւ չի կարելի անընդհատ ասել` մենք փոքր ազգ ենք: Սա հատուկ է ոչ խելացի ազգերին, եւ այս միտքն անընդհատ կրկնելը կարող է մի ողջ ժողովրդի բարդույթավորել, գցել դեպրեսիայի մեջ:
– Կարող ենք եւ չնկատելու տալ, որ փոքր ազգ ենք, սակայն դրանից մեր քանակը չի ավելանա: Այսինքն` առանց այդ էլ հայոց լեզվի կրողներն այնքա՜ն քիչ են, եւ օրենքով եւս կրճատել այդ մարդկանց թիվն՝ ուղղակի անհասկանալի է:
– Կրկնում եմ. բազմատիպ դպրոցներ պետք է լինեն Հայաստանում: Բոլոր դպրոցներում հայերենը պետք է լինի հիմնական առարկաներից մեկը: Հայերենը պետք է զարգացնել այնպես, որ բարձրանա աշխարհընկալման, զարգացման մտքի ցենզը: Ինքը՝ լեզուն, հետամնաց լեզու է:
– Առաջին մարդն եք, ումից նման բան եմ լսում:
– Կարող եք ասել` ամեն ինչ պատրաստ է, կարելի է հայերենով թարգմանություններ անել: Համաշխարհային գիտությունն անհնար է թարգմանել: Ոչ մի առաջադեմ փոքր ազգ եւ մինչեւ անգամ Չինաստանի պես պետությունը, որ չինարեն կարող է թարգմանել ինչ ասես, ի վիճակի չէ այսօրվա գիտական մտքի թռիչքի ռիթմը պահպանել: Կան մի քանի լեզուներ, եւ հիմնականն անգլերենն է… Մենք չենք խոսում` ով պիտի դառնա հովիվ, ով պիտի արհեստավոր դառնա, ուսուցիչ, բժիշկ: Խոսում ենք մտքի մասին. պիտի հասկանանք` հայերենն ինքը կոնսերվատիվ լեզու է, փոքրաթիվ ազգի հնարավությունները մեծ չեն կարող լինել:
– Բայց կոնսերվատիվ է նաեւ 90 միլիոնանոց Ճապոնիան:
– Այո, այդ պատճառով էլ մինչեւ անգամ Ճապոնիան, 50-60 տարի է, ֆունդամենտալ գիտություն է զարգացնում, բայց դեռ չի հասել գագաթին:
– Այն, որ Հայաստանում ֆունդամենտալ գիտությունը կյանքից անժամանակ հեռացավ, կապում եք հայոց լեզվի՞ հետ:
– Անկասկած: Օտարալեզու դպրոցները կլինեն մեր հարստությունը: Որ ուղեղները մնան այստեղ, եւ ոչ թե նրանք, ովքեր պետք է իսկական գիտություն ստեղծեն, թողնեն, գնան: Մենք թույլ ենք տալիս մեր լավագույն մասին հեռանալ, անունը դնելով, թե` հայրենասեր ենք, պիտի կրթությունը միայն հայերենով լինի: Հայրենասիրությունը ճիշտ, այլ ոչ թե էմոցիոնալ գնահատական տալն է: Ես էլ կարող եմ ասել` հայրս, մայրս հայ են, ի՞նչ եք ասում, հայերենը եւ վերջ: Բայց ոչ:
– Բայց ոչ ոք չի ասում` հայերենը եւ վերջ: Ասում ենք` հայերեն` գումարած առնվազն երկու օտար լեզու:
– Ի՞նչն է պատճառը, որ Սովետական Միությունում բոլոր հանարապետությունների լեզուները զիջում էին ռուսերենին: Ձեզ թվում է` Մոսկվան ինչ-որ բա՞ն էր պարտադրում: Ոչ. փոքր ազգերի լեզուն ինքն աշխարհընկալման, մտքի կրողն է, այսինքն` ի՞նչ բազային միտք ունեն: Տաջիկստանի միտքը 14-րդ դարում էր, Էստոնիայինը` 19-րդի վերջ: Տարբերությունը հսկայական է: Հայաստանն իր անհատների միջոցով մտավ 21-րդ դար: Ուղղակի՛ իր անհատների միջոցով: Ցեղասպանությունը մեզ մի կողմից՝ ջախջախեց, մյուս կողմից՝ տվեց պոռթկումի հնարավորություն: Ոնց որ` մի ազգ գնաց եւ եկավ նոր, թարմ ազգ: Գտնում եմ, որ մոտավորապես 1920-ից այս կողմ հայ ժողովուրդը սկսեց ապրել բոլորովին նոր էներգիայով:
– Նշեցիք, որ փոքր ազգերն իրենք էին իրենց համար առաջնային լեզու ընտրել ռուսերենը` որպես զարգացման լեզու: Այսօր Ռուսաստանում բոլորը մտածում են ռուսերեն, սակայն գիտական մտքի ճգնաժամ է նաեւ այնտեղ:
– Այսօր Ռուսաստանը Սկոլկովոյում ցանկանում է ստեղծել Սան Ֆրանցիսկոյի, այսպես կոչված, բարձր տեխնոլոգիաների անկյուն: Չի՛ կարող ունենալ: Այն ազատությունը, որ ունի Ամերիկան, ոչ ոք չի կարող ունենալ: Ոչ մի հրամանով չես կարող ստեղծել այդ ազատությունը: Ազատությունն է ստեղծել գիտական միտքը, տեխնոլոգիաների խաղը, որն ամբողջովին վիրտուալ է: Եվ մինչեւ այսօր ոչ մի գումար եւ ոչ մի վերեւից իջած հրաման չեն կարող տալ այն արդյունքը, ինչ տվել է ազատությունը: Ցիվիլիզացիոն պրոցես կա, որը կապված է մարդու մտքի թռիչքի հետ:
– Պարո՛ն Անգալադյան, մեր նախորդ զրույցի ժամանակ, երբ թվարկում էիք` ի՞նչն է Հայաստանում թանկ վաճառվում մարդկային շուկայում, նշեցիք` լկտիությունը, ճարպկությունը, բայց «միտք» բառը չասացիք: Եվ գիտական մտքի կանգի, արժեքային այս ցածրորակ համակարգի պատճառը չի կարող համարվել հայոց լեզուն:
– Այո, բայց մենք վերլուծում ենք համակարգ, որը կոչվում է «արդարություն»: Այդ թվում եւ` արդարություն դպրոցում: Հայաստանը պահպանելու համար ի՞նչ պիտի անենք:
– Բացենք օտարալեզու դպրոցնե՞ր:
– Դա դեմագոգիա է: Եթե մինչեւ հիմա ինձ ճիշտ չհասկացաք, չեմ կրկնի: Ես ասում եմ` աշխարհընկալման միտքը չի կարող լինել այստեղ այդ բարձունքի վրա, եթե չունենանք ճշմարիտ մոտեցումներ եւ բազմալեզու տարբեր դպրոցներ, որոնք բերելու են բազմաթիվ մշակույթներ: Այստեղ 99 տոկոսը հայեր են: Եվ հետո, ես եւ Դուք տարբեր ձեւով ենք ընկալում օտարալեզու դպրոցների գոյությունը: Դուք ինչպե՞ս եք ընկալում:
– Ես հասկանում եմ այսպես` օտար լեզուներին լիարժեք տիրապետելու համար ամենեւին անհրաժեշտ չէ հայերենը փոխարինել անգլերենով կամ ռուսերենով: Եվ հետո, այն, ինչ Դուք եք առաջարկում, Հայաստանը պահպանելու համար որպես առաջին քայլ՝ չպետք է լինի օտարալեզու դպրոցների բացումը: Ունենալով այսպիսի խարխուլ արժեքային համակարգ, բերել եւ ներդնել օտարալեզու դպրոցներ, նշանակում է՝ ինչ-որ բան փրկելու ճանապարհին կորցնել մեր միակ իրական արժեքը` լեզուն:
– Դարերի ընթացքում պահպանվել է հայ ժողովրդի կյանքը, հայ ժողովրդի միտքը: Բոլորից թանկը կյանքն է, հետո միտքը: Տեսեք, Աստված որտեղ է միտքը տեղադրել` ամենաբարձր տեղում: Ինչ ապարատ է տվել այդ մտքին` որ տեսնի, լսի, հասկանա, շնչի: Ու ամեն ինչը կապված է մտքի հետ: Հայ իրականության մեջ միտքը գին չունի: Այստեղ ասում ես, թվում է` ինչ-որ բան հասկացավ, մեկ էլ ասում է` ինչ-որ ասում ես, անցյալ տարի գրել եմ: Պրծավ: Ո՞նց ապացուցես:
– Խնդիրը, որ մեր երկրում չեն գնահատում միտքը, միտք ունեցող մարդկանց, ամենեւին հայերենով խոսելու, մտածելու պատճառով չէ: Չե՞ք կարծում:
– Ես վստահ եմ, որ իմ հանդեպ լավ եք տրամադրված, սակայն ինձ, իմ մտքին, իմ ասածի մաքրությանը չեք հավատում: Մինչեւ ցեղասպանություն չապրենք, չենք հասկանա: Չենք հասկանում, որ արդար չենք եղել մեր ներսում, մեր ազգային տասնյակ թերությունները ցեղասպանությունը բացահայտել է: Մենք տեսնում ենք մեկ բան` մեր առջեւ թշնամի է, եւ նա բարբարոս էր: Բայց չենք տեսնում այն խնդիրները, որ բացահայտեց ցեղասպանությունը: Նախ` որ մասնատված էինք` որպես ազգ: Կարդացեք Աճառյանին. նա շատ լավ նկարագրում է, որ ամեն բանահյուսություն տարբերվում է մյուսից անճանաչելիության աստիճանի: Ելնելով դրանից` տարբեր էր ազգային տարազը: Այսինքն` մի էթնոսի շուրջ ստեղծվում էին մանր էթնոսներ` մշեցիներ, վանեցիներ, եւ այլն: Ջախջախվեցի՛ն: Սկսվեց նոր գեներացիա: Այսինքն` թարմացրինք մեր գենոֆոնդը: Մշեցին մշեցու հետ չէր ամուսնանում միայն, այլեւ սասունցու, զեյթունցու: Սա նոր պոռթկում տվեց: Մենք այսօր այն իրավիճակում ենք, որ նորից կորցնում ենք: Մեզ համար օտար է, ոչ լիարժեք այն հայ ընտանիքը, որը բաղկացած է տարբեր ազգերից:
– Այդպես մի՛ ասեք. Հայաստանում կան ընտանիքներ, ուր այլազգի են, որպես կանոն, կանայք, եւ հասարակությունը չի զատում այդ ընտանիքները մյուսներից:
– Այդպես է գուցե այստեղ: Այլ երկրներում ասում են. «Էս մաքուր հայերն են: Սրանք, հեչ, էն հայը չեն»: Մենք էքսցենտրիկ մտածողություն ունեցող ազգ ենք: Մի կողմից ասում ենք` այ մարդ, էս ինչ է կատարվում, մյուս կողմից` սրա տատը հայ է, մյուսի պապը հայ է: Մենք արժանապատվություն չունենք:
– Դուք եւս շատ էմոցիոնալ եք:
– Այո, բայց չեմ ասում` հայերենը ջնջենք:
– Իսկ ինչո՞ւ հայկական դպրոցում բարձր մակարդակով չուսուցանել օտար լեզուներ:
– Ես խոսում եմ տեսության մասին: Ասում եմ` հայկական պետությունում, ցավոք, 99 տոկոսով հայեր են: Եթե այստեղ ապրեին 40 տոկոս օտար ազգի ներկայացուցիչներ, նրանք պիտի իրենց դպրոցները բացեին: Ստիպված եմ ամեն ինչ բացատրել. եթե մենք ինքներս բացենք հիմնական լեզուներից դպրոց, մեր օգուտն է: կօգտվենք օտարների մտքերից: Ինչո՞ւ չեք ուզում հասկանալ:
– Գիտե՞ք ինչու, որովհետեւ Մոսկվայում, ուր ունենք հայկական այդքան մեծաթիվ համայնք, չկա անգամ մեկ հայկական դպրոց:
– Լոս Անջելեսում ունենք: Ինձ մի մաթեմատիկոս գիտնական ասեք, որ հայկական դպրոց է ավարտել եւ դարձել է խոշոր գիտնական: Բանաստեղծը, հայագետն ու արեւելագետը դնենք մի կողմ: Մեր աշխարհընկալման միտքը շատ թույլ է, կոնսերվատիվ: Հայն աշխարհը սխալ է ընկալում: Իմ հիմնական աշխատությունում` «Ազգային ինքնաճանաչողություն», պարզ գրված է` հայը իրականությունը չի տեսնում, այն իրականությունը, որ կա: Ինքն իր երեւակայության մեջ է եւ ոչ մի կապ չունի: Մենք միշտ վատ վիճակում ենք: Աշխարհը մեզ չի հասկանում: Ուզում եմ հասկանանք աշխարհն այնպես, ինչպես կա: Եվ աշխարհն էլ մեզ հասկանա: Ճշմարտությունը կա, իսկ մենք միշտ հարցնում ենք` բա ճշմարտությո՞ւնը:
– Ներեցեք, բայց անգամ Աստվածաշնչում «Ի՞նչ է ճշմարտությունը» հարցի պատասխանը լռությունն է:
– Ճշմարտությունը մենք ոչ թե Ավետարանո՛վ ենք ճշտելու, այլ իրականությամբ: Մեր հիմնական վերլուծողները, ովքեր վերլուծում են տարածաշրջանը, նորմալ չեն պատկերացնում իրականությունը: Ռեգիոնի փոքր խնդիրները տեսնում են, բայց լուրջ աշխարհընկալման տեսանկյունից, ինչպես պետք է զարգանալ, չգիտեն: 99 տոկոսը Ռուսաստան գիտի միայն: Քանի անգամ եմ տեսել, երբ հայն օտար միջավայրում վատ է արտահայտվել մեկ այլ ազգի մասին` չիմանալով, որ այդ ազգի ներկայացուցիչ կա կողքին: Պատճառն այն է, որ այստեղ 99 տոկոսը հայ է: Երբ Դեմիրճյանը գրում է իր «Հայը», նկատում է, որ հայի վերջին ճշմարտությունն այն է, որ ուզում է հանել սուրն ու կտրել թշնամու վիզը: Դիվանագիտությունն է մյուս տարբերակը` առանց վիզ կտրելու: Ես ուզում եմ, որ հայը լինի դիվանագետ, Դուք ուզում եք, որ հանի սուրն ու կտրի գլուխը:
– Հավատացե՛ք, չեմ ուզում:
– Կարծում եմ, որ մենք համախոհներ ենք: Ժամանակի տեսանկյունից` տարբեր ժամանակներում ենք. ես առաջ եմ քայլում, Դուք քայլում եք ազգի հետ:
– Ոչի՞նչ, եթե չվիրավորվեմ:
– Մենք պետք է հասկանանք, որ միտքը կարեւոր է: Ոչ թե այն միտքը, որ մեզ կանգնեցրել է շատ մեծ դժվարությունների առաջ, այլ այն միտքը, որ մեզ կբերի համաշխարհային հանրության, ու մենք կտեսնենք` որտեղ ենք, ունե՞նք հեռանկար ճշմարիտ լինելու: