Ո՛չ արտաքին մարտահրավերները, ո՛չ ներքաղաքական խարխուլ վիճակը, ո՛չ հնարավոր պատերազմի մասին զրույցները իշխանություններին չեն հակում քայլ անել դեպի հասարակությունը: Անցած շաբաթ ԱԺ-ն առաջին ընթերցմամբ ընդունեց «Լեզվի մասին» եւ «Հանրակրթության մասին» օրենքներում փոփոխություններ կատարելու նախագիծն` ավելի խորացնելով իշխանությունների եւ հասարակության փոխադարձ հակակրանքը: Այնուամենայնիվ, հասարակության առողջ մասը շարունակում է բողոքել նվաստացուցիչ այս նախագծի դեմ: Խնդրով մտահոգ մարդկանց տեսակետները ներկայացնելը ձանձրալի կրկնություն չենք համարում: Իմ զրուցակիցներն են հրապարակախոս, բանաստեղծ Մարինե Պետրոսյանն ու թարգմանիչ, բանաստեղծ Կարինե Աշուղյանը:
Լ.Ա. – Խոշոր լեզվաբան լինել պետք չէ` հասկանալու համար, որ մեր լեզուն նախեւառաջ թերագնահատում ու աղավաղում ենք ինքներս: Բարձրաստիճան մեր պաշտոնյաներից գրագետ գրեթե ոչ ոք չի խոսում: Բացեք պետական գրագրության որեւէ նմուշ եւ կտեսնեք մեր պաշտոնյաների գրագիտության մակարդակը:
Մ.Պ. – Կարծում եմ` պարտադիր չէ, որ մարդը լեզուն ընկալի որպես հատուկ արժեք։ Բնական վիճակներում նման բաների մասին շատ չեն խոսում։ Անցած 20 տարիներին Հայաստանում էդ իմաստով նորմալանում էր վիճակը. եթե մարդ գնում է հայկական դպրոց, գրագրությունը հայերենով է, իր համար լեզուն ընկալվում է ոչ թե իբրեւ ինչ-որ առանձնահատուկ արժեք, այլ իբրեւ իր կյանքի մի մասը: Իսկ այս փոփոխությունը բնական զարգացմանը հակառակ էր: Եվ նույնիսկ հիմա, երբ աղմուկ է բարձրացել, ոչ ոք կարգին չի բացատրում` ինչով է դա պայմանավորված:
Լ.Ա. – Բացատրությունը այսպիսին է` կան ներդրողներ, ովքեր պատրաստ են գումար դնել` բացել օտարալեզու դպրոցներ, եւ չօգտվել այդ հնարավորությունից հայերս չենք կարող:
– Չէ՛, ներդրողների մասին հետո սկսեցին խոսել, երբ արդեն դրա մասին լուրերը թափանցել էին բլոգեր եւ մամուլ։ Սկզբում ընդհանրապես ոչ մի հիմնավորում չկար: Հետո, երբ տեսան` աղմուկ բարձրացավ, սկսեցին տարբեր բաներ ասել, երբեմն` շատ ծիծաղելի։ Օրինակ, Աշոտյանն ասաց (մամուլում եմ կարդացել)` քանի որ իրեն բազմաթիվ մարդիկ խնդրում են օգնել, որ օրենքը շրջանցելով` երեխաներին ռուսական դպրոցում տեղավորեն, ինքն էլ, անօրինական քայլեր չանելու համար, օրենքն է փոխում: Ավելի անհեթեթ բան հնարավոր չէր հնարել: Էս տրամաբանությամբ եթե առաջնորդվենք` պետք է Հայաստանի բանակը ցրենք, որովհետեւ կան շատ մարդիկ, որ իրենց երեխաներին, օրենքը շրջանցելով, փորձում են բանակից ազատել։ Աբսուրդ է իսկական։ Ասեմ, որ այս թեմայով բանավիճելիս իմ նյարդերը մի քանի անգամ եղել է` չեն դիմացել, որովհետեւ ստիպված ես լինում այնքան ակնհայտ ճշմարտություններ ասել, որ ուղղակի ինքդ քեզնից ամաչում ես:
Կ.Ա. – Ես էլ եմ կարծում. ստիպված ես մտածել, որ դիմացինդ տրամաբանություն չունի, եւ ստիպված ես բերել շատ պարզագույն փաստարկներ: Օտարալեզու դպրոցների այս հարցը մեր ազգային ինքնագիտակցությունը թուլացնելու ձեւերից մեկն է, որովհետեւ հայոց լեզուն արդեն 20 տարի օրենքով պաշտպանված էր` որպես պետական լեզու, եւ ռուսական դպրոցների փակումն ընդունվեց համազգային խանդավառությամբ: Լեզուն պարզապես հաղորդակցության միջոց չէ: Ի դեպ, այժմ նշում են, թե դպրոցների թիվը սահմանափակելու են: Այսինքն` խոստովանում են, որ դա վատ բան է, բայց մխիթարվում են, որ մի քիչ են այդ վատ բանից անում: Եթե բացվեց մեկ դպրոց, դա կունենա շարունակություն: Այո, մենք վստահ չենք, որ մեր հասարակությունն ունի այդքան ուժեղ ինքնապաշտպանական բնազդ, որ չգնա դրան: Սկսելու են զարտուղի միջոցներով իրենց երեխաներին խցկել այդ դպրոցներ: Եվ այդ երեխաները, որոնք հայկական կրթություն չստանան, գուցե շատ լավ մարդիկ դառնան, Նոբելյան մրցանակի արժանանան, բայց մեր ազգի համար միանշանակ կորած են լինելու:
Լ.Ա. – «Մոդուս վիվենդի» կենտրոնի ղեկավար Արա Պապյանը հետաքրքիր օրինակ էր բերել` ստուգել, թե Արցախյան պատերազմում զոհված տղաների ո՛ր մասի կրթությունն էր հայկական, ո՛ր մասինը` օտար:
Մ.Պ. – Հայրենասիրության մասին խոսելով` կշեղվենք թեմայից։ Խոսքը ոչ թե հայրենիքը սիրել-չսիրելու մասին է, այլ հայերենին լիարժեք տիրապետելու։ Մյուս շեղող հարցն էլ սա է` «Օտար լեզու բա չսովորե՞նք»։ Ու սա ինձ ուղղակի հունից հանում է: Տեսեք, ասում են` այդ դպրոցներից դուրս կգան լավ կրթություն ստացած մարդիկ, ովքեր մեզ կներկայացնեն աշխարհում: Բայց ընդունակ մարդը որեւէ օտար լեզվի տիրապետելու համար կարիք չունի այդ լեզվով անցնելու բոլոր առարկաները։ Նա, ով միայն այդ ճանապարհով կարող է օտար լեզու սովորել` միջինից էլ ցածր ընդունակություններ ունի ուրեմն։ Մի՞թե նման մարդը պետք է Հայաստանը ներկայացնի դրսում։ Ես ինքս ավարտել եմ անգլիական թեքումով դպրոց եւ շատ լավ տիրապետում եմ անգլերենին: Բայց դա հայկական դպրոց էր:
Լ.Ա. – Ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞ւ այդ նախագիծն անհրաժեշտություն դարձավ այսօր: Քաղքենիությունը, հայերենի հանդեպ քամահրական վերաբերմունքը գուցե պատճառ դարձան կարծել, որ օտարալեզու դպրոցների անհրաժեշտությունն այսօր օրախնդիր է:
Կ.Ա. – Կարծում եմ` հասարակության վրա մեղք բարդել այս դեպքում չարժե: Հասարակությունը չի նախաձեռնել:
Լ.Ա. – Այո՛, բայց 10,15 տարի առաջ նման նախագիծ հնարավոր չէր, իսկ այսօր, անկախության 20-րդ տարում, հնարավոր է:
Կ.Ա. – Գուցե ոմանց ականջին պաթետիկ հնչի, եթե ասեմ` լեզուն մեր հայրենիքն է, մեր մտածողությունն է: Հիշում եմ Հրանտ Մաթեւոսյանի խոսքերը. «Քանի կար Սովետական Միությունը, կար փոքր ազգերի համար լեզու կորցնելու վտանգը, ավելի ագրեսիվ պայքարում էի ռուսական, անգլիական դպրոցների դեմ: Այսօր պայքարի իմ հիմքը խախուտ է, որովհետեւ մե՛ր իշխանություններն են»: Մտածում եմ` եթե Մաթեւոսյանը ողջ լիներ, ինչպես էր ընկալելու` անկախության 20-րդ տարում հրատապ է դառնում ոչ հայկական դպրոցների հարցը:
Մ.Պ. – Ասում եք` հասարակության մեջ կա հանդուրժողականություն օտարալեզու դպրոցների հանդեպ, եւ այդ պատճառով հնարավոր դարձավ այս նախագիծը: Դա ուժեղ փաստարկ չէ, քանի որ մեր իշխանությունները հաշվետու չեն հասարակությանը: Հասարակությունը նրանց համար գործոն չէ: Իշխանությունների հաշվարկներում հասարակությունը չկա, եւ այս հակազդեցությունը նրանց համար անակնկալ էր: Որովհետեւ սա այն քիչ հանդիպող դեպքերից է, երբ որ քաղաքական տարբեր, անգամ հակադիր կողմնորոշում ունեցող մարդիկ այս հարցում համակարծիք եղան:
Լ.Ա. – Եթե բոլոր ուժերը համակարծիք են, այդ դեպքում ԱԺ-ն պատրաստակամորեն առաջին ընթերցմամբ չէր ընդունի նախագիծը:
Կ.Ա. – Վերջին շրջանում ականատես եղանք հրաժարումների մի շարքի: Քանի դեռ ամենավերեւից այս նախագիծը խրախուսանքի չէր արժանացել, բարձրաստիճան պաշտոնյաներ հայտարարեցին, որ դեմ են նախագծին: Եղավ հստակ ցուցում, որ նախագիծը պետք է անցնի, եւ այդ մարդիկ նահանջեցին: Բայց քանի որ հասարակությունը կըմբոստանա, ինչը գալիս է ապացուցելու, որ լեզուն, իրո՛ք, պայմանական նշանների համախմբում չէ, օրենքն ընդունելը, կարծում եմ, դատապարտված է:
Մ.Պ. – Նախագիծը ընդունեցին, բայց դա Պյուռոսյան հաղթանակ էր:
Կ.Ա. – Աշխարհի զարգացած երկրներում չկա այսպիսի բան, որ կրթությունը տարվի օտար լեզվով: Ինչ վերաբերում է օտար լեզուների իմացությանը, անգամ ամենավերջին մշակը ուզում է, որ իր երեխան լեզուներ իմանա:
Մ.Պ. – Լեզուն կորցնելու վտանգը ռեալ է: Ասում են` ընդամենը 15 դպրոց ենք բացում: Նախ` դա սկիզբ է, հետո ի՞նչ իրավունք ունես բացելու 15 դպրոց եւ ասելու` մի մասը այս դպրոց պետք է գնա, մի մասը` ոչ: Դրանով ուզում են իրանց էլիտան ստեղծել: Այո, դրսի ճնշումը կա, բայց իրական նախաձեռնությունը գալիս է էլիտա ստեղծելու մղումից: Ամբողջ խնդիրն էն է, որ եթե էլիտայի ստեղծումը սկսում ես հայերենի վարկին խփելով, նշանակում է` այդ նոր ստեղծվող էլիտան չի լինի հայկական: Դա կլինի կոսմոպոլիտ մի բոմոնդ:
Լ.Ա. – Ասում եք` հասարակության վրա մեղք մի բարդեք, սակայն, համաձայնեք, այդ 15 դպրոցներում իրենց երեխաներին տեղավորելու համար ծնողները կդիմեն նույն քայլերին, ինչ քայլերի դիմում են` իրենց զավակներին բանակից ազատելու համար:
Մ.Պ. – Շատ բնական է, որ մարդիկ ուզում են` իրենց երեխան ստանա լավ Կրթություն: Ծնողն, ի վերջո, պարտավոր չէ մտածել ողջ ազգի մասին: Եթե նա տեսնի, համոզվի, որ հայերեն կրթությունը անորակ է, նա իր երեխային կտանի թեկուզ ոչ հայերեն, բայց լավ դպրոց: Ամենակարեւոր հարցը շատերը մոռանում են տալ` իսկ ո՞վ է մեղավոր, որ հայկական դպրոցն այսօր այս վիճակում է։ Պարզ չէ՞, որ Կրթության նախարարությունը, կառավարությունը: Մեղավորն իր մեղքն ընդունելու փոխարեն` գտել է հեշտ ճանապարհ. ուրիշի փողերով մի քանի դպրոց բացի, կրթության մեկ կամ երկու տոկոսի մակարդակը հայերենի հաշվին բարձրացնի, ու դրանով հարցը համարի լուծված:
Կ.Ա. – Ես չեմ կարծում, որ այսօրվա կրթության համար կոնկրետ պատասխանատու է Ա. Աշոտյանը: Այսօր այնքան բան կա շտկելու` սկսած գրականությունից` վերջացրած տնտեսությամբ:
Մ.Պ. – Բայց իշխող կուսակցությունը չէ՞ պատասխանատուն:
Կ.Ա. – Այս դեպքում չեմ կարծում, որ ամենամեղավորն Աշոտյանն է:
Մ.Պ.– Նախաձեռնության հեղինակը, հասկանում ենք, ինքը չէ, բայց էդ դեպքում թող Մատրոսովի պես ուրիշի ծրագիրը կրծքով չպաշտպանի:
Կ.Ա. – Մի մոռացիր, որ նա ունի ռուսական կրթություն, եւ դա շատ հարցերի պատասխան է տալիս: Մարդը մտածում է` ես ռուսական դպրոց եմ ավարտել, պարկեշտ եմ, հայրենասեր, ի՞նչ վատ է, որ ինձ նման երեխաներ լինեն:
Լ.Ա. – Մարինե՛, ուժի մե՞ջ է բլոգում Ձեր առաջարկը` այրել Աշոտյանի խրտվիլակը:
Մ.Պ. – Դեռ նոր էին այս քննարկումները սկսվում` այո, ես ֆեյսբուքում դա առաջարկեցի: Հետո քննարկումների ընթացքում ագրեսիան այնքան շատացավ, որ բանը հասավ նրան այրելու առաջարկներին: Կատակը մի կողմ` ագրեսիայի մասին եմ ուզում խոսել` ինչի՞ց է առաջանում ագրեսիան։ Նրանից, որ տեսնում ես` դիմացդ կանգնած է մեկը, որ ունի կոպիտ ուժ, ունի փող, իշխանություն ու քեզ հեգնում է: Ինձ համար ագրեսիան ավելի ազնիվ վերաբերմունք է, քան նման հեգնանքը:
Լ.Ա. – Կարինե, կմոտեցնեի՞ք լուցկին:
Կ.Ա. – Ո՛չ, միանշանակ` ո՛չ: Կարծում եմ` եթե պետք է ինչ-որ մեկին այրել, հաստատ Աշոտյանը չէ: Եթե գտնեինք մեկ այլ ձեւ` առանց էմոցիաների, կհաջողեինք նրանց բացատրել, որ այս նախագիծը հեռահար նպատակներ ունի:
Մ.Պ. – Ծիծաղելի բան ես ասում, Կարինե՛: Այսինքն` չեն հասկանո՞ւմ` ինչ են անում։
Կ.Ա. – Պետք է բացատրել, որ այն վերնախավը, որը կկռեք այդ դպրոցներում, վաղը ձեր երեխաների համար էլ է լինելու կործանարար: Դա լինելու է ապազգային էլիտա:
Մ.Պ. – Բայց նրանք հենց նման` կոսմոպոլիտ էլիտա են ուզում ստեղծել, որ մտնեն միջազգային «առաջին կռուգ»: Եվ դու նրանց ուզում ես համոզե՞լ: Դու պատկերացրու` իրենց առաջ ինչ հեռանկար են պատկերացնում, ի՜նչ փողեր, ի՜նչ շփումներ: Եթե դիմադրությունն ուժեղ ու ագրեսիվ չեղավ` համոզելը չի օգնի։
Լ.Ա. – Մարինե՛, ի դեպ, հայոց լեզվի հանդեպ Ձեր վերաբերմունքը եւս կարելի է անհարգալից համարել. որպես օժանդակ բայ նախընտրում եք «ա»-ն:
Մ.Պ. – Լեզուն սրբազան դինոզավր չէ, կենդանի, փոփոխվող օրգանիզմ է: Եթե ուզում ենք հայերենը մրցունակ եւ ուժեղ լինի` չպետք է կոնսերվացնենք լեզուն, պետք է բաց լինենք նոր ձեւերի առաջ։ «Ա» օժանդակ բայը բանավոր լեզվում վաղուց արդեն հաղթել է, ու վստահ եմ` վաղը կհաղթի նաեւ գրավոր, գրական լեզվում։ Իմ համար` դա արդեն տեղի է ունեցել։ Էն լեզուն, որով ես գրում եմ, նոր գրական հայերենն է, որը շատ մոտ է խոսակցականին։
Կ.Ա. – Այո, այսօր մեծ խզում կա բանավոր եւ գրավոր հայերենի միջեւ, եւ մի խիզախ քայլ է պետք անել` մոտեցնելու այդ երկու լեզուները: Չգիտեմ` ով կանի:
Մ.Պ. – Ես արդեն արել եմ։
Լ.Ա. – Մեր լեզվաբաններից մեկն ասում էր. «Իմ հույսը մեր բանասեր նախագահն է»:
Մ.Պ. – Չէ, իմ լավատեսության հիմքն ուրիշ է` ես վստահ եմ` Մեսրոպ Մաշտոցի քաղաքական պրոյեկտը, եթե էսքան դարեր հաջողությամբ աշխատեց ու չպարտվեց, հիմա էլ չի պարտվի: Բոլորս էլ գիտենք, որ մեր պատմության մեջ պարտություններն ավելի շատ են, քան հաղթանակները: Միակ ռեալ, անժխտելի հաղթանակը երեւի Մեսրոպ Մաշտոցի նախագիծն է։ Դա ընդամենը տառեր ստեղծել չէր, դա քաղաքական նախաձեռնություն էր: