Տավուշի մարզի Վազաշեն գյուղն ասես գտնվում է երազի ու իրականության սահմանագծին: Դեպի գյուղ տանող ասֆալտապատ ճանապարհի պես էլ վերջանում են իրականության ընկալման մեր պատկերացումները: Բնակիչները դրսից եկած հյուր տեսնելիս զարմանում են, եւ ընդունելությունը վերածում են տոնի: Մարդիկ այստեղ ապրում են հայ-ադրբեջանական սահմանին մոտ` կրակոցների մշտական «հրավառության» մեջ: Վազաշենի բնակիչներին համախմբում է վախը, սոցիալական ծայրահեղ պայմաններն ու ամենակարեւորը` մարդկանց նկատմամբ սերը:
Պատերազմի ուրվականը` Լալի գյուղում
Վազաշեն գյուղը նախկինում կոչվում էր Լալի: Մինչ օրս բնակիչներն այդպես էլ անվանում են գյուղը: «Հետո անունը փոխեցին: Դե, քանի որ գյուղում խաղողի վազերը շատ էին, էդպես էլ կոչեցին` Վազաշեն: Բայց հիմա ամեն ինչ չորացել ա, դաժե բնությունն է մեր դեմ»,- ասացին Վազաշենի բնակիչները: Գյուղի սկզբնամասում փոքրիկ տաղավար կա, որտեղ հավաքվում են վազաշենցի տղամարդիկ: «Հեն ա, թուրքը դեսն ա: Թուրքը լյուբոյ վախտ էլ մեր գյուղը կարա ոչնչացնի: Պետության կողմից ոչ մի օգնություն չենք ստանում: Մի անտառ ա, որը մեզ յոլա էր տանում: Խանձուղ-մանձուղ էինք բերում, վառում, բա հիմա՞: Գյուղում երիտասարդություն չի մնացել: Մնացել ա 92 երեխա»,- հայ-ադրբեջանական սահմանը մատնացույց անելով` նշեց վազաշենցի Մամիկոն Ղազարյանը: «Լալի գյուղը Տիգրան Մեծի ժամանակներից ա եղել: Մոտ 2000 տարվա պատմություն ունի: Գնացեք Տիգրան Մեծի քարտեզը նայեք` կիմանաք»,- պատմեցին տաղավարում հավաքված տղամարդիկ: «Կրակոցները շատ-շատ են լինում, բաղերը չենք կարողանում մշակել: Ամեն օր էլ ժամը 5-6-ի կողմերը սկսում են կրակել: Մի հարց` ինչո՞ւ չեն ժողովրդին թույլ տալիս անտառ գնալ: Մի բան էլ չկա, որ գյուղացին ապրի: Ջուր չկա, որ ջրենք: Մշակածն էլ կարկուտը սաղ տարել ա: Ժողովրդով հետաքրքրվող չկա»,- շարունակեց գյուղի բնակիչ Վալերի Վարդանյանը: Տաղավարից քիչ հեռու գյուղի միակ խանութն էր` անձրեւաջրերին ու կրակոցներին դիմակայած թիթեղյա պատերով: Ներսում ամեն բան այնքան խառն էր, որ թվում էր` անպետք իրերի պահեստ է: Փոքր-ինչ մանրամասն նայելով խանութի անկարգ վիճակին` տոպրակի մեջ մի քիչ կոնֆետ նկատեցի, դրանից այն կողմ` մի քանի հաց, գարեջրի արկղեր ու պաղպաղակով սառնարանը: «Հը՞, ի՞նչ եք ուզում: Էս գյուղի միակ խանութն ա»,- ի պատասխան զարմացած հայացքիս` հեռվից նշեց խանութի աշխատակից Համլետ Գաբրիելյանը: «Տեսե՛ք, տղամարդը էսպիսի կոշիկ կհագնի՞: Դե նկարեք, է՜»,- վրդովմունքով շալվարի փողքը բարձրացնելով` նշեց վազաշենցի տղամարդը: Տեսարանն այնքան ազդեցիկ էր, որ ակամայից բառերը սկսեցի հերթով կուլ տալ: «Հոգսերն ու թշվառությունը հայ տղամարդուն կոտրել են»,- մտածում էի` աննկատ նայելով նրա տձեւ, փոշուց մոխրագույն դարձած կոշիկներին: Լռեցինք երկուսս էլ: Ծռմռված կշեռքի մոտ խորաթափանց հետեւում էր ինձ: «Խանութում գրեթե ապրանք չունեք, հա՞»,- հարցրեցի: «Ժողովուրդը փող չունի, խանութում որտեղի՞ց ապրանք լինի: Մարդիկ դաժե հաց չեն առնում: Մի էրկու հաց եմ ստանում օրը: Ախր, իսկապես, չեք պատկերացնի, թե ուր եք եկել»,- պատասխանեց վաճառողը` խանութի դռան մոտ բռնելով գլուխը ու խոր հոգոց հանելով: «1968թ.-ից էստեղ եմ ապրում: Կիրովաբադից ենք եկել Լալի: Աղջիկ ջան, կրակոցներն էնքան շատ են: Ահավոր վախի մեջ ենք: Թաքնվում ենք կամ անտառում, կամ ուրիշի տանը: Հետո՞…ապրում ենք, էլի»,- նշեց Մանուշակ տատը` հրավիրելով իր տուն: Տան ճանապարհին տատը պատմում էր անցյալի իրենց լավ կյանքի մասին: Հայաստանի անկախացումից հետո մի լավ օր դեռ չեն տեսել: «Մեզնով ո՞վ ա հետաքրքրվում, բալա ջան: 1992թ., երբ թուրքերը հարձակվեցին մեր գյուղի վրա, դաժե էդ ժամանակ չհետաքրքրվեցին: Մի գիշերվա մեջ 11 հոգի զոհվեցին: Մի 70-80 թուրք թաքուն մտան գյուղ»,- վերհիշեց Մանուշակ տատը` վախվորած նայելով ադրբեջանցիների սահմանին: «Տկար ենք ապրում, համարյա կիսասոված ենք: Երկրորդ կարգի հաշմանդամ եմ, ի՞նչ անեմ: Հես ա բերեմ թղթերս ցույց տամ»,- տան մուտքի մոտ ասաց վազաշենցի տատը` ինձ ներս հրավիրելով։ «Կներես էլի աղջիկ ջան, որ մեր տունն էսպիսին ա: Դե ի՞նչ անենք, կարեւորը` մարդու սիրտն ա»,- ասաց: Մանուշ տատն ինձ ցույց էր տալիս փայտյա «դոմիկի» սենյակները: «6 հոգով էս տան մեջ ենք ապրում` լավ-վատ, լուսացնում ենք, օրեր են, էլի: Ուղղակի չեմ հասկանում` մեր պետությունում գիտե՞ն, որ էստեղ մարդկություն կա, կարիքներ կան, թե՞..»,- հարցնում է նա` նայելով վառարանին դրված պղնձե կաթսային: Մանուշ տատի հետ դուրս եկանք գյուղի Միջնահանդ թաղամասը: «Գոնե մի բաժակ կոֆե խմեիր»,- ամբողջ ճանապարհին սրտնեղած ասում էր տատը: Ընդհանրապես այս գյուղի յուրաքանչյուր բնակիչ գրական կերպարներ է հիշեցնում: Թվում է` գտնվում ես ոչ թե իրականության մեջ, այլ` գրքերի տողերի արանքներում: Այգու ցանկապատի մոտ հանդիպեցի Զարուհի տատիկին, ով տխուր նայում էր լոբու խեղճացած տերեւներին: «Արի մեր տուն, մի քիչ նստիր-հանգստացիր»,- ասաց տատը` ձեռքով հրավիրելով ներս: «Առաջ լավ էր, հետո թուրքերն եկան գրավեցին, ոմանց վառեցին, սպանեցին: Ամուսինս էլ տան մեջ մահացավ կրակոցներից: Պատերազմն իբր ավարտվել ա, բայց կրակոցները շարունակվում են: Էրեխեքը վախով են ապրում: Իրիկունը դաժե եթե ինչ-որ մեկը տան դուռը թակում ա, սկսում են վախենալ, գիտեն, թե թուրքերն են եկել գյուղ»,- պատմում էր տատը` ուղեկցելով դեպի այն տունը, որը արկերի հետեւանքով ավերվել է: Ճանապարհին մեզ միացան նաեւ նրա թոռները` Վարդուհին, Զարուհին, եւ հարսը: Երեխաները մոտեցան տան ավերակներին ու ցույց տվեցին տան պատերին դրոշմված տարբեր տրամաչափի արկերի հետքերը: «Գյուղի վիճակը սարսափելի ա: Խմելու ջուրն ահավոր պղտոր ա: Դե օրվա մեջ մի քանի ժամ կամ կտան, կամ էլ չեն տա: Կրակոցների մեջ էլ մարդիկ հազիվ են հասցնում այգի մշակել: Աշխատատեղ չկա: Բա հիմա գյուղացին ինչո՞վ պիտի ապրի»,- կրակին դրված ջրով լի կաթսային հետեւելով` նշեց երեխաների մայրը: «Հասկանում ես, էլի, չեմ ուզում բողոքել: Ձեռքներս ընկած փողը հազիվ տալիս ենք երեխու բուժմանը: Զարուհին հիվանդ ա: Դե, մոտը երեւանյան հիվանդությունն ա»,- մոր կոպի թրթիռներին ուշադիր հետեւում էր Զարուհին: «Գիտես, որ մեծանամ, բժիշկ եմ դառնալու»,- գյուղում զբոսնելիս ասաց Զարուհին: «Ես էլ վարսավիր եմ դառնալու»,- ավելացրեց քույրը` Վարդուհին: Կրակոցներն այս գյուղում ապրող երեխաների համար նույնքան սովորական են, ինչպես արեւի գալ-գնալը: «Արդեն սովորել ենք կրակոցներին: Դասի ժամանակ էլ ա լինում: Հենց լինում ա` վախից թաքնվում ենք սեղանների տակ: Շատ ուժեղ ա լսվում ձայնը: Անընդհատ վախենում ենք, դաժե բակ դուրս գալուց ենք վախենում»,- ասացին երեխաները` մատնացույց անելով հանդիպակաց սարի վրա գտնվող դպրոցը: Այն գտնվում է Ճուղուրի թաղամասում, որտեղ Միջհանդ թաղամասի երեխաները հասնում են 45 րոպեում: «Էն լիճը, որ կա, դրանից էն կողմ թուրքերն են ապրում: Դե, էդ լիճն էլ իրանցն ա»,- ներկայացնում էին երեխաները: «Մեկ ա, ինչ էլ լինի, ինչքան էլ կրակեն մեզ վրա, ես չեմ ուզում մենակ թողնել իմ գյուղը: Ախր, ես իմ գյուղն եմ սիրում»,- ուրախությամբ ավելացրեց Զարուհին, ու բացեց տան բակի դուռը: Իսկ հարեւան բակում ծեր ամուսիններ էին նստած, որոնք միմյանց հետ հաղորդակցվում էին լռության միջոցով: Հասմիկ տատը անվրդով քանդում էր հին վերնազգեստի թելերն ու մերթընդմերթ արձագանքում ամուսնուն: Նրանցից փոքր-ինչ հեռու նստել էր շունը: «Կյանքը նորից շարունակվելու ա, աղջիկ ջան, մեկ ա` մեզ ո՞վ պիտի լսի: Առաջ գյուղացու հույսը անտառն էր, հիմի էդ էլ են արգելում: Տարվա մեջ 3 անգամ փակում են անտառը: Ոչ աշխատանք կա, ոչ այգին ենք կարողանում մշակել, ոչ էլ ապրել… Դե հիմի ասեք` ի՞նչ անենք»,- ասացին վազաշենցիները` այդպես էլ չհասկանալով, թե «պետության համար գյուղացին ո՞վ ա»: Հայ-ադրբեջանական սահմանին մոտ ապրողների համար պատերազմը երբեք էլ չի ավարտվել: «Էդ քաղաքում ա պատերազմն ավարտվել, մեր գյուղում մարդիկ էսօր էլ պատերազմի մեջ են»,- ասում էին նրանք` ցույց տալով 1700 հա ականապատված տարածքը, որտեղ մուտքը խստիվ արգելված է: