Մեր պետության համար արվեստը ծանր բեռ է։ Պետությունը չգիտե՝ ի՞նչ անել այն արվեստի գործերի, հուշարձանների ու մշակութային շրջանառությունը ապահովող կենտրոնների հետ, որոնք ժառանգել է նախնիներից։
Այդ անզորությունը առավել ցայտուն դարձավ վերջին 10 տարիների ընթացքում, երբ մեկը մյուսի հետեւից փակվեցին, վերապրոֆիլացվեցին կամ էլ արվեստի մի քանի կարեւոր կենտրոններ պարզապես փտեցման իներցիոն պրոցեսին հանձնվեցին։ Այն, ինչը հանրային սեփականություն էր համարվում, սկզբում օտարվեց, հետո` բնականոն մոռացության մատնվեց։ Եթե հիշում եք, կար ժամանակ, երբ մենք կրկես ունեինք։ Ունեինք կինոստուդիա։ Ինչպես նաեւ՝ նախկին ԽՍՀՄ-ում եզակի դերակատարություն ունեցող Ժամանակակից արվեստի թանգարան էինք հիմնել։ Գեղեցիկ ու ֆունկցիոնալ ամառային կինոթատրոն էինք կառուցել։ Այդ բոլոր կենտրոնները հանրության սեփականությունն էին, իսկ հետո դրանք մասնավորեցվեցին ու դադարեցին կատարել իրենց ֆունկցիաները։ Այսինքն՝ հանրայինը մասնավոր դարձավ ու ավերվեց։ Դա վատ ավանդույթ է, որին համառորեն շարունակում է հավատարիմ մնալ մեր պետությունը՝ մշակութային կենտրոնները համարելով ավելորդ ու վտանգավոր մի շքեղություն, որը հարկ է մասնատել, ֆրագմենտար սեփականություն դարձնել ու, վերջիվերջո՝ հանել շրջանառությունից։
Իհարկե, պետությունը իրավասու է մասնավորների հետ ցանկացած գործարք կնքել, կենտրոնների, հուշարձանների պահպանման, վերականգնման, անհրաժեշտության դեպքում՝ նաեւ դրանց գործարկման բեռը թեթեւացնելու համար։ Դա բարդ է եւ ֆինանսական, եւ մարդկային ռեսուրսների տեսակետից։ Սակայն նորմալ պետությունը պատմամշակութային արժեքների «սառեցում» (առավելեւս՝ քանդում) թույլ չի տալիս՝ օրենքով ամրագրելով, որ նորաթուխ սեփականատերերը պարտավորվում են մշակութային արժեք հանդիսացող շինության կամ հուշարձանի պատշաճ տեսքն ու ֆունկցիոնալությունը պահպանել։
Չէ՞ որ պետությունը պարզապես շենք կամ տարածք չի մասնավորեցնում, այլ՝ մասնավորին է հանձնում հանրային շահերին ծառայող մի կառույց (կամ էլ երեւույթ), որը պետք է շարունակի ծառայել հանրային շահերին։ Մասնավոր անձն իր վրա է վերցնում պետական ֆունկցիաները՝ զուգահեռաբար պարտավորվելով բարձրացնել մշակութային հաստատությունների ՕԳԳ-ն (նրանց ծառայությունների, թողարկվող մշակութային ապրանքի որակը)։ Հակառակ դեպքում` մասնավորեցումն իմաստ չի ունենա։ Պետությունը պետք է իմանա՝ հանուն ինչի՞ է մասնավորեցնում իր մշակույթը եւ դարձնում այն ֆրագմենտար ու լոկալ։ Որպես կանոն` դա արվում է հանուն այս կամ այն կառույցի, կտավի, վանքային համալիրի փրկության։ Եվ հենց այդ «փրկությունը» Հայաստանում դառնում է դատավճիռ, քանի որ մասնավոր անձինք շատ հաճախ ոչ միայն կոմպետենտ չեն, այլեւ՝ առանձնահատուկ ցինիզմով են վերաբերվում իրենց սեփականությունը դարձած (կինո)ստուդիաներին, թատրոններին, եւ այլ մշակութային կենտրոններին՝ դիտարկելով դրանք զուտ որպես «փող կթելու կովեր», որոնց կաթը հանրային սպառում չի ենթադրում։ Պետությունն էլ, բնականաբար, ձեռքերը լվանում է։ Եթե հակառակը լիներ, ապա առնվազն երկու կարեւոր մշակութային հաստատությունների մասնավորեցման պայմանագրերն անվավեր չէին ճանաչվի։ Խոսքը «Հայֆիլմ» կինոստուդիայի ու Կրկեսի մասին է։ Պետությունը կարող էր տրամաբանական քայլ անել ու Կրկեսը կրկին պետական դարձնել, քանի որ Կրկեսի այսօրվա սեփականատերերը ոչ միայն չեն կատարել պայմանագրով նախատեսված ներդրումները, այլեւ՝ հսկայական պարտքեր են կուտակել։ Այս փաստը ենթադրում է, որ մասնավորեցման պայմանագիրը պետք է անվավեր ճանաչել։ Հո չի՞ կարող մասնավորը պարտք մնալ պետությանը, փտեցնել ու քայքայել մշակութային մի կենտրոն, որը հանրային գործունեություն է ծավալում ու պետք է մշակութային արտադրանք թողարկի (ներկայացումների տեսքով)։
Իսկ «Հայֆիլմ» կինոստուդիայի տերերին պետությունը պետք է ուղղակի դատի տա՝ ետ պահանջելով հանրային սեփականությունը, որն օր օրի փոշիացվում է (խոսքը ոչ միայն տարածքի, այլեւ՝ տարիների ընթացքում հավաքագրված թանգարանային կինոռեկվիզիտի, զգեստների մասին է, որոնք նույնպես արժեք են)։ Էլ չենք խոսում այն մասին, որ «Հայֆիլմի» տերերը պարտավորվել էին նպաստել կինոարտադրության զարգացմանն ու նկարահանման հարթակներ տրամադրել կինոգործիչներին։ Այժմ այնտեղ մասնավոր տերերը միայն մասնավոր շահեր են հետապնդում (հեռուստասերիալների տեսքով)։ Հանրային գործոնն իսպառ անտեսվել է, սակայն մեր պետությանը դա չի հուզում։ Ստացվում է՝ չկա ստուդիա, չկա նաեւ խնդիր։ «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի համալիրը մի մասնավորից վերցնելն ու մյուսին հանձնելը (այս պարագայում` Հայ Առաքելական եկեղեցին դիտարկվում է որպես մասնավոր, քանի որ եկեղեցին ու պետությունը անջատ են) փաստում է, որ պետությունը պատրաստակամությամբ է հրաժարվում արվեստի կենտրոններից, եւ դրանց գործարկումն այլեւս կարեւոր չի համարում։ Պետությունը չի մտահոգվում, որ մասնավոր դարձած ամառային կինոթատրոնը տարիների ընթացքում հանրային շահին չի ծառայել։ Եվ փոխարենը՝ այն կրկին վերագործարկվելու քայլեր որոնի, դեռ մի բան էլ ավելին է անում. հանում է կինոթատրոնը պետության հսկողության տակ գտնվող հուշարձանների ցանկից ու ասում՝ կարող եք քանդել։ Այդ մոտեցումը ախտորոշվում է ոչ թե որպես անտարբերություն, այլ՝ մտածված քաղաքականություն, որի հիմքում հանրային գործոնի վերացումն է։ Ընդ որում՝ նկատելի է, որ եթե պետական այրերը հնարավորություն ունենային, ապա կոչնչացնեին նաեւ Օպերային թատրոնը (հրապարակով)։ Այն միայն փաստացի է համարվում պետական սեփականություն, իսկ իրականում՝ այն մասնավորեցվել է զվարճանքի ոլորտի մի քանի բիզնեսմենների կողմից։
Օտարման բանաձեւերը
Պետության ու մասնավորի միջեւ կնքված բոլոր պայմանագրերը միտված են լինում մեկ նպատակի` հանրային արժեք հանդիսացող կառույցները կամ արվեստի գործերը հանրային շրջանառության մեջ թողնելուն։ Այսինքն՝ հասանելի դարձնել մարդկանց համար, նույնիսկ այն պարագայում, երբ դրանք օտարվել են հասարակական ունեցվածքի ցանկից։ Եթե հանրային գործոնն անհետանում է, ապա սեփականաշնորհման պրոցեսն անիմաստ է դառնում, իսկ պետությունն էլ պարզապես ձեռքերը «լվանում» է՝ փաստելով, որ այլեւս ոչ մի պատասխանատվություն չի կրում թատրոնի, եկեղեցու կամ թանգարանի համար։ Գեթ մեկ նախադեպ չեղավ, երբ պետությունը՝ որպես պահանջատեր, մասնավորին պարտավորեցներ՝ կատարել ըստ պայմանագրի ստանձնած պարտականությունները՝ այդ գործում ապավինելով ու զորակից դարձնելով հենց հանրությանը։
Մշակութային արժեքների մասնավորեցումը, որպես կանոն, դռնփակ գործընթաց է, որը հասարակության վերահսկողությունից դուրս է ընթանում։ Հայրենական մշակութային չինովնիկները սովոր են կուլուարներում լուծել երկրորդական համարվող արվեստի գործերի ու կենտրոնների ճակատագիրը։ Չինովնիկների ոչ կոմպետենտությանը գումարվում է նաեւ կոռուպցիան, եւ արդյունքում տխուր պատկեր է ստեղծվում։
Օրեր առաջ ՀՀ վարչապետ Տիգրան Սարգսյանը՝ տեղեկանալով Մինաս Ավետիսյանի որմնանկարների տխուր ճակատագրի մասին, պետությանն առաջարկեց «ազատվել» դրանք վերականգնելու գլխացավանքից։ Նա առաջ քաշեց «քաղաքակիրթ» աճուրդային բանաձեւը, որը գործարարներին կարող է դրդել այդ որմնանկարների ձեռքբերմանը: «Ով հաղթի աճուրդում` նա էլ իր միջոցների հաշվին կվերականգնի ու կտեղափոխի: Բազմաթիվ մասնավոր ընկերություններ կան Հայաստանում` խոշոր, որոնք կուզենան, որ իրենց օֆիսներում Մինասի որմնանկարները լինեն»,- ասել է վարչապետը։ Գործարարները, թերեւս, կուզենան օֆիսներում արվեստի գործ կախել, սակայն վարչապետը մոռացավ հիշատակել հանրային գործոնը, որն, ըստ նրա՝ իր կարեւորությամբ նույնիսկ արժանի չէր հիշատակման։ «Համ ձեռնտու ներդրում կլինի, համ էլ կփրկենք»,- ասել է նա: Հարց է ծագում՝ ո՞ւմ համար է ձեռնտու հանրային մշակութային ունեցվածքի սեփականաշնորհումը։ Միգուցե մեզ համար ավելի ձեռնտու է որմնանկարների գտնվելու վայրը՝ Գյումրու էլեկտրատեխնիկական գործարանը թանգարան դարձնե՞լը։ Նման քայլեր, ի դեպ, ողջ աշխարհում կիրառվում են, քանի որ արվեստն ու միջավայրը գումարվելով սովետական էպոխայի բեկորներին՝ արդեն իսկ պատմամշակութային արժեք են դառնում։ Հետխորհրդային պետություններում գործարանները թանգարաններ են դառնում, քանի որ այդպիսին է պետության վճիռը։ Իսկ մեզ մոտ արվեստի հետ կապված ցանկացած պետական վճիռ արվեստի դատավճիռ է դառնում` հնչելով մոտավորապես այսպես՝ բանտարկել, աքսորել, ներքին կարգով արգելել ցուցադրումը, քանդել, թողնել, որ ինքն իրեն փտի կամ էլ օֆիսներում կախվի… Հանրության շահը մասնատվել է՝ վերածվելով օֆիսների լոկալ շահի։ Ի դեպ՝ ՀՀ Մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանը վարչապետի առաջարկած «փրկության» ծրագրին այսպես է արձագանքել. «Հուսանք, կառավարությունը օրինակ կծառայի»: Սա, թերեւս, ենթադրում է, որ կառավարությունը օֆիս է:
Հայաստանում մշակույթի օրենք չկա, կա օրենք «Մշակութային հիմունքների մասին», եւ այդ հիմունքներում ամրագրված է, որ պետությունը պարտավորվում է «ապահովել եւ պաշտպանել քաղաքացիների՝ խոսքի, ստեղծագործության ազատության, հասարակության մշակութային կյանքին մասնակցելու սահմանադրական իրավունքը, մշակութային արժեքներին հաղորդակցվելու մատչելիությունը»։
Մատչելի` չի նշանակում` էժան, իսկ հաղորդակցվելու ունակությունը պայմանավորված է հաղորդակցման վայրերի բազմազանությամբ։ Օֆիսը արվեստի բազմազանությունը ներկայացնելու լավագույն տարբերակը չէ, ինչպես, թերեւս, ֆորպոստը, քանի որ դրանք հանրային հարթակներ չեն։ Իսկ արվեստը հանրային ունեցվածք է։
Արվեստը մեր ինքնության իմունիտետն է, որից պետական գերատեսչությունները փորձում են հետեւողականորեն «ազատել» մեզ: Արդյունքում, արվեստին հաղորդակցվելու մեր ու մեր երեխաների իրավունքը փոխարինվում է պոմպեզ ու անբովանդակ միջոցառումներով։