Յուրի Սարգսյանը հեղինակ է ավելի քան 150 գիտական աշխատությունների, այդ թվում` միջազգային ճանաչում ստացած մենագրությունների, գյուտերի եւ պատենտների: Նրա աշխատությունները մեծամասամբ նվիրված են մեխանիզմների սինթեզի տեսությանն ու ավտոմատացված նախագծմանը, ռոբոտատեխնիկական համակարգերի մեխանիկային, տարածական մեխանիզմների տեսությանը, եւ այլն: Նա հիմնել է մեխանիզմների սինթեզի տեսության սկզբունքորեն նոր ուղղություն` ապրոքսիմացիոն կինեմատիկական երկրաչափությունը, որը միջազգային լայն ճանաչում է ստացել: 1978թ. գիտնականն արժանացավ ամերիկյան ինժեներ-մեխանիկների ընկերության լավագույն գիտական աշխատանքի մրցանակին, ինչպես նաեւ՝ «Պրոկտոր եւ Գեմբլ» ընկերության հատուկ մրցանակին` տեսական արդյունքների կիրառության հեռանկարայնության համար: Իսկ 1995թ. Միլանում տեղի ունեցած IFToMM-ի 9-րդ համաժողովում նրան շնորհվեց IFToMM-ի հատուկ մրցանակ` մեխանիզմների եւ մեքենաների տեսության ասպարեզում բացառիկ ծառայությունների համար: Պրոֆեսորի նվաճումներն ու կատարած աշխատանքն այնքան լայնածավալ են, որ թերեւս մեկ հրապարակման նյութ չեն: Գիտության միջազգային, այսպես ասած, արենայում մեծ վաստակ ունեցող պրոֆեսորը մեր երկրում գիտության նկատմամբ ցուցաբերվող ոչ պատշաճ վերաբերմունքի մասին խոսում է ցավով, բայց ամենաազդեցիկն այն է, որ անգամ այս պարագայում որեւէ մեկին չի ուզում նեղացնել…
– Վերջերս մեր իշխանական բուրգում գտնվողները ոչ միայն գյուղացիներին ուղղակիորեն համարեցին թամբալ, այլեւ` գիտնականներին: Դրա հավաստիքը ԳԱԱ-ում ՀՀ վարչապետ Տիգրան Սարգսյանի այն հայտարարությունն էր, ըստ որի` մեր երկրում գիտնականները արդյունք չեն տալիս, բայց պահանջում են բարձր աշխատավարձեր: Ինչպե՞ս կբացատրեիք նման դիտարկումը:
– Ես ինքս ներկա էի այդ ժողովին եւ ուշադրությամբ հետեւել եմ ելույթին: Չեմ կարծում, թե վարչապետի ելույթում նիհիլիզմ կար: Նա ընդամենն ասաց, որ գիտնականները ներկայացրել էին 20 ծրագիր, որոնցից միայն չորսն էր ընդունվել, մյուսները մերժվել էին: Այն ծրագրերը, որոնք ընդունվել էին, կիրառական տեսանկյունից բավական բարձր ռիսկ էին ներկայացնում, որպեսզի առաջարկը երաշխավորվեր հայկական բիզնես ներմուծելու համար: Բացի վերոնշյալ դիտարկումից, վարչապետը նաեւ առաջ քաշեց երկու-երեք թեզեր, որոնք դժվար է վիճարկել: Նախեւառաջ այն, որ մինչ օրս Գիտությունների ազգային ակադեմիան խնդիրներ է առաջադրում, մինչդեռ արդեն ժամանակն է, որ լուծումների առաջարկներով հանդես գա: Ըստ էության` առաջադրված խնդիրների լուծման մեխանիզմները պետք է ներկայացնի ոչ թե Կառավարությունը, այլ` ԳԱԱ-ն: Վստահաբար կարող եմ կրկնել, որ տվյալ ելույթում չկար գիտության դերի կամ արդյունքների անտեսման որեւէ արտահայտություն: Միաժամանակ չի կարելի ժխտել նաեւ այն, որ մեզանում գիտությունը, իրոք, գործում է, պարզապես այն կտրված է տնտեսությունից: Դժբախտաբար, այսօր չկան ինովացիոն ենթակառուցվածքներ, որոնք պետք է նպաստեն գիտական արդյունքը դարձնելու կոմերցիոն արտադրանք: Նման կառուցվածքներ ոչ միայն ԳԱԱ-ն չունի, այլեւ Հայաստանում լայն իմաստով չկան: Ամեն դեպքում այստեղ պետք է ցուցաբերել համակողմանի ուշադրություն: Ժամանակն է նաեւ, որ ԳԱԱ-ն ունենա իր սեփական հնարավորությունները գիտական արդյունքները առեւտրայնացնելու համար: Իսկապես, մեզ մոտ գիտնականները հնարավորություն չունեն գիտական աշխատանքները ներկայացնել այնպիսի շապիկով, որպեսզի գործարարի համար ոչ միայն հասկանալի, այլեւ հրապուրիչ լինեն: Իրականում շատ դժվար է գնահատել դրանց գործնական արժեքը:
– Բայցեւայնպես, մեր գիտնականներից շատերը գիտության ներկա վիճակի մեղավոր համարեցին հենց վարչապետին եւ նույնիսկ վիրավորված հեռացան դահլիճից:
– Ելույթում կար ոչ թե վիրավորանք, այլ` որոշակի քննադատություն: Իրոք, ժամանակն է, որ տարբերակվի, թե մեր երկրի խղճուկ գիտական բյուջեով ինչ նախագծեր ու ծրագրեր պետք է ֆինանսավորվեն: Անշուշտ, այդ նախագծերը պետք է հիմնականում միտված լինեն երկրի տնտեսության զարգացմանը, այսինքն` մրցունակ արտադրանք ստեղծելուն: Ցավոք, գիտական արդյունքների եւ հրապարակումների հսկայական հոսքին զուգահեռ՝ գրեթե չկան այն մեխանիզմները, որոնք զտում եւ առանձնացնում են կոմերցիալացման համար հեռանկարային արդյունքները: Խոսքը հենց այդ մասին է: Մեղքը երկուստեք է: Կառավարության եւ գիտնականների միջեւ, այսպես ասած, պինգ-պոնգը տեւական պատմություն ունի: Ակադեմիան պարտավոր է գործարարության համար հրապուրիչ գիտական կիրառական արդյունքները ներկայացնելու, Կառավարությունն էլ, իր հերթին, պարտավոր է ստեղծել համապատասխան կառուցվածքներ եւ ֆոնդեր՝ նախագծերի զարգացման համար: Ցավալի է, բայց ես չեմ տեսնում, որ երկուստեք այս պարտավորությունները կատարվում են:
– Այնուամենայնիվ, եվրոպական մի շարք երկրներում թե՛ իշխանությունները, թե՛ հասարակությունը գիտնականին վերաբերվում են իբրեւ կիսաաստծո: Իսկ մեզ մոտ ո՞վ է գիտնականը:
– Մեր իրականության մեջ գիտնականի հասարակական վարկը բավական իջել է: Դա վերջին 20 տարիների արդյունքն է: Ավելին` այս իմաստով մենք անընդհատ անկում ենք ապրում: Նախկինում գործող արժեհամակարգը ոչնչացվել է, փոխարենը՝ հասարակությունը ստեղծել է նոր կերպարներ, հերոսներ: Տվյալ պարագայում դրան որոշակիորեն նպաստ բերեցին նաեւ գիտնականները` հասարակական իներտությամբ կամ պասիվությամբ: Մեր երկրում գիտության լրջագույն խնդիրներից մեկը գիտական աշխատուժի էրոզիան ու ծերացումն է: Այս ուղղությամբ գործուն քայլեր չեն ձեռնարկվում: Թերեւս սա է այսօրվա իրավիճակը:
– Ի՞նչն է պատճառը, որ մեր երիտասարդներին ավելի շատ գրավում է պատգամավոր դառնալու «փառքը», քան գիտության ոլորտը:
– Այստեղ առկա է բարոյական ու նյութական կռվանների բացակայությունը: Եթե հասարակության մեջ գիտական արդյունքն ու գիտնականը չեն գնահատվում, ապա հասկանալի է մեր երիտասարդների նման մոտեցումը, երբ ոմանք հեռանում են երկրից, ոմանք էլ ձգտում են ներգրավել բյուրոկրատական կառույցներում կամ ընտրում են գործարարության ոլորտը: Երկրորդ խնդիրը պայմանավորված է նյութական ստիմուլի բացակայությամբ: Մեր երկրում գիտության ասպարեզում շատ ցածր են աշխատավարձերը:
– Իսկ ինչքա՞ն է մեր երկրի գիտնականի միջին աշխատավարձի չափը:
– Հստակ թիվ չեմ կարող ասել, բայց, ինչպես ԳԱԱ-ի նախագահն էր հայտարարել, գիտաշխատողների միջին աշխատավարձը Ակադեմիայում կազմում է շուրջ 57.000 դրամ: Կարծում եմ` հասկանալի է, որ նման աշխատավարձը հավասարազոր է կենսաթոշակին: Այն հազիվ բավարարում է գոյության պահպանմանը, իսկ գրականություն գնելու մասին կարելի է մոռանալ:
– 57.000 դրամով աշխատող գիտնականն ի՞նչ նորամուծություն կամ կիրառական արդյունք պետք է տա, երբ դեռ իր կենսական խնդիրները չի լուծել:
– Բարեբախտաբար, մենք ունենք պրոֆեսիոնալ գիտնականներ, ովքեր, անկախ ցածր աշխատավարձից, մինչ օրս աշխատում են գիտության ոլորտում եւ տալիս են գիտական որոշակի արդյունք, հատկապես հիմնարար գիտությունների ասպարեզում: Բայց պետք է նկատել նաեւ այն, որ շատերն էլ հիասթափվում ու հեռանում են, այն, ինչ կոչվում է ուղեղների արտահոսք: Պետական մասշտաբով մեզանում չի տարվում գիտության հովանավորության հստակ քաղաքականություն, թեեւ վերջերս ստեղծվել է Գիտության պետական կոմիտե, որն այս ուղղությամբ առաջին քայլերն է անում: Մեր պետությունը դեռեւս չունի գիտության զարգացման հաստատված ռազմավարություն եւ գերակայություններ, որոնք, անշուշտ, պետք է բխեն տնտեսական զարգացման առաջնահերթություններից: Փաստորեն, մեզ մոտ այս ամենը մնում է բաց: Ակնհայտ է, որ պետությունն այն պետք է լրացնի` գիտության համար դառնալով հիմնական պատվիրատուն: Ցավալին այն է, որ այս 20 տարիների ընթացքում չեն ձեւավորվել հստակ պատկերացումներ, թե գիտությունն ինչու եւ ինչ չափով է պետք պետությանը:
– Պարոն Սարգսյան, այնպիսի տպավորություն է, որ սովետական տարիներից ժառանգություն ստացած գիտական նվաճումները լիովին բավարար են անկախ Հայաստանի գիտության մասին պոռոտախոսությամբ զբաղվելու: Վերջին 20 տարիների ընթացքում ի՞նչ գիտական նվաճում է արձանագրել գիտական կառույց համարվող ԳԱԱ-ն:
– Գիտության էական հետընթաց, իրոք, կա, ինչն անկարելի է ժխտել: Միգուցե դարձյալ կրկնվեմ, բայց այն գիտական ենթակառուցվածքները, որոնք այսօր շարունակում են ծառայել, Խորհրդային Միության ժառանգությունն են եւ առանձնապես չեն նորացվել: ԳԱԱ-ն ունի հազարավոր գիտնականներ, որոնք շարունակում են այս պայմաններում կատարել իրենց առաքելությունը, այսինքն` աշխատանքներն ընթանում են: Իսկ թե ի՞նչ քայլեր է կատարել ԳԱԱ-ն, որպեսզի առկա գիտական ներուժը եւ ռեսուրսներն առավել արդյունավետ օգտագործվեն, ես պատասխանել չեմ կարող, քանի որ չեմ տեսնում էական տեղաշարժեր: Կարծում եմ, որ Ակադեմիան առաջին հերթին պետք է մշակի իր զարգացման երկարաժամկետ ռազմավարությունը, որոշի իր ստրատեգիական նպատակներն ու խնդիրները երկրի տնտեսական զարգացման նոր համատեքստում, որպեսզի կարողանա ռացիոնալ օգտագործել իր ռեսուրսները եւ առաջընթաց ապահովել: Դեռ Սենեկան է ասել. չկա բարեհաջող քամի առագաստանավի վրա, որը չգիտի, թե ուր է գնում:
– Գուցե հենց դրանի՞ց է, որ մեզանում ԳԱԱ-ն, կարծես, ֆիկտիվ բնույթ է ստացել, որն ավելի շատ զբաղվում է երկրի «տերերի» աչքին բարձրանալու համար: Մի՞թե գիտության վարկն այդքան իջել է:
– Դա այդպես էլ պետք է լիներ, քանի որ գիտության դերն ու նշանակությունն է նվազել: Եթե երիտասարդները չեն ձգտում գիտական կարիերայի, ակնհայտորեն, առաջընթացի նախադրյալներ արդեն չկան: Ինչպես նաեւ, եթե հասարակության մեջ նվազել է գիտության վարկանիշը, ապա նվազել է նաեւ ԳԱԱ-ի վարկանիշը: Այնինչ մեզանում պետական գիտական քաղաքականությունը գտնվում է դեռեւս սաղմնային վիճակում: Ճիշտ է, այս ուղղությամբ Ռուսաստանում դեռ չկա փայլուն արդյունք, բայց այնտեղ գոնե որոշակի քայլեր արվել են: Այնտեղ ինստիտուցիոնալ եւ օրենսդրական բոլոր հիմքերը ստեղծվել են, գիտության ֆինանսավորումը բավական աճել է: Այս իմաստով մեզ մոտ գիտությունը մատնված է ինքնահոսի:
– Որովհետեւ գիտության մեջ փող չե՞ն գտնում:
– Գիտության մեջ պետք է փող ներդնել, որ կարողանաս փող գտնել: Պետք է մշակվեն մեխանիզմներ, թե ինչպես ֆինանսական ներդրումները գիտական նախագծերում վերածել կոմերցիոն արդյունքի: Ստեղծված իրավիճակում միանշանակ ճիշտ չէ կարծել, որ լոկ աշխատավարձի բարձրացմամբ կիրառական արդյունք կունենանք:
– Ներկայումս Դուք ի՞նչ գործունեություն եք ծավալում:
– Ես տեսաբան եմ, թեեւ որոշակի կիրառական արդյունքներ ունեցել եմ: Խոսքն այս մասին չէ: Գիտական արդյունքների ներդրման շատ կարեւոր ձեւը դրանց հրատարակումն է: Եթե հիմնարար արդյունքները հրատարակվում են բարձր վարկանիշ ունեցող միջազգային հանդեսներում, ամսագրերում, ապա անպայման գտնում են իրենց օգտագործողին: Սա, իսկապես, կարեւոր ներդրում է, այսինքն` կատարվում է գիտելիքի փոխանցում եւ հետագա զարգացում: Այս պարագայում պետք չէ կիրառական ասպեկտը ծայրահեղ չափազանցեցնել: Գիտությունն ունի ինքնազարգացման մեխանիզմներ, այլ կերպ ասած` յուրաքանչյուր աղյուսին հետեւում է հաջորդը: Ուրեմն` շատ կարեւոր է տվյալ աղյուսի հրապարակումը: Հիմնարար գիտության մեջ հրատարակությունը միջազգային հեղինակավոր ամսագրերում, որոնք վկայակոչման բարձր ինդեքս ունեն, գիտնականի համար կարեւոր ձեռքբերում է:
– Մենք գիտական ամսագրեր ունե՞նք:
– Իհարկե, ունենք` Ակադեմիայի տեղեկագրերը, զեկույցները, այլ գիտական տարբերակներ:
– Իսկ հետաքրքիր է` ովքե՞ր են ընթերցողները:
– Համաձայն եմ, որ դրանք քիչ ընթերցող ունեն: Լավագույն տարբերակն առաջատար միջազգային ամսագրերում տպագրվելն է, որոնց բարձր վարկանիշը որոշակի ճանաչում է բերում թե՛ գիտնականին, թե՛ նրա կազմակերպությանը:
– Ի վերջո, այսօր մեր երկրում գիտության ո՞ր ճյուղն է զարգացած:
– Կարծում եմ` շատ փոփոխություններ չեն եղել: Կրկին շարունակում են մնալ առավել զարգացած այն ճյուղերը, որոնք դեռ 20 տարի առաջ էին համարվում զարգացած, ինչպիսիք են` ֆիզիկան, մաթեմատիկան, բնական գիտությունների եւ ինժեներական որոշ ճյուղեր: Մեր օրերում որոշակի զարգացում է ապրում տեղեկատվական տեխնոլոգիաները, որոնք, բնականաբար, պայմանավորված են արտաքին միտումներով: Ամեն դեպքում էական դրական փոփոխություններ տեղի չեն ունեցել: Որոշ ուղղություններում նույնիսկ հետընթաց կա: Դրանք գիտության այն ճյուղերն են, որոնք արտադրական ուղղվածություն ունեն: Պատճառն այն է, որ այժմ դրանց արդյունաբերական բազան չկա: Մեզ մոտ արդյունաբերության շատ ճյուղեր ուղղակի վերացել են, մինչդեռ տեսականորեն պահպանվել են դրանց համապատասխանող գիտական ուղղությունները:
– Պարոն Սարգսյան, քանի որ Ձեր աշխատությունները հիմնականում միտված են մեխանիզմների, ռոբոտների եւ ավտոմատացված համալիրների նոր տեսակների ստեղծմանը, այսօր դրանց զարգացման համար ի՞նչ հեռանկարներ կան:
– Ռոբոտատեխնիկան Հայաստանում զարգանալու հիմքեր ուներ, որը սերտ առնչություն ուներ մեքենաշինության զարգացման հետ: Ցավոք, այսօր մենք հաստոցաշինությունը, մեքենաշինությունը մեծ իմաստով կորցրել ենք: Այսինքն` արդյունաբերական ռոբոտատեխնիկայի զարգացման համար արդեն նախադրյալներ չկան, թեեւ մեր ամբիոնը զբաղվում է մեծամասամբ տեսական խնդիրներով, որոնք նախատեսված են արտաքին օգտագործողների համար: Այս ասպարեզում ժամանակին շնորհալի երիտասարդների բավական մեծ ներհոսք ունեինք: Ցավոք, իմ լավագույն աշակերտներն այժմ աշխատում են արտասահմանում:
Իսկ նրանք, ովքեր այսօր փորձում են զբաղվել գիտական աշխատանքով, հաճախ անպատրաստ են լինում կամ շատ արագ թողնում են ասպարեզը: Այս ոլորտի պատմությունն էլ տխուր է, ինչպես գիտության մյուս ճյուղերինը:
– Այնուհանդերձ, ի՞նչ լուծումներ կառաջարկեիք գիտությունը, այսպես ասած` փրկելու համար:
– Նման իրավիճակից դուրս գալու համար նախեւառաջ պետք է պետությունը գնահատի, թե իրեն ինչո՞ւ է պետք գիտությունը, ո՞րն է գիտության նշանակությունը երկրի տնտեսության եւ անվտանգության համար: Պետք է հստակորեն սահմանվեն գիտության զարգացման գերակայությունները, որոնք, բնականաբար, պետք է ելնեն տնտեսության զարգացման խնդիրներից: Այնուհետ անհրաժեշտ է մշակել որոշակի ստրատեգիա, թե մեր գիտությունն ի՞նչ է լինելու 10 տարի հետո, ինչպես նաեւ՝ համապատասխան ռազմավարական միջոցներ եւ մեխանիզմներ, թե այդ նպատակներին ինչպես պետք է հասնել: Ի վերջո, ինովացիոն կառուցվածքների ստեղծումը, որը թույլ կտա գիտական արդյունքը մրցունակ արտադրանք դարձնելու: Եվ կարեւորագույն խնդիրը, որ մենք այսօր ունենք գիտության ոլորտում, սերնդափոխությունն է: Դրա համար գիտական աշխատանքը պետք է վերստին հարգվի ու դառնա գրավիչ, ինչի համար հարկավոր են նյութական նախադրյալներ: Ռուսաստանում գիտնականների աշխատավարձն արդեն բարձրացրել են: Այնտեղ արդեն մրցակցություն է տիրում: Օրինակ, Ռուսաստանի Ակադեմիայի ասպիրանտուրայի համակարգը տարեկան 30.000 շրջանավարտ է ունենում, որոնք ոչ բոլորն են աշխատանք գտնում, քանի որ այդպիսի աշխատատեղերը սահմանափակ են: Մինչդեռ մեզ մոտ պատկերը ճիշտ հակառակն է` ունենք ցածր վարձատրվող հետազոտական աշխատատեղեր, որոնք հաճախ չենք կարողանում համալրել երիտասարդ գիտաշխատողներով: Այսօր, երբ մեզ մոտ գիտությունը պահանջարկված չէ տնտեսության կողմից, հատկապես կարեւորվում է մեր գիտության միջազգայնացումը, ինտեգրացումը միջազգային համակարգերում, ելքը դեպքի միջազգային շուկա, ինչը նույնպես պետության խնդիրն է:
– Լավատե՞ս եք:
– Ի ծնե լավատես եմ: Նույնիսկ այսպիսի պայմաններում, երբ գիտնականը հանրայնորեն եւ պետության կողմից մոռացված է, յուրաքանչյուրը պետք է շարունակի իր գործով զբաղվել, իրագործի իր սեփական առաքելությունը:
– Ի դեպ, վերջին անգամ ե՞րբ եք գիտական միջազգային համաժողովի մասնակցել:
– Անցյալ տարի վերակոնֆիգուրացվող ռոբոտների մասին իմ աշխատությունը Անգլիայում ներկայացվեց միջազգային խոշոր համաժողովին եւ հրատարակվեց, թեեւ չկարողացա գնալ:
– Իսկ ինչո՞ւ չգնացիք:
– Ֆինանսավորման բացակայության պատճառով…