Ծիրանի խակ պտուղը` վարդագույն բծերով ցոգոլը, աննկատ մնացել էր գրպանիս անկյունում: Միքայել Մկրտչյանի տնամերձ հողամասից էր, ավելի հստակ` նրա հեքիաթային աշխարհից: Նրա փոքրիկ տնամերձ այգում կարելի է գտնել 100-ից ավելի ծաղկատեսակներ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր պատմությունն ունի: Մ. Մկրտչյանն այն բացառիկ արվեստագետներից է (ինքն իրեն, իհարկե, համարում է արհեստագետ), ում մեջ ապրում է մարդը: Նրա` քարերից, փայտից, մետաղից եւ բնական այլ նյութերից արված աշխատանքները շատերին են ծանոթ: Հինգ տարի առաջ Երեւանից 60 կմ հեռավորության վրա գտնվող Բաղրամյան գյուղում Միքայելն անգլիահայ բարերար ընտանիքի` Գալչյանների օգնությամբ հիմնեց արվեստանոց-դպրոց, որն անվանակոչվեց նրանց որդու` տաղանդավոր դիզայներ Լեւոն Գալչյանի անվամբ: Դպրոցն իր մոդելով եզակի է Հայաստանում. այն ոչ թե դաս-ուսուցիչ հարաբերությունների կոնտեքստում է, այլ` բնություն-կյանք-արվեստ-վարպետ փոխհարաբերության…..Շուտով արվեստանոցի կողքին կգործի նաեւ դարբնոց-դպրոցը:
– Ինչո՞ւ որոշեցիք Երեւանից հեռանալ: Հիասթափվե՞լ էիք:
– Դա պայմանավորված է արվեստի այն տեսակով, որն ընտրել եմ: Այդ հանգամանքը հաշվի առնելով` կարող եմ միանշանակ ասել, որ Երեւանից դուրս աշխատելը բավական նպաստավոր է: Դու հնարավորություն ես ունենում առանձնանալու ու ինքդ քո մեջ ներփակվելու: Գուցե փոքր-ինչ այլ է, երբ արվեստը սերտ առնչություն ունի սոցիալ-մշակույթի հետ: Այն վայրը, որտեղ ես հիմա ապրում եմ, կարելի է ասել` Աստծուց մոռացված շրջան է: Այստեղ գրեթե ոչինչ չկա` ոչ եկեղեցի, ոչ որեւէ այլ կառույց:
– Փոխարենը կա արվեստանոց-դպրոց:
– Եվ փառք Աստծո, որ կա: Սա եւս մեկ անգամ ապացուցում է, որ երբ մարդ ինչ-որ բանի մասին երազում է` այն ողջունվում ու իրականանում է: Մենք այդպես հանդիպեցինք այն մարդկանց, որոնց բարեգործության շնորհիվ հիմնվեց այս դպրոցը: Անգլիայում ապրող հայազգի տաղանդավոր դիզայներ Լեւոն Գալչյանի երազանքն էր` Հայաստան գալ ու աշխատել, բայց այդպես էլ չհաջողվեց… Եվ ի հիշատակ որդու` ծնողները որոշեցին արվեստանոց-դպրոց հիմնել Երեւանից դուրս:
– Այնուամենայնիվ, քա՞րը ընտրեց Ձեզ, թե՞ հակառակը:
– Այդ ամենը սկսում է մանկությունից: Սիրում էի ավազով խաղալ, հետո սկսեցի քարեր հավաքել: Որտեղ սիրուն քարեր էի տեսնում` անմիջապես հավաքում էի: Դա տեւեց 15-20 տարի: Ընդհանրապես քար հավաքելը հիվանդության նման է: Երբ սկսում ես տարվել այդ նախասիրությամբ, դժվար է լինում դրանից հրաժարվելը: Ավելի ուշ հասկացա, որ հավաքված քարերը կարող են նյութ դառնալ, որոնց հետ կարելի է աշխատել: Այսպես ասած` ամեն ինչ իր տեղն ընկավ: Նույնը կատարվեց փայտի ու մետաղի հետ: Էականը նյութի հետ աշխատելու գործընթացն է:
– Իսկ ստացված արդյունքի ճակատագի՞րը:
– Անշուշտ, դա եւս շատ կարեւոր է, բայց կարեւորագույն խթանը աշխատանքի գործընթացն է:
– Նյութը տրամադրություն կամ հոգեվիճակ ենթադրո՞ւմ է:
– Քարի հետ աշխատելը բավական ծանր է: Ֆիզիկական ուժ է պետք: Քարը սիրում է ավելի բծախնդիր վերաբերմունք, քանի որ արվեստագետին թույլ է տալիս վերջնական վիճակ ստանալ: Իմ պարագայում փայտը սիրում է հղկված մակերեսներ: Հատկապես նախընտրում եմ հին, մաշված փայտը: Մետաղն էլ իր աշխարհն ունի: Երբեմն նյութի ընտրությունը կախված է շաբաթվա օրերից: Մետաղի համար աշխատելու ամենալավ օրն ուրբաթն է: Ճիշտ է, սնոտիապաշտ չեմ, բայց ասում են` յուրաքանչյուր մոլորակ ունի իր նյութն ու դրա զուգահեռը: Ընդհանրապես, նյութերն ընտրելիս առաջնահերթ նախապայման եմ համարում բնական լինելը: Դժբախտաբար, մեր օրերում արհեստական նյութերի հաղթարշավ է սկսվել: Դա այնքան ահռելի չափերի է հասնում, որ դրան բալանս ապահովելը դժվար ու բարդ է:
– Ձեր աշխատանքներում նկատելի է մանրանկարչության նկատմամբ սերը: Ավելի ժամանակատար չէ՞:
– Ես հենց մանրանկարչությամբ մտա այս ասպարեզ: Ճարտարապետական համալսարանում սովորելու տարիներին մի հրաշալի ընկեր ունեի, ով այսօր աշխարհահռչակ դիզայներ է: Նա միշտ ասում էր, որ ժամանակ չունեցավ մանրանկարչությամբ զբաղվելու: Այդ տարիներին չէի հասկանում նրա ասածի իմաստը: Մինչդեռ հետո, երբ սկսեցի մանրանկարչությամբ զբաղվել, լիովին հասկացա նրա խոսքերը: Մանրանկարչությունը եզրեր չունեցող աշխարհ է: Այն հսկա հումք է, որը անընդհատ կարելի է օգտագործել, ուսումնասիրել, հասկանալ, զգալ, վերապրել ու առանց վախենալու կրկնել, որովհետեւ այս ասպարեզում, որին տարբեր անուններ են տալիս, մինչ օրս խառնաշփոթ է: Ասում են` դեկորատիվ կիրառական արվեստ: Ենթադրենք` այդ իրը կիրառական չէ, այդ պարագայում` ինչպե՞ս բնորոշել դա: Կամ ասում են` ժողովրդական արվեստ, բայց եթե դա ստեղծողը ժողովրդական վարպետ չէ՞… Իմ պարագայում ես անվանում եմ գեղարվեստական արհեստներ, որոնք հավակնություններ չունեցող ու համեստ ոլորտ են: Իսկ արվեստի պարագայում շատ են գայթակղություններն ու հավակնությունները:
– Հիմա Դուք արվեստագե՞տ եք, թե՞ արհեստագետ:
– Ես առանց այլեւայլ ավելորդությունների կարող եմ հայտարարել, որ ես զբաղվում եմ արհեստով, այսինքն` ես գեղարվեստական արհեստագետ եմ: Արվեստը նվիրում ու աշխարհի նկատմամբ այլ մոտեցում է պահանջում: Ինձ միշտ հետաքրքրել է այն արվեստը, որն անվանում են հոգեւոր: Այն, ինչ արվել է հայ միջնադարյան ճարտարապետության, երաժշտության, մանրանկարչության, խաչքարագիտության ասպարեզներում: Դրանք հենց միջնադարում էլ մնացել են, որոնց շարունակելիությունն այսօր, ցավոք, չեմ տեսնում: Արվեստի մնացյալ տեսակները ես տեսնում, հասկանում, զգում, հավանում եմ, բայց այնտեղ որոշակի սահման կա, որը ես եմ դրել: Ինձ համար արվեստի ճանապարհը փակուղու պես է: Ու պատահական չէ այն ճանապարհը, որ ես ընտրել եմ:
– Ինչո՞ւ: Արվեստը Ձեզ վանո՞ւմ է:
– Այն տեղերը, որտեղ կարող է տանել արվեստը, ես համարում եմ ոչ ճիշտ ճանապարհ մարդու համար: Իրականում միջնադարյան արվեստը քրիստոնեության նյութական դրսեւորումն է: Եվ որպեսզի միջնադարյան այդ ժառանգությունը ինչ-որ կերպ մարսելի-ընդունելի լինի, այն փորձում էին պիտակավորել որպես արվեստ: Նարեկացին ինձ համար պոետ չէ: Նա մարդ է, ով, այսպես ասած` կռվելով իր սեփական անձի հետ, ինքն իր հետ, ուզում է մաքրվել: Ու գուցե այդ ամենը պոստֆակտում կարելի է անվանել արվեստ, բայց, այնուհանդերձ, Նարեկացին արվեստագետ չէր: Նա վանական էր: Սա է հարցը: Արվեստի մեջ շատ են արհեստածին տարրերը: Երբ արվեստագետն անում է իր զգացմունքների դեկլարացիան եւ վստահ է, որ կբերի որոշակի արդյունք: Իմ առջեւ ես փակել եմ արվեստի դռները: Ինձ համար էական է այն, թե ստեղծագործությունն ինչ վիբրացիաներ է առաջացնում: Երբ արվեստագետը որոնումների մեջ է ու իր բնույթով ցույց է տալիս այդ որոնումը, հետաքրքիր է, բայց երբ դա անկեղծ չարի դեկլարացիա է` չի կարող գնահատվել իբրեւ արժեք: Ես փոքր-ինչ հին մարդ եմ: Ու իմ ծնված առաջին օրվանից ես եղել եմ հին:
– Ի՞նչ ասել է՝ հին մարդ:
– Այն ամենը, ինչ ինձ համար էական է, մնացել է ֆիզիկական ժամանակի վաղ անցյալում: Ինքս էլ եմ մնացել այնտեղ: Ամեն դեպքում ես ազնիվ եմ ինքս իմ նկատմամբ, չեմ խաբում, ու սա ձեւ չէ: Ես չեմ գտել հումք, որի վրա աշխատում եմ այն պատճառով, որ ինձ մոտ հաջող է ստացվում: Հիմա ես ապրում եմ մի տեղ, որտեղ գրեթե մարդկություն չկա, իհարկե, բացի այն 10 ընտանիքներից, որոնք ապրում են այս բնակավայրում: Երբ ես առավոտյան արթնանում եմ ու դեպի արվեստանոց տանող ճանապարհին ծաղիկներ եմ տեսնում, դա արդեն սպեկուլյացիա չէ: Դրանք իրական ֆիզիկական ծաղիկներ են:
– Այսինքն` լավ է ծաղիկների միջով անցնել, քան մարդկանց խմբերի՞:
– Այո: Գիտեք, ընդհանրապես արվեստի մեջ մի քիչ պիժոնություն կա, երբ արվեստագետը սարքում է իր կերպարը: Արվեստն ի՞նչ է` տրամադրությունների, զգացողությունների մոդելավորում: Հաճախ արվեստագետն ինքն էլ է մտնում այդ պրոդուկտի մեջ: Ու երբեմն վերածվում է քայլող ստեղծագործության, որով փորձում է մարդկանց համոզել: Արհեստի պարագայում այդ ամենը չկա: Հող փորողի ու փայտով աշխատող մարդկանց միջեւ էական տարբերություն չկա, թերեւս տարբերությունը միայն գեղարվեստական բառն է:
– Ի վերջո, թե՛ արվեստագետը, թե՛ արհեստագետը վաճառում են իրենց ստեղծագործությունները:
– Արվեստագետը փորձում է ստեղծել ոչ նյութական աշխարհ, բայց, ի վերջո, նա նույնպես մարդ է ու պետք է ապրի: Երբ նա սկսում է վաճառել իր արտադրանքը, կամ նրանից գալիս են գնելու, նա դառնում է նույն վաճառականը, ինչ մնացածը: Մինչդեռ արվեստագետը կիրառական արհեստով զբաղվողին կարող է ասել, որ նա պարզապես ստեղծում է ապրանքներ, վաճառքի նպատակով: Բայց չէ՞ որ մի օր ինքն էլ է վաճառում իր ստեղծածը: Առաջին գործերս վաճառելու գիշերը երազ տեսա. փոքր երեխաները կախված էին առաստաղից: Դա բխում էր իմ ենթագիտակցությունից: Ցավալին այն է, որ կան մարդիկ, ովքեր զբաղվում են այս նույն գործով, բայց ստորադասում են այն` ասելով, որ իրենք ստիպված են անում, գումար աշխատելու միջոց է, եւ այլն: Ախր, այդպես ազնիվ չէ: Մենք այսօր ունենք բազմաթիվ արվեստագետներ, ովքեր նույն գործն են անում, ինչ ես: Միայն թե ես հավակնություն չունեմ իմ ստեղծածը արվեստ համարելու, իրենք` ունեն:
– Այսօր ամեն ինչն ենք վաճառքի հանել, անգամ` Երեւանի դիմագիծը:
– Երեւանի խնդիրը ճարտապետական սխալ միջավայրն է: Այն նման է չինական բժշկության` որ օրգանդ որ ցավում է, ասում են` պատճառը լյարդն է: Քանի որ ես մասնագիտությամբ ճարտարապետ եմ, այդ հարցի նկատմամբ ավելի զգայուն եմ: Ջրի երեսին լողացող արվեստագետները, որոնց նպատակը կարիերա ապահովելն է, սկսում են ծառայել երկրի «տերերին»: Իսկ ծառայության որակը մենք տեսնում ենք: Այն արվեստագետները, ովքեր կոմպրոմիսային չեն, ունեն իրենց հստակ մոտեցումները, միշտ ստվերում են, այլ կերպ ասած` մեզ մոտ ստեղծվել է ռեալ անդերգրաունդ: Դա ինձ նաեւ ուրախացնում է: Հակառակ դեպքում մեր վիճակն ավելի ծանր կլիներ: Այն արվեստը, որը մասսայականություն է վայելում ու ծառայում է «տերերին», թույլ տվեք ասել` զզվելի է: Իսկ դա մեր իրականությունն է, որտեղ ապրում ենք:
– Ձեր ընկերներից շատերն այսօր ընդվզում են ստեղծված իրականության դեմ` հայտարարելով, որ արվեստը չի կարող գոյություն ունենալ առանց քաղաքականության: Դուք նրանցի՞ց էլ հեռացաք:
– Դա իմ ընկերների ընտրած ճանապարհն է, որտեղ իրենք ակտիվ գործում են: Նրանց համար շատ ուրախ եմ ու բոլորին էլ շատ սիրում եմ: Նրանք ազնիվ մարդիկ են, ովքեր հայտարարեցին, որ արվեստի դաշտը սոցիալ-քաղաքական ոլորտն է: Ես ընտրել եմ այլ ուղի: Ես թիկունքի պետն եմ: Գուցե ոմանց կարծիքով՝ այն, ինչ ես պահում-պահպանում եմ` հնացած է ու անպիտան, բայց, ի վերջո, ինչ-որ մեկը պետք է պահի նաեւ դա, չէ՞: Մարդկությունը նույնն է երրորդ հազարամյակից մինչ օրս: Այն բաժանվում է երկու մասի`պրոգրեսի ու ռեգրեսի կողմնակիցների: Ես երկրորդ հատվածի ներկայացուցիչն եմ ու համոզված եմ, որ իրականում քաղաքակրթության զարգացումը, բացի բաբելոնյան աշտարակաշինությունից, ուրիշ լավ տեղ չի տանում: Կարծում եմ` իսկական պրոգրեսը ռեգրեսն է, այսինքն` ճիշտը վերադարձն է, որտեղ կա էնտրոպիայի խնդիր:
– Երեւան հաճա՞խ եք գալիս:
– Շաբաթը մի քանի անգամ գալիս եմ Երեւան: Հոգնում եմ Երեւանից, դատարկվում եմ այնտեղ: Շատերը զարմանում են, թե ոնց եմ այստեղ ապրում, ես էլ զարմանում եմ, թե նրանք ոնց են այնտեղ ապրում: Դա նորմալ է: Դեռ փոքր տարիքից գյուղում հաստատվելու ծրագիր ունեի: Մի առիթով ասել էի, որ մարդիկ պետք է զգուշանան երազներից, որովհետեւ դրանք իրականանում են: Ես հիմա երազում եմ Հայաստանում արհեստների թաղամաս ստեղծելու մասին, որը չի կրի դեկորատիվ բնույթ ու չի լինի թաղամաս զբոսաշրջիկների համար: Սա իրականություն դարձող ուտոպիա է: Ամբողջ աշխարհում կան այդպիսի թաղամասեր, երբ իմ խելքի տեր մարդիկ հավաքվում են մի տարածքում..
– Եվ իրար «միս» չե՞ն ուտում:
– Ոչ, իրար սիրում են: Դա եւս հեղափոխություն է, եւ ինչո՞ւ չանել: Ես հիմա ապրում եմ ռեալիզացված երազների աշխարհում…