Հայաստանում շատ է խոսվում տնտեսվարողներին օգնելու, նրանց կյանքը հեշտացնելու, բյուրոկրատիան նվազեցնելու անհրաժեշտության մասին։ Դատելով Համաշխարհային բանկի՝ «Doing Business 2010 – Armenia» զեկույցից, մենք ոչ միայն խոսում ենք, այլեւ՝ ահագին բան ենք արել այդ ուղղությամբ։ Բիզնես անելու դյուրինության առումով՝ 2010թ. զեկույցում Հայաստանը 183 երկրների շարքում զբաղեցրել է 43-րդ տեղը՝ 7 հորիզոնականով առաջ անցնելով 2009թ. ցուցանիշից։ Ընդ որում, բիզնես սկսելու առումով՝ զեկույցի հեղինակները 183 երկրների շարքում մեզ դասել են 21-րդ տեղում՝ նախորդ զեկույցի 65-րդ տեղի դիմաց։
Մենք՝ լրագրողներս, լուսաբանելով այդ զեկույցները, հաճախ դետալների մեջ չենք խորանում: Առաջին հայացքից պարզ եւ նշանակություն չունեցող դետալները ուշադրությունից մի տեսակ դուրս են մնացել, քանի որ դրանց հետ լրագրողը կամ տնտեսագետը չի առնչվում։ Մինչդեռ այդ դետալները տնտեսվարողների համար ավելի կարեւոր են, քան մակրոտնտեսական վերլուծությունները։ Այդ դետալները կարծես միտումնավոր ստեղծված են այնպես, որ առավելագույնս բարդացնեն տնտեսվարողի՝ օրինակ՝ հասարակ առեւտրականի կյանքը։ Փորձենք իրականում հենց առեւտրականի օրինակի վրա ցույց տալ, թե իրականում որքան «դյուրին» է մեր երկրում բիզնեսով զբաղվելը։
Եվ այսպես՝ ի՞նչ է անում. ինչ-որ տեղից գնում է X քանակությամբ ապրանքներ եւ վերավաճառում այն ավելի թանկ գնով։ Մի կողմ թողնենք բիզնեսը գրանցելու, ապրանքը գնելու, հարկ եղած դեպքում մաքսազերծելու եւ նման մյուս գործարքները։ Դիտարկենք վերջին փուլը՝ վաճառքը, ընդ որում, այդ վաճառքի հետ կապված նրբություններից ընդամենը մեկը։ Այսպես, վաճառք իրականացնելու համար տնտեսվարող սուբյեկտը պետք է ունենա առաքումների գրանցման գիրք, որը պետք է հաստատի հարկային մարմինը։ Թվում է՝ շատ նորմալ եւ բնական երեւույթ է, որն անհրաժեշտ է ստվերային շրջանառությունը կանխելու համար։ Սակայն՝ դրան նախորդող պրոցեսն է աննորմալ։ Հարկային մարմինը առաքումների գիրքը գրանցում է կոնկրետ հասցեի վրա, որտեղից տվյալ ընկերությունը վաճառք է կատարում։ Եթե տարածքը չի պատկանում ընկերությանը (վարձակալությամբ է վերցված), ապա հարկային մարմնին պետք է ներկայացնել նաեւ նոտարով հաստատված վարձակալության պայմանագիրը։ Իսկ նոտարը առանձին պատմություն է։ Սակայն մինչեւ այդ էտապին հասնելը պետք է նախապես անցած լինել եւս մի «level»` Կադաստրի պետական կոմիտեն։ Այսպես, տարածքի սեփականատերը նախ դիմում է Կադաստրի պետական կոմիտեին, որպեսզի տեղեկանք ստանա այն մասին, որ վարձակալության տրվող տարածքը արգելանքի կամ կալանքի տակ չէ։ Թվում է՝ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների այս դարում դա վայրկյանների գործ է. ընդամենը հարկավոր է համակարգչով տվյալների բազայի մեջ մուտքագրել տվյալները եւ տեսնել՝ կալանք կա՞, թե՞ ոչ։ Սակայն պարզվում է՝ Կադաստրի աշխատողների համար դա տիտանական աշխատանք է, որը տեւում է նվազագույնը 2 օր։ Եվ, բնականաբար, այդ «տիտանական աշխատանքի» համար պետք է վճարել 15-25 հազար դրամ։ Թղթի հասարակ կտորի համար, որն ուժի մեջ է 15 օր։ Փաստորեն, տնտեսվարողը ոչ միայն ժամանակ ու նյարդեր է կորցնում կադաստրում, այլեւ՝ անիմաստ մեծ գումար։ Ինչեւէ՝ առաջին «level»-ը հաղթահարված է։ Հերթը գալիս է երկրորդ «level»-ին՝ նոտարին։ Նոտարն, ինչպես նշեցինք, ուրիշ «կինո» է։ Եթե ձեզ թվում է, թե ձեր տարրական գիտելիքները բավարարում են վարձակալության ստանդարտ պայմանագիր կազմելու համար, ապա նոտարում ձեզ կհիասթափեցնեն։ Սակայն ամեն ինչ հերթով։ Ոտք դնելով ցանկացած վարչական շրջանի նոտարական գրասենյակ՝ ականատես կլինեք այսպիսի տեսարանի՝ փոքր նախասրահ, մի քանի աթոռ եւ աթոռների քանակը մի քանի անգամ գերազանցող այցելուներ, որոնք հերթ են պահում ու պարբերաբար վիճում առանց հերթ սողոսկել փորձող «շուստրիների» հետ։ Նախասրահից բացվում է 3 դուռ, որոնք տանում են դեպի նոտարների աշխատասենյակներ։ Բայց ամենաակտիվը չորրորդ դուռն է։ Այնտեղ համակարգչի առջեւ սովորաբար նստած են մեկ կամ երկու կին, անպայման՝ 60 տարեկանին մոտ, եւ նախանձելի դանդաղությամբ համակարգչում եղած ստանդարտ ձեւերի վրա կազմում են պայմանագրեր, լիազորագրեր եւ այլ փաստաթղթեր։ Փաստորեն՝ սրանք հենց մտքի այն տիտաններն են, որոնք պետք է կազմեն ձեր պայմանագիրը։ Նրանցից յուրաքանչյուրի մոտ խմբված են մեծ թվով մարդիկ, որոնք հետեւում են իրենց փաստաթղթի կազմման աշխատանքին։ Մի այդքան մարդ էլ խմբված է սենյակում, երկու այդքան էլ՝ փոքր նախասրահում, իրենց հերթին են սպասում։ Կանայք համակարգչով աշխատելուն զուգահեռ՝ հեռախոսով խոսում են ընտանիքի անդամների հետ, սաստում սենյակում գտնվողներին կամ նոտարի նշած ուղղումները անցկացնում 10 րոպե առաջ իր իսկ հավաքած փաստաթղթի վրա։ Վերջապես հասնում է այն բաղձալի պահը, երբ տիկին Փառանձեմը (կամ տիկին Հայկանդուխտը՝ էական չէ) սկսում է հավաքել ձեր գործը։ Վերջացնում է, տպում մեկ օրինակ եւ պահանջում 2000 դրամ։ 2000 դրամը վճարում եք՝ առանց հետաքրքրվելու, թե դրա համար ինչ-որ կտրոն տալի՞ս են, թե՞ ոչ։ Կարեւորը ձեզ համար այդ ժխորից որքան հնարավոր է շուտ դուրս գալն է։ Դուրս եք գալիս եւ ցանկանում մտնել նոտարի մոտ, սակայն այստեղ եւս հերթ է։ Սպասում եք մինչեւ ձեր հերթը հասնի, եւ ահա՝ դուք նստած եք նոտարի առաջ։ Այստեղ գոնե ժխոր չէ, մի քիչ հանգստանում եք։ Նոտարը ճշտում է ձեր եւ գործընկերոջ տվյալները, հետո աչքի անցկացնում պայմանագիրը եւ որպես կանոն՝ գրիչով մի քանի ուղղում կատարում վրան։ Սարսափով պարզում եք, որ նորից պետք է գնաք տիկին Փառանձեմի մոտ։ Հերթ պահողների խեթ հայացքների ներքո հերոսաբար հաղթահարում եք մարդկանց հոծ բազմությունը, հասնում տիկին Փառանձեմին եւ թուղթը մեկնելով ասում՝ «այսինչ այսինչովնան ասաց՝ սա ուղղեք»։ Փաստաթուղթը ուղղելուց հետո տիկինը տպում է մի քանի օրինակ, որոնք վերցնելով՝ շտապում եք նոտարի մոտ։ Բացում եք դուռը, եւ պարզվում է՝ այնտեղ արդեն ուրիշ այցելու կա։ Ստիպված սպասում եք, մինչեւ դուրս գա։ Մտնում եք ներս, վերջացնում ձեր գործը, վճարում 10-15 հազար դրամ, որը նոտարը հանգիստ խղճով դնում է իր դարակի մեջ՝ առանց վճարումը հավաստող որեւէ թուղթ տալու։ Դուրս եք գալիս, նայում ժամացույցին ու զարմանքով արձանագրում, որ նոտարական գրասենյակ մտնելուց հետո անցել է 2-3 ժամ։ Ինչեւէ՝ 2-րդ «level»-ն էլ է հաղթահարված։ Վերցնում եք առաքումների գիրքը, նոտարով հաստատված պայմանագիրն ու գնում Հարկային տեսչություն։ Սա էլ արդեն երրորդ «level»-ն է։ Այստեղ ձեզ ասում են, որ պետք է հայտ լրացնեք՝ առաքումների գիրքը կնքելու եւ համարակալելու համար։ Պատին կախված հայտարարության վրա կարդում եք, որ բլանկների, դիմումների ու տեղեկանքների ձեւերը կարող եք վերցնել հարկային մարմնից, անվճար։ Սակայն սպասարկման բաժնում ձեզ ասում են՝ «կողքի օֆիսից» վերցրեք։ Հարկայինի «կողքի օֆիսը» նոտարական գրասենյակի տիկին Փառանձեմի սենյակի անալոգն է՝ այն տարբերությամբ, որ այստեղ աշխատողը պարտադիր չէ, որ տիկին լինի, առավել եւս՝ Փառանձեմ անունով։ Մնացած ամեն ինչը՝ հերթերով ու ժխորով, նույնն է։ Մի կերպ հասկացնում եք, թե ինչ եք ուզում, որից հետո համակարգչի առջեւ նստած անձնավորությունը հարցնում է ձեր տվյալները եւ պատրաստի, լրացված հայտը տպում տալիս ձեզ, չնայած դուք պարզապես դատարկ բլանկի համար էիք մտել։ Այստեղ եւս իրենց աշխատանքը պակաս չեն գնահատում, եւ 2 րոպե տեւած գործի եւ մեկ A4 ֆորմատի վրա տպված թղթի համար պահանջում են 1500-2000 դրամ։ Եվ չնայած այն հանգամանքին, որ «օֆիս» ասվածը սովորաբար գտնվում է հարկայինի շենքից մի քանի մետրի վրա, այստեղ եւս ոչ մի ՀԴՄ կտրոն չեն տրամադրում։ Մի խոսքով՝ վերցնում եք հայտը, ստորագրում, կնքում ու գնում սպասարկման բաժին։ Սպասում եք մինչեւ ձեր հերթը գա, տալիս առաքման գիրքն ու հարկայինի շենքից դուրս գալով՝ ինքներդ ձեր համար պարզում, որ օրը վերջացավ։ Իհարկե, մի երկու օրից ետ վերադառնալու եք՝ արդեն հաստատված այդ գիրքը ստանալու համար, բայց դե 2 օրվա ընթացքում կարելի է վերականգնել ուժերը։
Վերը շարադրված գործողությունները՝ բոլորը միասին, ընդամենը բիզնես ծավալելու համար անհրաժեշտ բյուրոկրատական քաշքշուկներից մեկն է։ Կապ չունի՝ նոտարում տիկին Փառանձեմը կլինի, թե տիկին Վարդիթերը, խնդիրը համակարգի մեջ է։ Իսկ համակարգն այնպես է կառուցված, որ բյուրոկրատական քաշքշուկներից հետո՝ ոչ ժամանակ է մնում բուն գործով զբաղվելու համար, ոչ «հավես»։ Երբեմն մտածում ես՝ մի՞թե հնարավոր չէ, օրինակ, նորմալ պայմաններ ստեղծել նոտարական գրասենյակներում, դնել մի քանի համակարգիչ, նստարաններ։ Կամ առհասարակ՝ ինչո՞ւ պետք է տնտեսվարող երկու սուբյեկտ, որոնք կնիք ունեն, նոտարի մոտ հաստատեն իրենց պայմանագիրը։ Կամ՝ ինչո՞ւ չի ստեղծվում տվյալների միասնական բազա՝ որպեսզի թե՛ նոտարները, թե՛ հարկայինն ու մյուս կառույցները միանգամից իմանան գույքի արգելանքի տակ լինելու մասին եւ տեղեկանքներ չուզեն։ Պատասխանը մեկն է՝ այդպես ավելի ձեռնտու է, որովհետեւ մեջը փող կա, շատ փող։ Ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալներով՝ 2009 թվականի ընթացքում նոտարները վավերացրել են անշարժ գույքի օտարման 39.000 գործարք, անշարժ գույքի վարձակալության եւ անհատույց օգտագործման 16.500 պայմանագիր, անշարժ գույքի գրավի 15.600 պայմանագիր, շարժական գույքի վերաբերյալ՝ 24.500 պայմանագիր եւ այլն։ Ընդհանուր առմամբ, հանրապետության նոտարները վավերացրել են 424.385 փաստաթուղթ՝ որի դիմաց գանձվել է 576.5 միլիոն դրամ պետական տուրք։ Իհարկե, այդ գումարի մեջ չեն մտնում տիկին փառանձեմների վճարները կամ նոտարների կողմից անփույթ կերպով դարակի մեջ գցվող հազարավոր դրամները, որոնք տրվում են՝ պետական տուրքից բացի։ Իսկ անշարժ գույքին վերաբերող տասնյակ-հազարավոր գործարքները, բնականաբար, անցնում են նաեւ Կադաստրով, եւ այնտեղ պակաս գումարներ չեն պտտվում։ Եվ քանի որ այդ գումարներով լցվում է մասամբ՝ պետբյուջեն, մասամբ՝ տիկին փառանձեմների, մասամբ՝ նոտարների, մասամբ՝ նոտարներին նշանակողների գրպանները, համակարգը մեզանում երբեք չի փոխվի։