Գեղանկարիչ Էդուարդ Խարազյանը երկարատեւ դադարից հետո պատրաստվում է նոր ցուցահանդեսի: Ապրիլի 16-ին Ժամանակակից արվեստի թանգարանում կբացվի 3 ընկերների, Հայաստանի երեք արվեստագետների` Էդուարդ Խարազյանի, Ռոբերտ Էլիբեկյանի եւ Արա Շիրազի աշխատանքների ցուցադրությունը: Այդ ցուցահանդեսը լավ առիթ է հրապարակային զրույցներից խուսափող Էդուարդ Խարազյանի հետ զրուցելու համար: Մաեստրոյի հետ զրուցելը հաճույք է, ժամանակների ու վերապրած պատկերների միջից նա անշտապ ընտրում է ամենապարզ բնութագրումներն ու խոսքերը: Է. Խարազյանն ինքնամփոփ կյանքով է ապրում, ճիշտ այն խխունջի նման, որը փակվում է իր խեցու մեջ ու իրեն պաշտպանված է զգում, քանի որ ունակ է ավազի մի փոքր հատիկի կամ գունավոր մի գծի մեջ տիեզերքի արտացոլքը տեսնել:
Նկարչի կտավները միշտ եղել են շատ թատերային: Թատրոնի տարրերը զգացվել են եւ՛ կոմպոզիցիաներում, եւ՛ դետալներում, եւ՛ նկարչի տեսանկյունում: Աշխարհը դիտարկելու, զննելու համար նկարիչը մեծ ու փոքր պատուհաններ է բացել, պատուհաններ է նկարել ու այդ փեղկերի ետեւում նոր էներգետիկ տարածություններ տեսել: «Պատուհանները թատրոնի էլեմենտներն են: Ինչպես բացում ես պատուհանդ ու դուրս ես նայում, այնպես էլ նայելով կտավին` տեսնում ես թատերական ներկայացումը»,- ասում է նա: Է. Խարազյանի ստեղծած վերջին աշխատանքները կարծես ավելի զուսպ ու «լուռ» են դարձել` նմանվելով ամուր սեղմված ու հենց հաջորդ վայրկյանին զրնգոցով բացվելու պատրաստ զսպանակված ուղերձների: Գործող անձինք պակասել են, մնացել է միայն գունավոր էներգիան: 70-ամյա նկարիչը դատավճռի նման ասում է` կյանքը հիանալի բան է, եւ այն շարունակվում էգ
– Տեսնելով Ձեր վերջին կտավները, նկատվում է, որ թատրոնը մինիմալիստական ոճ է ձեռք բերել: Պաղ տարածքում մնացել է միայն մաքուր գույնը:
– Ստացվեց այնպես, որ իմ կտավի հերոսը դարձավ գունավոր զանգվածը, որը շարժվում է, տեղափոխվում է, փոփոխվում է` դառնալով թատերական բեմադրության գործող անձը, ուղղություն ցույց տվող սլաքը: Կարելի է նույնիսկ ասել, որ իմ ստեղծածը խայտաբղետ թատրոնն է, որտեղ իշխում է գունավոր հետքը: Այն կարող է դեղին շող լինել, իսկ հետո դառնալ Ռոմեո կամ Ջուլիետ: Տարբեր գույների եւ ֆորմաների հետքեր-զանգվածները կարող են հակադրվել իրար կամ էլ փոխկապակցվել` խաղալով իրենց ներկայացումը: Եթե փորձեմ իմ արվեստի կոնցեպցիան հստակ ձեւակերպել, կասեմ, որ գունավոր հետքի թատրոն եմ ստեղծում: Իմ` ռեժիսորի, դերը հենց նրանում է, որ կարողանամ կտավներում «աշխատեցնել», հնչեցնել գույնը: Եվ նկարը, որն ի սկզբանե զրկված է գրական նյութից, ձեռք է բերում իր սեփական ուրույն գրականությունը եւ սկսում է միայն իրեն հատուկ գրական կանոններով զարգանալ: Երեւի իմ կյանքում եկավ այն պահը, երբ իմ կտավների գործող անձինք, իրոք, քչացան: Տարիներ առաջ անելով «Նազարեստան» շարքը, բոլորովին այլ մոտեցում ունեի. փորձում էի հումորով լեցուն մեծ տրագիկոմեդիա «խաղալ», իսկ հիմագ Հիմա կյանքը շարունակվում է, եւ այսօրվա իմ նկարները շատ ավելի նման են ինձ, քան երբեւիցե եղել են: Ես վաղուց արդեն դադարել եմ ըմբոստանալ ու բողոքել, հիմա մեծացել ու հանգստացել եմ: Եվ գտնում եմ, որ մեծագույն ուրախությունը հայեցողական վիճակն է: Փորձում եմ քիչ մտածել եւ շատ ներթափանցել: Կարող ես տարիներ շարունակ նայել, նայել, եւ ոչինչ չհասկանալ, սակայն երբ հանկարծ ներթափանցում ես, սկսում ես տեսնել անտեսանելին: Դա շատ թանկ զգացում է:
– Սպիտակ պաստառի առջեւ կանգնելու ու հետո ավարտուն կտավի տակ ստորագրություն դրոշմելու միջեւ կարծես մի ողջ կյանք է ընկած: Ամեն անգամ այդ կյանքը նորից վերապրելը սարսափելի չէ՞:
– Արվեստում ամեն բան շատ պարզ է. ինչպիսին նկարիչն է, այնպիսին էլ նրա կտավներն են: Եվ երբ նկարիչը ստորագրում է իր կտավի տակ, նա ինքն իրեն դատավճիռ է հայտարարում եւ այլեւս չի կարող արդարանալ, որ կարող էր ավելի լավ խնձոր կամ դիմանկար նկարել: Նկարիչ չեն դառնում, նկարիչ ծնվում են: Եվ ոչ մի նշանակություն չունեն կրթությունը, դիպլոմներն ու մագիստրատուրաները, միեւնույն է` նկարիչը պետք է կանգնի դատարկ կտավի մոտ, լիակատար միայնության մեջ ու սկսի ինքն իրեն արտահայտել: Ասեմ, որ սպիտակ կտավից ավելի սարսափելի փորձություն չկա: Եվ սարսափելի է, եւ միաժամանակ` գայթակղիչ: Սպիտակ մակերեսն ազատում է քեզ նախկին հուշերից, ապրումներից: Այն կարծես ազատ ու անկախ լինելու կանչ է: Կանգնում ես դատարկության առջեւ ու սպասում ես, թե ի՞նչ կստացվի: Երբեմն ստացվում է:
– Երբ ասում ենք՝ «ազգային նկարիչ» կամ «ազգային ձեռագիր», ի՞նչն ենք փորձում ընդգծել:
– Դա վաղեմի ու «հիվանդ» խոսակցություն է: Միգուցե մարդիկ կարող են ասել, որ իմ կտավներում ապրող գունային զանգվածներն ազգային չեն, թեեւ, իհարկե, ներքուստ ես ինձ հայ նկարիչ եմ համարում: Էսթետիկայի նման մինիմալիստական զգացողությունն ինձ հիշեցնում է իմ ժողովրդի անցյալը: Եթե նայենք հին մանրանկարներին, մինիմալիստական ոճ կտեսնենք` ընդամենը մի շրջան, զուսպ գծեր: Դա վկայում է մեծ կուլտուրայի մասին:
– Նկատելի՞ են արդյոք մեր առօրյա կյանքում` ճարտարապետության, դիզայնի մեջ զուսպ գծերն ու ֆորմաները: Կարծես հակառակն է, ցուցադրաբար ընդգծվում է ավելորդ ճոխությունը:
– Կարծում եմ, ընդհանուր տոնայնությունը խախտված է: Կարող եմ ասել, որ գեղանկարչության հիմքերն են դիսկրիդիտացիայի ենթարկվել:
– Դուք շփվո՞ւմ եք երիտասարդ նկարիչների հետ:
– Նախկինում շատ էի շփվում, իսկ հիմա՝ գրեթե ոչ: Հազվադեպ եմ նաեւ փողոց դուրս գալիս: Ես նման եմ անհատ ձեռներեցի` ասենք դերձակի, որի նմաններն ապրում էին սովետական ժամանակ` կցված չլինելով որեւէ կարի ֆաբրիկայի:
– Բայց Ձեր պատուհանը բաց է, եւ կյանքն էլ, ուզեք թե չուզեք, պարբերաբար ներխուժում է:
– Պատուհանն ընդհանրապես իմ սիրելի էլեմենտն է: Եվ, իհարկե, այն միշտ բաց է: Կյանքն, իհարկե, շարունակվում է, ես էլ փորձում եմ ապրել:
– Այսօր քիչ են պատվերները, ցուցադրման հարթակները: Կարելի՞ է ասել, որ տարիներ առաջ ավելի հեշտ էր նկարչի համար ցուցադրվելը, պատվեր ստանալն ու ինքնադրսեւորվելը:
– «Ինչպե՞ս պիտի ապրի նկարիչը» հարցը հավերժական հարցերից է: Կարծում եմ, նկարիչը պետք է ապրի նկարչի պես: Այսինքն` այնպես, ինչպես կարող է: Կա՞ն պատվերներ, թե՞ չկան պատվերներ, դրանք երկրորդական հարցեր են: Կարող ես` նկարիչ եղիր, չես կարող` դերձակ կամ կոշկակար դարձիր: Ոչ ոք պարտավոր չէ քո հոգեւոր հարստության փոխհատուցողը լինել: Նկարիչն իր հոգեւոր աշխարհով է ապրում: Այլ հարց է նկարչի պահանջված լինելու փաստը, բայց դա արդեն ոչ միայն մեզանից, այլեւ` համակարգից է կախված: Իսկ այն վեճերը, թե ո՞ր նկարիչն է առաջինը, ո՞րը երկրորդը եւ ո՞րը վերջինը, ինձ սպորտային մարզումներ են հիշեցնում: Իհարկե, նախկինում արվեստի բնագավառում նման հերթականություն կար (ինչպես եւ այլ բնագավառներում, օրինակ՝ արդյունաբերության մեջ): Այդպիսի ժամանակ կար, եւ այն անցավ: Սակայն ոչինչ անհետ չի կորչում, եւ որոշ բաներ պահպանվել են մինչ այսօր: Պետպատվերների ժամանակը վերջացել է, բայց ափսոսել հարկավոր չէ, քանի որ պետպատվերները երբեք էլ արվեստի գնահատման միջոց չեն եղել: Իսկ ցուցադրվելու վայրերն այսօր էլ քիչ չեն, լսել եմ, որ, օրինակ, Նկարչի տանը տարեկան հարյուրավոր ցուցահանդեսներ են բացվում: Դա ուրախալի է, բայց ցուցահանդեսը նույնպես ցուցանիշ չէ:
– Իսկ ո՞րն է չափման միավորը: Հասարակության կարծի՞քը:
– Պետք է սկզբից հասկանաս` ի՞նչ ես անում, եւ հետո միայն անես: Հիմա ինձ թվում է, որ շատերը հակառակ կերպ են վարվում. անում են, հետո են մտածում: Եթե ինքդ քեզ (ոչ թե հասարակությանը) կարողանաս բացատրել` ինչո՞ւ ես գործդ անում, հեշտ ու խաղաղ կապրես: Եվ եթե հանկարծ հասարակությանը մեղադրելու ցանկություն ես ունենում, ընդունիր, որ հասարակությունն այնպիսին է, ինչպիսին դու ես: Ես չէի ասի, որ նկարիչն ու հասարակությունն այսօր լուրջ տարաձայնություններ ունեն: Ոչ` նրանք համարժեք են: Այդպես է նաեւ երաժշտության ոլորտում: Ինչպիսին երիտասարդներն են, այնպիսին էլ երգերն են (ավելի շատ աղմուկ է, քան մեղեդի): Եվ եթե մարդը չի արձագանքում վատ երգերին, ուրեմն` դրա կարիքը չկա, եւ երգերը դառնում են հասարակության արտացոլումը:
– Վատին արձագանքելը կարեւո՞ր է:
– Երբ արձագանքում ես վատին, ստեղծում ես լավի պահանջարկը:
– Նայելով Ձեր նկարներին, հասկանում ենք, որ Դուք ջազի սիրահար եք: Այդպե՞ս է:
– Իհարկե: 1956 թվականից սկսած մենք «որսում» էինք «Ամերիկայի ձայնն» ու ջազ էինք լսում: Երբ այսօր ազգային մեղեդիներով ջազ եմ լսում, զգում եմ, որ հեղինակները, ցանկանալով մեղեդին ավելի մոդեռն դարձնել` անհասկանալի մանիպուլյացիաներ են անում: Եվ արհեստական ֆորմաների պատճառով կորչում է հնչյունի բյուրեղյա մաքրությունը:
– Երաժշտության մասին ասված այս խոսքերը, կարծում եմ, շատ լավ արտահայտում են նաեւ Ձեր մոտեցումը` կտավին:
– Չեմ ուզում շատ խելացի թվալ, բայց կարծում եմ, որ միայն բյուրեղյա մաքրության հասած նկարը կարող է ներգործություն թողնել դիտողի վրա: Ամեն դեպքում, նկարը պետք է «հնչի», եւ եթե նայելով կտավին` դու զգում ես մակերեսների ու գույների թեթեւակի շարժումը, այսպես ասած` գույների սոսափյունը, ուրեմն, այն ստացվել է:
– Մտավոր ու ստեղծագործ աշխատանքով զբաղվող մարդկանցից հասարակությունը միշտ սպասում է ավելին, քան զուտ ստեղծագործությունն է: Սպասում է ինտելիգենտի խոսքին: Հիմա էլ կամ բարձրաձայն, կամ էլ ցածրաձայն հարցնում են` ինչո՞ւ եք լռում, երբ ցնցումներ են տեղի ունենում:
– Հարցնողներին ես խորհուրդ կտայի գնալ դեսպանատներ ու տեղեկանալ, թե քանի ինտելիգենտ է հայրենիքից հեռացել: Ճիշտն ասած, ես չեմ հասկանում, թե ո՞վ է ինտելիգենտը, եւ ի՞նչ են նրանից սպասում: Եթե ես ոստիկան լինեի, ինձ համար պարզ կլիներ, թե հասարակությունն ինձանից ինչ է սպասում: Երբ գողերը գողություն են անում, ի՞նչ կարող է անել ինտելիգենտը: Նա կարող է ընդամենը լռել: Իմաստուն լռել: Կան ժամանակներ, երբ լռելը լավագույն խոսքն է: Երբ պատերազմ է լինում, մուսաները սովորաբար լռում են:
– Հիմա պատերա՞զմ է:
– Ինձ թվում է` այո: Անընդհատ պայքար է գնումգ Կարծում եմ, որ իսկական ինտելիգենտը երբեք չի պայքարի, եթե հստակ չիմանա` ինչի՞ համար է պայքարում: Հակառակ դեպքում` նրա ասածը դատարկ մեղադրական լոզունգներ կլինեն, իսկ ինտելիգենտը դատավոր չէ: Կարծում եմ, մեղադրելուց առաջ հարկավոր է նախեւառաջ ներողություն խնդրել: Չէ՞ որ, երբ տուն ես կառուցում, սկզբում նկարագրում ու բացատրում ես, թե դա ինչպիսի՞ տուն է լինելու, եւ խորհուրդներ ես հարցնում: Իսկ հիմա ոչ ոք ոչ մեկից խորհուրդ չի հարցնում, սարքում են, հետո ասում` իսկ ինչո՞ւ շինարարությանը չէիք մասնակցում:
– Հաճախ հենց մտավորականներն են գնում կանգնում որոշ պաշտոնյաների կողքին ու ասում, որ լավ բան է կառուցվում:
– Նորաթուխ ինտելիգենցիան համապատասխանում է այն պահանջներին, որոնք այսօր նրանց առջեւ առաջադրվում են: Եվ ուրեմն թող հանգիստ թողնեն անցյալն ու այս նորերից պատասխան պահանջեն: Սովորաբար հասարակությունը սկսում է ինտելիգենցիային հիշել այն պահերին, երբ զգում է, որ ինչ-որ բան այն չէ: Նկարիչն էլ է դա զգում, բայց ի՞նչ կարող է նա անել (նկարելուց ու տարբեր ընտրությունների մասնակցելուց բացի): Ավելին անել չի ստացվի, դիսիդենտների ժամանակն ավարտվել է: Դիսիդենտները կային սովետական ժամանակ, եւ երբ բոլորը լռում էին, նրանք միակն էին, որ խոսում էին: Իսկ հիմա խոսում են բոլորը, եւ պարզվում է, որ ինտելիգենտը նա է, ով այս համատարած գոռգոռոցների մեջ կարողանում է լռել: Անձամբ ես երբեք շատ խոսելու կողմնակիցը չեմ եղել: Եթե կառուցողներ կան, լավ կլինի սարքեն, վերջացնեն, հետո տեսնեք, թե նրանց ուզածն ի՞նչ էր: Եվ նշանակություն չունի` շե՞նք, քաղա՞ք, թե՞ պետություն են կառուցում:
– Իսկ մեր քաղաքը փոխվե՞լ է: Կառուցում ենք, կառուցում այն, նույնիսկ ցինիզմով ենք կառուցում:
– Կարծում եմ` իրավիճակն այնքան վատը չէ, որքան սովոր ենք ներկայացնել: Պարադոքս է, բայց Երեւանը միշտ էլ երիտասարդների քաղաք է եղել: Եվ հիմա էլ այդ տենդենցը շարունակվում է: 1960-ականների Երեւանը լեցուն էր ուսանողներով, եւ կարելի է ասել, որ քաղաքում ոչ այնքան «լրջությունն» էր իշխում, որքան երիտասարդական թեթեւություն էր սավառնում: Իհարկե, կարելի է նկատել, որ այն ժամանակ ուսանողները փոքր-ինչ այլ էին, քանի որ ինստիտուտներն ու դպրոցներն էին ուրիշ: Ես լավ ծանոթ չեմ այսօրվա կրթական համակարգին, բայց կարծում եմ, որ շատ խնդիրներ հենց այդտեղից են սկսվում: Սովորաբար, երբ սկսում են երիտասարդներից դժգոհել, այդ դժգոհությունների հիմքում իրականում թերի կրթությունն է: Իսկ Երեւանը փոխվել է, որովհետեւ պետք է փոխվեր: Այն մեծացել, բարձրացել, լայնացել է: Եվ ցինիզմն էլ պետք է հայտնվեր, քանի որ աշխարհում ցինիզմը շատացել է: Ցինիզմն ընդհանրապես չի կարող չափանիշ լինել ու ազդել երկրի ապագայի վրա: Կարելի է միայն ափսոսել, որ այն կա, եւ ոչ ավելին: Երբ, օրինակ, նայում եմ Աբովյան փողոցին, տեսնում եմ, որ այն 3 փուլեր է ապրել: Սկզբից այն Աստաֆյան փողոց էր, հետո դարձավ Աբովյան, իսկ հիմա ոչ առաջինն է, ոչ էլ երկրորդը, այլ բոլորովին այլ փողոց է, ավելի մարդաշատ ու որոշ չափով` ավելի գեղեցիկ ու պրոգրեսիվ է: Եվ հարկավոր չէ փնովել ներկան` հիշելով միայն գեղեցիկ անցյալը: Այսօրվա օրը նույնպես գեղեցիկ է:
– Բայց արդյոք տեսնո՞ւմ ենք, թե ինչ ենք կառուցում: Եթե դա պրոգրես է, ապա շատ քաոտիկ է:
– Եթե ուզում ենք անպայման մեղավորներ գտնել, լավ կլինի հասկանանք, թե ո՞վ է որոշել կառուցապատել միայն Երեւանի կենտրոնը: Ի՞նչ է, դա՞ էլ է ինտելիգենցիայի մեղքով եղել: Իշխանության բարձրագույն օղակները պատվիրել են, եւ այդ պատվերը կատարվել է: Եվ դրա պատասխանատուն ճարտարապետները չեն, այլ` քաղաքի «ուժեղներն» են: Նախկինում, երբ հարկ էր լինում հիմնովին փոփոխել քաղաքի հատակագիծը, հազար տեսակի հանձնաժողովներ իրենց կարծիքն էին հայտնում: Մեկ շենք կառուցելու համար բազմաթիվ «կարելիների» եւ «չի կարելիների» միջով պետք է անցնեին, «հասունացնելով» նախագիծը: Իսկ հիմա տեսնում ես, որ երեկ այս տարածքում ծառ էր, իսկ այսօր արդեն երկնաքեր է: Ո՞վ է այդպես որոշելգ Անհասկանալի է:
– Նկատվում է, որ այսօր ճարտարապետության մեջ, նաեւ արվեստում բացակայում է հենց Ձեր նշած հասունացման պրոցեսը: Արագ-արագ ինչ-որ բան է արվում (նկար, բեմադրություն, շենք) եւ նույնքան արագ էլ քանդվում ու անհետանում է: Դա բնակա՞ն է:
– Իրականում դա շատ կարեւոր հարց է: Հիմա ոչ միայն շենքերն են արագ սարքվում, այլեւ` հոգեւոր արժեքներն են արագ «կառուցվում»: Անընդհատ լսում ենք, որ տարբեր համերգներ, փառատոներ են լինում, երգիչներ, դերասաններ են գնում-գալիս: Այսինքն` հոգեւոր էներգիայի ներհոսք կա (դա չնկատել չի կարելի), բայց արդյունք չկա: Արդյունքին հասնելու համար ժամանակ ու աշխատանք է հարկավոր: Երբ սերմ ես տնկում, հո չե՞ս կարող հաջորդ օրն իսկ բուրավետ ծաղկով հիանալ: Չի լինի ծաղիկ, քանի դեռ պատրաստ չես ամեն օր ջրել, փայփայել բույսն ու արմատներն ամրապնդել: Իսկ մենք արմատներն անտեսում ենք ու արդյունք ենք պահանջում: Այդպես չի լինի: Ժամանակ է պետքգ Իսկ ժամանակ, ավաղ, ոչ բոլորս ունենք: Ես արդեն չեմ տեսնի այդ «ծաղիկը», բայց ուրիշները կտեսնեն: Ես հանգիստ եմ, քանի որ համոզվել եմ, որ ոչ մի քաղաք մեկ օրում չի կառուցվում:
– Իսկ եթե «ծաղիկը» նեխած ջրով են ջրում կամ էլ ընդհանրապես մոռանում են ջրել, ի՞նչ պիտի արվի: Չէ՞ որ հետո այդ սխալներն ուղղելու խնդիր է առաջանալու:
– Հանգիստ եղեք, կգան այլ մարդիկ ու կուղղեն նախկին սխալները: Միշտ էլ այդպես է. կան սխալվողներ ու մոռացողներ, եւ կան սխալներն ուղղողներ ու հիշողներ: Տեսականորեն այդպես պիտի լինի: Հավատալ, որ 20 տարիների ընթացքում կարելի է բոլոր սխալներն ուղղել, նշանակում է՝ հավատալ հեքիաթի: Մովսեսը 40 տարի իր ժողովրդին տարուբերել է անապատով, որպեսզի հրեաները դադարեն ստրուկներ զգալ իրենց: Դուք, օրինակ, կարո՞ղ եք հիշատակել մարդկանց, որոնց մեջ լրիվ «մահացել» է Սովետը: Դրանք շատ քիչ ենգ Բոլորիս մեջ էլ «նստած» է Սովետը, եւ ոչ միայն որպես սովորույթներ, այլեւ որպես անտարբերություն: Իմ կարծիքով, դա ամենասարսափելին է: Երբ այդ անտարբերությունը դուրս գա մեր միջից, ամեն բան իր տեղը կընկնի: Նորից վերադառնալով ինտելիգենցիայի հարցին` մի պահ պատկերացրեցի, որ հանկարծ ամերիկացիները սկսեն իրենց դժվարությունների մեջ մեղադրել Հեմինգուեյին կամ Ֆիցջերալդին: Կստացվի, որ եթե մարդը մի (կամ էլ մի քանի) լավ գիրք է գրել, ուրեմն ի՞նչ, ողջ կյանքում պետք է «մեղավո՞ր» զգա իրեն: Ամերիկայում էլ շատ բան կարգին չէ, բայց գրողներին ու նկարիչներին ոչ ոք չի հորդորում` խոսեք: Այլ հարց է, որ երբ նկարչին հարցնում են` սա կարմի՞ր գույն է, նա պետք է ասի կամ`այո, կամ էլ` ոչ: Ես կասեի, բայց ինձ ոչ ոք չի հարցնում: Ես գիտեմ, որ դաստիարակված մարդը (իսկ ես ինձ այդպիսին եմ համարում) երբեք չի միջամտի այն խոսակցությանը, որն առանց նրա է տեղի ունենում: Եվ ընդհանրապես` «անպոչ գդալի» նման իրեն չի պահի: Նման պահվածքը հատուկ է անկիրթ մարդկանց, որոնք այս ու այն կողմ են նետում իրենց` ինքնահաստատվելու համար: Այսօրվա դեմոկրատիան, ազատությունը նաեւ հակառակ կողմն ունի: Չափազանց շատ ազատությունն աննորմալ երեւույթ է: Այսօրվա ազատությունն իրականում անազատություն է:
– Իսկ ո՞վ է իրականում ազատ մարդը:
– Ցանկացած մարդ, որն իրեն ազատ է համարում, շատ լավ գիտե, որ կան այնպիսի սահմաններ, որոնք քանդել չի կարելի: Նույնիսկ դրանց հասնելն ու եզրագծին կանգնելն է վտանգավոր: Ինքդ քեզ հետ անընդհատ պայքարում եսգ Այդ պայքարը հաճախ խանգարում է, հոգնեցնում է, բայց երբեք չես կարող ազատ լինել այդ պայքարից: Եվ ուրեմն` ազատ չես: Չես էլ կարող լինելգ Իհարկե, շատ բան կա, որ ինձ մտահոգում ու անհանգստացնում է, բայց կարծում եմ, որ ազատությունը համբերության մեջ է: Համբերենք, տեսնենք` ի՞նչ կլինի: Չէ՞ որ ցանկացած գործում կարեւորն արդյունքն է: Ինչ արդյունք էլ որ լինի, այն արդեն իսկ պրոգրես է, քանի որ ժամանակը երբեք ետ չի «հոսում» (ինչպես եւ ջուրը), հաջորդ քայլը նախորդից միշտ ավելի պրոգրեսիվ է լինում: Ջուրն առաջ է սլանում` իր հետ տանելով վատ ինֆորմացիան, կորուստներն ու ագրեսիան: Կարծում եմ, հասարակությունը նույնպես պետք է ջրի պես «հոսի» եւ ինքնամաքրվի: Հակառակ դեպքում` հասարակությունը «կեղտոտվում» ու «ճահճի» է վերածվում: Երբ շարժում չկա, ինքնամաքրում էլ չկա: Շարժում է պետք, առաջընթացգ Մեր փրկությունը շարժման մեջ է:
– Իսկ հնարավո՞ր է, որ այդ «խցանված» շարժումը վերականգնվի արվեստի միջոցով: Ասենք` ֆիլմից կամ կտավից լիցք ստանալով:
– Նկարը (կամ էլ այլ ստեղծագործությունը) շատ հազվադեպ է նման ուժ ունենում: Ի՞նչ կարող է անել արվեստը, եթե հասարակությունը չի ուզում ճշմարտությունը տեսնել: Կա պարզ ճշմարտություն. օրը բացվում է, եւ մենք «Բարի առավոտ» ենք ասում, օրը վերջանում է, եւ մենք «Բարի երեկո» ենք ասում: Սա է կյանքի շարժումը, եթե կուզեք` կյանքի ռեժիմը: Եվ մենք չպիտի խախտենք այն: Երբ օրվա (նաեւ հանրապետության) ռեժիմը խախտվում է, կյանքը զրկվում է իր բնական ռիթմից, իր նորմալ ընթացքից: Ոչ մի սկանդալ, կոնֆլիկտ չպիտի խախտի կյանքի այս ռիթմը:
– Երեւի բա՞րդ է կոնֆլիկտն ընդհատել եւ իրար «Բարի լույս» ասել:
– Հիմա շատ բարդ է: Որովհետեւ, երբ հասարակությունը հիվանդանում է, հիվանդությունը երկար է տեւում: Մեր հիվանդության պատճառը կուտակված ագրեսիան է: Իսկ ագրեսիան երբեք բարի արդյունքի չի հանգեցնում: Նույնիսկ երբ մտաբերում եմ ֆրանսիական հեղափոխությունը, անմիջապես հիշում եմ գիլյոտինը: Մեզ այսօր նոր մեթոդներ են հարկավոր. ինքնադրսեւորվելու համար, չի կարելի կացնով կառուցել այն, ինչը կառուցվում է բարդ ու նուրբ գործիքներով:
– Երբ կես դար առաջ Թիֆլիսից Երեւան տեղափոխվեցիք, ենթադրո՞ւմ էիք, որ կյանքը կտրուկ փոխվելու է` դառնալով անհասկանալի ու դժվար:
– Միշտ է դժվար: Ապրելն ընդհանրապես դժվար գործ էգ Ապրելու համար պետք է հոգեւոր ուժ, հոգեւոր էներգիա ունենալ: Ի՞նչ է կյանքը: Լույս է ու ստվեր, ընդ որում` երկուսն էլ միշտ միասին են: Պետք է դա ընդունել: Կյանքին պատրաստ մարդը հեշտ կամ ծանր ընտրություն չի անում, նա ընտրում է, իսկ դա միշտ դժվար է: Տարիները շատ արագ ու թեթեւ են թռչում-անցնում, ապրելն է դժվար: Եվ մարդն այս տարիների հոսքի մեջ նմանվում է մի խխունջի, որն իր ապրած ամեն օրվա հետ ավելի ու ավելի ամուր խեցի է ձեռք բերում ու վտանգի պահին կարողանում է թաքնվել այդ խեցու մեջ: Նույնն էլ անում է մարդը: Երբ Թիֆլիսից եկա Երեւան, ոչ տուն ունեի, ոչ էլ խեցի-թաքստոց: Իսկ երբ մարդն անպաշտպան է մնում, ստիպված է ցանկացած թփի կամ տերեւի տակ ապաստան գտնել: Կենդանիները դա անելով, չեն բողոքում, այլ իրենց բույնն են կառուցում: Ես իսկապես երջանիկ եմ, որ եկա Հայաստան: Երեւան տեղափոխվելու որոշումն իմ կյանքի ամենաճիշտ որոշումն էր: Երբ փորձում եմ կյանքիս ժապավենը ետ պտտեցնել, հասկանում եմ, որ ոչ մի այլ տեղ ես չէի կարողանա ապրել: Ասածս ա-լյա-պատրիոտիզմ չէ, պարզապես խոստովանություն է, փաստ: Ուզեի թե չուզեի, կարողանայի թե չկարողանայի, այդպես պետք է լիներ: Եվ եղավ: Շատ երկրներում եմ եղել ու համոզվել եմ, որ այնտեղի ազատությունն իմ ազատությունը չէ: Ծնված չլինելով Հայաստանում, ես ինձ Հայաստանի ծնունդ եմ համարում:
– Կարելի՞ է ասել, որ նկարիչը միշտ իրավացի է:
– Եթե նկարիչը մինչեւ կյանքի վերջ աշխատում է, ուրեմն` նա իրավացի է:
