«Արմմոնո» միջազգային թատերական շրջանակներում ցուցադրվեց ֆրանսիական «Էտոն» թատերախմբի «Հայկական համերգ կամ թուրքական ասացվածք» մոնոներկայացումը, որը բեմադրել էր Ֆրանսիայում բնակվող դերասան եւ ռեժիսոր Սերժ Ավեդիքյանը։
Ներկայացման գլխավոր եւ միակ դերակատարը նույնպես ֆրանսահայ է՝ կոմպոզիտոր Ժիրայր Թորիկյանը, ով ներկայացման ողջ ընթացքում փորձում է ստեղծագործել (այսինքն` երաժշտություն գրել), սակայն նրան խանգարում են հուշերն ու մտքերի հոսքը, որն անընդհատ դեպի անցյալն է սուզում նրան։ Անցյալն այս դեպքում ոչ միայն հայկական արմատներն ու նախնիների ապրած ողբերգությունն է, այլեւ` հերոս-սխրագործ Ոդիսեւսի ճամփորդությունը, որի հետ կիսախելագար վիճակում հայտնված կոմպոզիտորը նույնացնում է հայերի ճակատագիրն ու դեպի ավետյաց երկիր վերադարձի գաղափարը։ Ոդիսեւսը հայրենի Իթակե կղզի վերադարձել է տասնամյակներ տեւող նավարկությունից հետո՝ անցնելով հեքիաթային ու իրական արգելքների միջով։ Սփյուռքահայ կոմպոզիտորը (որի անունը փոփոխվում է՝ դառնալով Արմեն Հայկյան կամ Հայկ Արմենյան) կարծես դատապարտված է անել նույնը։ Ու թեեւ նրա վերադարձը սոսկ մտովի է կատարվում, սակայն այդ հավերժ վերադարձից նա խուսափել չի կարող։
Այս ներկայացման մեջ չկա հստակ սյուժե, իսկ տեքստը ֆրագմենտար բնույթ ունի։ Մեկ՝ աջ, մեկ՝ ձախ, մեկ՝ վեր, մեկ՝ վար։ Մի քիչ երաժշտություն, մի քիչ էկրանին ցուցադրվող նկարներ, մի քիչ էլ՝ հուշեր ու անցյալից հառնող ուրվականներ։ Կոմպոզիտոր-դերասանի բորբոքված ուղեղում խառնվում են իրականն ու ենթադրյալը։ Նա մերթ հիշում է իր ցեղի կանանց, ում անունները վարդի բույր ունեն՝ Վարդանուշ, Վարդերես, Վարդուհի, Վարդիթեր, մերթ թուրքական կարմիր թասակը գլխին դնելով՝ թուրք է խաղում (կարծես կակազելով եւ սկսելով իր խոսքը «թու… թու…»-ներով), մերթ երկու տիկնիկ դնելով մատների վրա՝ ցուցադրում է իր անձի երկփեղկվածությունը։ Մի խոսքով՝ սկիզբ է առնում փսիխոզը, եւ իրար են խառնվում հույն Ոդիսեւսն ու հայ պապը, Կիկլոպն ու Տորք Անգեղը, Վարդանուշի երգած երգերն ու ֆրանսիական բեմը։ Սիրող ու սպասող էակի հավատարմության խորհրդանիշը համարվող Պենելոպեն էլ նույնացվում է կոմպոզիտորի մոր հետ։ «Օ՜ Պենելոպե, մայր իմ, թո՜ւգ Ոդիսեւի կին»,- ասում է Արմեն-Հայկ (Ժիրայր Թորիկյանը), ով շտապում է դաշնամուրի մոտ՝ կատարելու համար «Ոդիսեւս» դաշնամուրային կոնցերտը, սակայն այն ոչ մի կերպ ավարտուն տեսք չի ստանում, քանի որ… (դե արդեն պարզ է), որովհետեւ անցյալից հառնում են ուրվականները։
Այս ներկայացման առավելությունը թատերական տարրեր են ու ցավալի թեմայի կիսակատակ ակնարկումը։ Բեմադրությունն ու կատարումը թեթեւ ու ճկուն ֆրանսիական կառուցվածք ունեն։ Չկա պաթոս եւ չկա «պլակատային» վիշտ, կան անցյալի բեկորներ, որոնք ոչ մի կերպ ամբողջություն չեն դառնում։ Ու թեեւ ներկայացումը բավականին ձգձգված է եւ տեղ-տեղ ուղղակի ձանձրալի է, սակայն հետաքրքիր ենթատեքստ ունի։ Կարեւորը սփյուռքում ապրող հայի անլիարժեքությունն է, որն էլ ցուցադրում է Սերժ Ավեդիքյանը, այսինքն՝ հենց ինքը՝ սփյուռքահայը։
«Ցեղասպանության ցավը վերածվել է պաթոլոգիայի։ Այդպես չի կարելի ապրել, այդ հիվանդությունը պետք է բուժել»,- ասել է նա ներկայացման պրեմիերայից առաջ՝ որպես դեղատոմս առաջարկելով ծիծաղը։ Ցանկացած հոգեվերլուծաբան կարող է ասել, որ ծիծաղը բուժիչ գործոն է, քանի որ դրդում է մարդուն ինքնահեգնանքով վերաբերվել սեփական անձին (եւ նույնիսկ՝ սեփական ողբերգությանը)։ «Ներկայացման միջոցով մենք ծիծաղում ենք մեր շեղված պաթոլոգիայի վրա, քանի որ հիմա, երբ սփյուռքի ընտանիքներում զավակ է ծնվում, նրան սովորեցնում են, որ նա հայ է, քանի որ Ցեղասպանություն է եղել»,- ասել է Ս.Ավեդիքյանը։ Ազգային ինքնության նման ապահովագրումը, ըստ նրա, միայն փակուղի է տանում եւ հոգեխանգարման սկիզբ է դնում։ «Հայկական համերգ կամ թուրքական ասացվածք» պիեսը ճանապարհ է ցույց տալիս, թե ինչպե՞ս կարելի է դուրս գալ այս ողբերգական պաթոլոգիայից»,- Երեւանում ասել է Ս.Ավեդիքյանը։
Երբ ռեժիսորը սկսում է խոսել ճանապարհներ ցույց տալու կամ ճանապարհներ բացելու մասին, նա անպայման երկակի (եւ շատ դեպքերում՝ անհարմար) իրավիճակում է հայտնվում։ Ստացվում է, որ կան բաներ, որոնք բեմից չեն հասկացվում, եւ դրանք պետք է պարզաբանվեն բեմից դուրս (ասենք՝ քաղաքական ասպարեզում կամ էլ հոգեվերլուծողի կաբինետներում)։ Այդպես ստացվեց նաեւ այս ֆրանսահայ բեմադրության հետ, քանի որ պարզվեց, որ թատրոնի միջոցները բավարար չեն բեմադրությունն ընկալելի դարձնելու համար։
Ինչպես եւ իր ներկայացման հերոսը, այնպես էլ անձամբ Ս.Ավեդիքյանը փորձում է ինքն իր համար ձեւակերպել «Ո՞վ ենք մենք՝ հայերս» եւ «Ինչո՞վ կարող էր ավարտվել մեր «նավարկությունը», եթե Ցեղասպանություն չլիներ, եւ պատմությունն այլ ընթացք ստանար» հարցերի պատասխանները։ Այդ հարցերը մոնոներկայացման տողատակում անընդհատ հնչում են, իսկ պատասխանները վիրտուալ տիրույթ են տեղափոխվում, քանի որ թատրոնի բեմն այն վայրը չէ, որտեղ կարելի է դրանց իրատեսական պատասխանները տալ։ Սերժ Ավեդիքյանը գտել է այդ հարցերի հսկայական խուրձը հնչեցնելու եւ պատասխանից խուսափելու մի հնարք, նա ներկայացման վերջում էկրանին ցուցադրում է «Երբեք թույլ մի տուր հային սկսել խոսել, քանի որ բառերը միշտ ձախողում են նրան» արտահայտությունը։ Իսկ տակն էլ ավելացրել է՝ թուրքական ասացվածք։ Խոսում ես, խոսում, հետո պարզվում է, որ խոսելով ձախողվում եսգ Եվ դա ամենից լավ նկատում են թուրքերը։
Ուշագրավ է, որ երբ ներկայացումն ավարտվում է ու դերասանն էլ հեռանում է բեմից, հասկանում ես, որ բեմադրությունն, իրոք, պարզաբանման խնդիր ունի։ Փակվում է վարագույրը, եւ ռեժիսորը բեմ է վազում՝ հանդիսատեսին հասկացնելու համար, որ այդ ասացվածքը հնարված էր։ «Ես բան ունեմ ավելացնելու… Երբ այս ներկայացումը ցուցադրեցինք Թուրքիայում, շատերը ցանկացան ինտերնետում գտնել այդ ասացվածքի թուրքական տարբերակը… Եվ չգտան»,- ասաց Ս.Ավեդիքյանն ու հեռացավ բեմից։
Իրականի ու անիրականի եզրագիծն, իրոք, հազիվ նշմարելի է։ Մեկ էլ տեսար՝ կյանքից կտրվեցիր ու ընկար ինտերնետ։ Կամ էլ՝ գանգուղեղումդ բորբոքում սկսվեց ու քեզ այցի եկան հոգեվերլուծաբանների ուրվականները։ Եվ եթե այս ներկայացման վերնագիր դարձած թուրքական ասացվածքն անիրական է, ապա ինչո՞ւ է այդ մասին հանդիսատեսին ասում ռեժիսորը, այլ ոչ թե բեմը։ Միգուցե պատճառը նրանում է, որ բեմը պարզապես ունակ չէ տեղավորել փսիխոզի բոլոր դրսեւորումները։ Էլ ո՞ւր մնաց՝ թե ինքնահեգնանք արտահայտի։