Լոնդոնի TATE «Modern» ժամանակակից արվեստի թանգարանը փետրվարի 10-ից մինչ մայիսի 3-ը ներկայացնելու է հայկական արմատներ ունեցող ամերիկացի նկարիչ Արշիլ Գորկու աշխատանքներից բաղկացած ցուցադրությունը, որը կարելի է վերջին տարիների ամենաներկայանալի ու ամբողջական ցուցադրություններից մեկն անվանել: Ընդ որում` գրաֆիկական, գեղանկարչական աշխատանքներից բացի, Լոնդոնում կցուցադրվեն նաեւ հանրությանը սակավ հայտնի՝ Գորկու քանդակները:
Լոնդոնյան ցուցահանդեսը կազմակերպվել է մի քանի հիմնադրամների ու բարերարների ջանքերով: Հետագայում այդ ցուցահանդեսը տեղափոխվելու է ԱՄՆ:
Լինելով 20-րդ դարի ամենաազդեցիկ ամերիկյան նկարիչներից մեկը` Արշիլ Գորկին եւ՛ իր կյանքում, եւ՛ արվեստում բառիս բուն իմաստով` կարողացել է կրել իր մեջ ժամանակը: Բազմաթիվ տեխնիկաներով ու ոճերով աշխատած նկարիչը անձնական ապրումները, լուսավոր հուշերն ու ողբերգությունները վերածել է շարունակական շղթայի: Կյանքն ու արվեստը Գորկու կերպարում այնքան են շաղկապված, որ նրա նկարչական ձեռագիրը կարելի է ոչ թե աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմ, այլեւ` անհատական իրատեսություն անվանել: Նա անընդհատ զրուցել է իր անցյալի, իր ցավերի, իր կորուստների հետ, իր նախնիների ու հարազատ հողի մեջ փնտրելով ոգեշնչող սիմվոլները: Անհատի ու ժամանակի երկխոսությունը Գորկու արվեստում այնքան ցայտուն է արտահայտվում, որ ստիպում է ընդունել. այդ երկխոսությունը չի կարող ավարտ ունենալ: Միգուցե այդ պատճառով էլ Գորկին երբեք չի համարել, որ ավարտուն կտավներ է ստեղծել: Նա անընդհատ վերադարձել է անցյալում արված գործերին, կրկին եւ կրկին վերափոխելով պատկերն ու փորձելով այդ անվերջ երկխոսության մեջ վերջակետ դնել: Կամ էլ նույն թեմայով ու նույն վերնագիրն ունեցող աշխատանքների մի քանի տարբերակներ է ստեղծել: Իսկ որոշ աշխատանքները նաեւ միտումնավոր անավարտ է թողել:
Վանի նահանգի Խորգոմ վայրում ծնված Արշիլ Գորկին (Ոստանիկ Ադոյան) Ամերիկայում հաստատվելով` իր հետ տարել է հուշերի այն բեկորները, որոնք մենք` հայաստանցիներս, սովոր ենք հիմնականում կապակցել միայն Հայոց եղեռնի եւ մոր ողբերգական սովամահության հետ: Սակայն հայկական հողն ու պատմությունը Գորկու համար նաեւ լուսավոր ու գեղեցիկ հուշերի պաշար է եղել: Նրա ստեղծագործական կյանքին հսկայական (շատ դեպքերում, թերեւս, չգիտակցված, սակայն մեկընդմիշտ յուրացված) էներգետիկ լիցք են հաղորդել այն գույները, ֆորմաներն ու ավանդույթները, որոնք շրջանառության մեջ են եղել Վան քաղաքում:
Եվ մինչ բրիտանացիները այս օրերին կշարունակեն ծանոթանալ Գորկու ստեղծագործություններին, հայաստանցիները կարող են նրա կերպարը դիտարկել ու բացահայտել Վանի մշակույթի միջոցով: Անցյալ տարի Հայաստանի Պատմության թանգարանում բացված «Վանի ասեղնագործությունը» ցուցահանդեսը դեռ գործում է: Փոքր սրահում ներկայացված այդ կոնցեպտուալ ցուցահանդեսը (ինչպես, թերեւս, ամեն արժեքավոր բան մեր կյանքում) շատ «լուռ» է: Եվ շատ բազմիմաստ է: Որպես ցուցադրության խորագիր՝ ընտրվել է Գորկու այն ֆրազը, որտեղ նկարիչն իր մոր ձեռագործ գոգնոցը համեմատել է տիեզերքի հետ, նկատելով, որ աշխարհի ճանաչումն իր համար հենց մոր գոգնոցով է սկսվել: Այդ միտքը որքան աբստարկտ ու գեղեցիկ է, նույնքան էլ` կոնկրետ ու ինֆորմացիայով լեցուն է: Չէ՞ որ գոգնոցը սոսկ հագուստ չէ, այլ` ինֆորմացիա պահպանող ու փոխանցող միջոցներից մեկը: Հերիք է ընդամենը մեկ հայացք նետել վանեցի կանանց հագուկապին (որի անբաժան բաղադրիչներից է վերնազգեստը` կանանց իրանը ամուր գրկող ու շրջանակ կազմող ձեռագործ գոգնոցը), հասկանալու համար, որ գոգնոցն իրոք մի ողջ տիեզերք է: Այն հենց այնպես չի զարդարվել, բոլոր նախշերն ու պատկերները կոդավորված ուղերձներ են, որոնք քարե դարից, միջնադարից շարունակվելով` եկել ու «մխրճվել» են Գորկու մանկական հուշերի մեջ: Ընդ որում` Գորկին տիեզերքի ու մոր գոգնոցի նույնացումը նկատել է իր կյանքի վերջում, 1944 թվականին, երբ նկարելն ու պարզապես ապրելը իրեն ցավ է պատճառել: Ընդամենը մի քանի տարի հետո նա ինքնասպան է եղել:
Պատմության թանգարանը առաջարկում է դեպի ետ գնալ` գոգնոցի հետքերով ճամփորդելով դարերի խորքը: Հայկական կենցաղը, արվեստի իսկական նմուշներ հանդիսացող ասեղնագործ իրերը, զգեստները, զարդերը, հազարամյակներ առաջ արարված կարասներն ու արխիվային լուսանկարները երկխոսության են մղում սրահ այցելած յուրաքանչյուր այցելուի: Նայում ես վանեցի կանանց գոգնոցներին (վավերագիր տեսքով) ու զարմանքով արձանագրում, որ նույն այդ նախշերն ու սիմվոլները գրեթե նույնությամբ օգտագործվել են եւ՛ բրոնզեդարյա կարասների ձեւավորման, եւ՛ գորգագործության, եւ՛ ասեղնագործության, եւ՛ «գոգնոցագործության» մեջ: Այդ ամենը կնոջ կերպարի ամբողջացումն է: Եվ Գորկին այդ երկար շղթայի բնական շարունակությունն է: Օրինակ, նրա ամենահայտնի գործը` իր եւ մոր դիմանկարը, ազդեցիկ ու հուզիչ լինելուց բացի` նույնպես ինֆորմացիայի փոխանցման ձեւ է: Իզուր չէ Պատմության թանգարանն իր սրահի կենտրոնում տեղադրել մայրության աստվածուհու արձանիկը: Դարեր առաջ ստեղծված կին-աստվածուհին նույն կերպ է նստած եւ հագուստի նույն ուրվագծերն ունի, ինչ Գորկու մոր` Շուշանիկի զգեստը: Իսկ 20-րդ դարի սկզբին արված հայուհիների լուսանկարների շարքը (այսինքն` իրական մարդկանց արխիվացված փաստաթղթերը) առանց չափազանցման նշույլի անգամ` եզրափակվում են Գորկու երեւակայական կանանց դիմանկարներով: Գորկին իրապես կրել է իր մեջ իր ժամանակը, եւ հենց իր մոր ձեռագործ աշխատանքից էլ սկիզբ է առել նրա տիեզերական արվեստը: Գորկին չէր լինի Գորկի, եթե չլիներ գոգնոցը, որի զարդերին հետեւելով ու փորձելով վերծանել նախշերի ոլորապտույտ սլացքն ու խորհուրդը, հայ մանուկի մոտ ցանկություն է առաջացել մատիտ վերցնել ու շարունակել գոգնոցի պատմությունը:
Ժամանակի շղթան երբեմն, իհարկե, ընդհատվում է, սակայն արվեստագետի մեծությունը հենց նրանում է, որ այդ կապը (թեկուզ՝ չգիտակցված) պարբերաբար վերականգնվում է: Իսկ մեզ մնում է ոչ թե թմբկահարել հնչեղ անուններն ու դրանով իսկ արժեզրկել նրանց արածը, այլ, ասենք, զբոսնել թանգարանային դատարկ դահլիճներում կամ արխիվներում, որպեսզի պատմությունը կրկին «զրոյանա» ու ձեռք բերի իր բնական, տրամաբանական կոդերը: Այդ կոդերը կան, ամենուրեք են, սակայն գնալով ավելի ու ավելի հազվադեպ են կռահվում դատարկ ու անպտուղ իրադարձությունների շարքում: Եվ վերադառնալով Արշիլ Գորկուն, կարելի է վստահությամբ ասել, որ ասեղնագործ գոգնոցի կողքին, եւ ընդհանրապես` ծեսի վերածված կենցաղի մեջ Գորկին իրեն շատ ավելի «հարմարավետ» է զգում, քան, ասենք, շքեղ կահավորված ու գովազդված Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնում, որտեղ թեեւ նկարչի օրիգինալ գործերն են կախված, սակայն չկա ամենակարեւորը` պատմության ու անհատի կենդանի զրույցը: