Փետրվարի 26-ին լրանում է Սումգայիթի ոճրագործության 20-րդ տարելիցը: Հունվարին եւս 20-ամյա վաղեմության տարելից էր, այս անգամ` Բաքվի ջարդերի: Ինչպես հունվարին, այս ամիս էլ երթ կլինի, որի մասնակիցների հիմնական կազմում ուսանողներ կլինեն: Կկազմակերպվեն գիտաժողովներ: Չի բացառվում, որ ՀՀ Կրթության եւ գիտության նախարար Արմեն Աշոտյանը` ՀՅԴ անդամ Վահան Հովհաննիսյանի գործուն աջակցությամբ, որեւէ դպրոցում դարձյալ դասախոսություն կարդա: Նախորդ տարի եւս հայ ուսանողների մեծ խմբեր դուրս էին եկել բողոքի` այս անգամ արդեն ՀՀ-ում Վրաստանի դեսպանատան առաջ. փուլ էր եկել Թիֆլիսի հայկական եկեղեցիներից հերթականը: Պլակատներին գրված էր, որ Վրաստանի իշխանությունները «սպիտակ եղեռն» են իրականացնում վիրահայ համայնքի հանդեպ: Թե ինչու է հայ երիտասարդների քանակական պոտենցիալն օգտագործվում միայն թուրքերի, ադրբեջանցիների կամ վրացիների կատարած հանցագործությունների դեմ այն դեպքում, երբ այդ ուժը` այսինքն` երիտասարդությունը, կարող էր իր խոսքն ասել` երկրի ներսում տիրող անհուսալի մթնոլորտի վերափոխման մասին: Ավելի ստույգ` փոխել այդ մթնոլորտը: Վերոնշյալ փողոցային երթերն ու ֆլոմաստերով նկարված պաստառներն ավելի շուտ անլուրջ տպավորություն են թողնում, երբ թիրախը հարյուրավոր կիլոմետրերով հեռու թշնամին է: Իսկ հարեւանությամբ գտնվող կաշառակեր կամ կամակատար դատավորը, բլուրների բարձունքներում բնակվող օլիգարխները, իրենց հասակակիցների իրավունքներն ամեն օր ոտնահարող պաշտոնյաները ուսանողությանը կենդանական վախ են ներշնչում: Եվ ոչ միայն ուսանողներին: ԱԺ «Ժառանգություն» խմբակցության քարտուղար Լարիսա Ալավերդյանն ու ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը Հայաստանում տիրող բարոյական մթնոլորտը գնահատելիս հաճախ գործածում էին «անհույս» եւ «անհեռանկար» բառերը:
Լ.Ա. – ՀՀ-ում արդեն սովորություն է արդարության, ճշմարտության համար ցուցադրական պայքարի ելնելը: Ձեզ անհասկանալի չի՞ թվում` ինչու ենք ավելի համարձակ, ակտիվ, երբ խոսքը, դիցուք, վիրահայերի, Ադրբեջանից տեղահանված հայերի իրավունքների մասին է, իսկ նույնքան ծույլ եւ ոչ համարձակ ենք, երբ խոսքը մեր իրավունքների պաշտպանությանն է վերաբերում` մեր մերձավորի, հարեւանի, համաքաղաքացու:
Լ.Ալ.– Ինքս երբեւիցե նույն դաշտում չեմ դիտարկում մարդու իրավունքների ոտնահարումները եւ Ցեղասպանությանը վերաբերող հարցերը: Ցեղասպանությունը` որպես քաղաքականություն եւ մարդկության դեմ կատարված հանցագործություն, լրիվ տարբերակում եմ, ոչ թե հակադրում: Մարդու իրավունքների պաշտպանության առումով ոչ միայն առաջընթաց չկա, այլեւ ունենք անկում իշխանությունների` մարդու իրավունքների պաշտպանության ընկալման առումով: Հասարակությունն օրեցօր ավելացնում է իր գիտելիքները մարդու իրավունքների պաշտպանության առումով, եւ այստեղ ստեղծվում է եւս մի լարվածություն, որը կարող է եւ շատ անգամ բերում է բախումնային սցենարներով զարգացմանը:
Հ.Խ. – Համաձայն չեմ, թե համարձակ ենք ջավախահայերի իրավունքների պաշտպանության հարցում: Համաձայն եմ, որ հասարակության մի շերտը ակտիվ է, երբեմն անգամ` ավելի ակտիվ, քան անհրաժեշտ է, եւ ոչ միշտ` օբյեկտիվ ջավախահայերի խնդիրները քննարկելիս: Ինչ վերաբերում է նախկին ադրբեջանահայերի` այսօրվա փախստականների եւ Ադրբեջանում տեղի ունեցած երեւույթների հանդեպ մեր վերաբերմունքին, 20 տարի է` մեր երկրում այդ եղեռնից փրկվածները կան եւ 20 տարի հասարակությունն իր մեջ չգտավ բարոյական կամք` հստակ ընդունելու, որ ինքը պատշաճ ուշադրություն չի դարձրել այդ` ամեն ինչ կորցրած մարդկանց խնդիրներին: Հատկապես նրանց ադապտացման խնդրին: Համաձայն եմ հարցադրմանը. անում ենք բաներ, որոնք իշխանությունների բարձրաձայնած քաղաքականության տրամաբանության հակոտնյան են, այսինքն` չենք համապատասխանում մեր կողմից որդեգրած մարդկանց իրավունքների եւ արժանապատվության խնդիրների ներդրման կուրսին, դրանով իսկ տանուլ ենք տալիս նաեւ բուն Ցեղասպանության խնդրի շուրջ մեր արտաքին հարաբերություններում` լինի Թուրքիայի թե Բաքվի կամ Սումգայիթի ցեղասպանությունը: Աշխարհը դադարում է լուրջ վերաբերվել մեր այդ կարեւորագույն խնդիրներին, քանի որ աշխարհը դադարում է լուրջ վերաբերվել մեզ:
Լ.Ա. – Բաքվի ջարդերի դեմ բողոքող երիտասարդները հայտարարում էին, թե իրենց նպատակն է, որ ողջ աշխարհն իմանա ճշմարտությունը: Աշխարհը ցանկություն ունի՞ մեր շուրթերից այդ խնդրի մասին դարձյալ լսել այն դեպքում, երբ ինքներս այդ խնդրին լուրջ չենք վերաբերվում: Եվ հետո` երիտասարդները` համարձակության իրենց աղքատիկ ռեսուրսով, ի զորո՞ւ են աշխարհին լսելի դարձնել այդ խնդիրները:
Լ.Ալ. – Ընդհանրապես չկա արտաքին քաղաքականություն, որն ամբողջովին կտրված է ներքին քաղաքականությունից: Դրանք շաղկապված են. եթե ուզում ես ստանալ արդարություն դրսից, նախեւառաջ արդարության սկզբունքներին հավատարիմ եղիր ներսում: Այս սկզբունքն է, որ միավորում է քաղաքական եւ բարոյական դաշտերը: Դեմ եմ, երբ ասում են` քաղաքականությունն անբարոյականություն է: Դա ոլորտ է, պարզապես կատարողները կարող են լինել բարոյական կամ անբարոյական: Եթե ցանկանում ենք ունենալ գրագետ քաղաքականություն կամ քաղաքական գրագետ գործիչներ, այո՛, այդ մարդասիրական, բարոյական արժեքների հանդեպ չի կարելի երկակի մոտեցում ունենալ:
Լ.Ա. – Կարո՞ղ ենք հետեւություն անել, որ միջազգային ատյաններում բարձրացնելով հարեւան երկրների հանդեպ մեր պահանջները եւ չնկատելով երկրի ներսում տեղի ունեցող նույն այդ «սպիտակ եղեռնը»` ելնում ենք ոչ այնքան մարդու իրավունքներից, այլ պարզապես շահարկում ենք մարդկանց դժբախտությունը` ըստ քաղաքական պատեհության:
Հ.Խ. – Իհարկե: Չեմ կարծում, թե այսպիսի երթերով, ցույցերով մենք միջազգային ասպարեզում մեր խնդիրները բարձրացնում ենք։ Կոչերից հետո եթե գործողությունները չկան, հարցը ծիծաղելի է: Եթե 3-4 անգամ նույնը կրկնվում է, մարդիկ դադարում են դրան որեւէ ուշադրություն դարձնել: Օրինակ` նույն փախստականության խնդիրը: 20 տարի շարունակ մեր երկրում փախստականներ կան: Անձամբ ես բազմիցս փորձել եմ համոզել մեր Արտգործնախարարությանը, որ թե՛ բանակցային գործընթացում, թե՛ մեր արտաքին քաղաքականության օրակարգում հայ փախստականների խնդիրը ներառվի: Մինչդեռ` բանակցային գործընթացի գործի սկզբից եւեթ հանդիպում ենք «ադրբեջանցի փախստականներ» տերմինին: Որեւէ տեղ հանդիպե՞լ եք «հայ փախստական» արտահայտությանը` Մինսկի խմբի կամ որեւէ այլ ֆորմատում: Միջազգային հանրությունը 20 տարի գիտի, որ այս կոնֆլիկտի շուրջ կա քննարկում, բայց այդ քննարկման մեջ «փախստականության խնդիր», «սումգայիթյան ողբերգություն», «Ցեղասպանություն» բառերը չկան: 20 տարի անց ինչպե՞ս պետք է բարձրաձայնվեն այս խնդիրները: Ես վախենում եմ, որ սրանով ծիծաղելի վիճակում ենք հայտնվում: Նման էպիզոդիկ անդրադարձները դրական ազդեցություն դժվար թե ունենան:
Լ.Ա.- Մարդիկ, հատկապես երիտասարդները, դիցուք, հունվարի 10-ի ԱԺ պատգամավորի ընտրություններից առաջ կամ հետո փողոց դուրս չեկան` պաշտպանելու ընտրելու իրենց իրավունքը: Պետությունը նման երթերով արդարություն է աղերսում աշխարհից` դրա համար օգտագործելով այն մարդկանց գլխաքանակը, ում արժանապատվությունը ստորացնում է` ընտրությունների ժամանակ նրանց ստիպելով գործարքի գնալ իրենց խղճի դեմ: Սա արդեն լուրջ մարտահրավեր է մեր հասարակությանը` մեր իսկ իշխանությունների կողմից:
Լ.Ալ. – Ամսի 10-ի ընտրությունները ցուցադրական բռնությունների ծավալով, խախտումների տեսակներով նմանը չունեին: Թե ո՞րն է սրա նպատակը, անհասկանալի էր` դաս տալ հասարակությա՞նը, կտրել վերջին հո՞ւյսը, չգիտեմ: Ի դեպ, հասարակությունը գրեթե չի մասնակցել այդ ընտրություններին: Մասնակցել է փոքրամասնությունը: Ունենք ֆենոմեն` ազգի, տարածքի, քաղաքի փոքրամասնությունը կարող է պարտադրել իր կամքը մեծամասնությանը:
Հ.Խ. – Միշտ էլ ակտիվ փոքրամասնությունը թելադրել է պասիվ մեծամասնությանը:
Լ.Ալ. – Մի կողմից` ժողովրդի անվստահությունը, որ օրինականությունը կարող է վերականգնվել օրենքի միջոցով, մյուս կողմից` ցինիզմը, բավական մեծ վտանգ են՝ ուղղված ազգային անվտանգությանը: Եթե երկրի կառավարումը իշխանությունները դիտարկում են որպես ճնշում, պարտադրանք, դա բերում է մեծ վտանգների: Բախումնային սցենարների զարգացումը տեղի է ունենում այսպիսի՛ պատճառներով, ինչպես եղավ մարտի 1-2-ին:
Հ.Խ. – 2004-ին հրատարակեցի արտագաղթին վերաբերող մի վերլուծություն: Թե՛ արտագաղթը, թե՛ Հայաստանում բնակչության տարբեր շերտերի միջեւ ձեւավորված հարաբերությունները, թե՛ իրավունքի հանդեպ բացարձակ մերժողականությունը հանգեցրել են նրան, որ Հայաստանում եղած բնակչության քանակական մեծամասնության մեջ, որը որակ չի կազմում իր գործողություններում, ահռելի ապատիկ տրամադրություններ են: Ոչ քանակական մեծամասնության, քիչ թե շատ ակտիվ բնակչության մեջ լճացման իրավիճակ է: Այսինքն` կրկնում ենք նույն գործողությունները, բռնության նույն ձեւերը, պարտադրանքի նույն միջոցները: Մեր միտքը դադարել է աշխատել: Ընդ որում` միտքը չի աշխատում եւ ոչ մի ուղղությամբ` ո՛չ բացասական, ո՛չ դրական: Սա ամենասարսափելին էր` ինչ կարող էր լինել: Մարդը հաշտվում է այն իրավիճակին, որում ինքը հայտնվել է, բայց այդ իրավիճակը խիստ բացասական է թե՛ անձամբ իր, թե՛ իր շրջապատի համար, եւ ինքը հաշտվում է, չի ընդվզում դրա դեմ` ո՛չ գործողություններով, ո՛չ վարքով: Հետեւաբար` ազգային անվտանգության մասին խոսելու հարցում մենք շատ ուշացել ենք: Ազգն արդեն վաղուց վտանգված է, եւ այդ վտանգը ձեւավորող տարբեր սպառնալիքներն արդեն իրականացվել են: Հասարակության մեջ բռնության աստիճանը շատ մեծ է, եւ մենք հաշտվել ենք սրա հետ:
Լ.Ալ. – Պասիվությունը եւս բողոքելու ձեւ է, բայց դա էլ է օգտագործվում ի վնաս երկրի զարգացման: Ես ուզում եմ լավը տեսնել: Այո՛, մեծ խմբեր են ընդգրկվում կեղծիքների մեջ, բայց բավական մեծ խմբեր էլ հրաժարվել են մասնակցել դրանց: Կենսաբանորեն արդեն գալիս է նոր սերունդ, որն աչքաբաց է:
Լ.Ա. – Սերունդը կենսաբանորեն գալիս է, սակայն իրականությունը գիտակցելուց հետո` փախչում է Հայաստանից հնարավորինս հեռու:
Լ.Ալ. – Ճիշտ է: Բայց եթե մենք այսպես շարժվենք, մենք կարող է ավելի հետ գնանք: Ինչ-որ կրիտիկական զանգված ինչ-որ հրաշքով պիտի գիտակցի, որ այս ամենը հստակ տանում է կործանման, եւ եթե այդ կրիտիկական զանգվածը չունենա ներկայացուցիչներ իշխանության մեջ, մեր վիճակը շատ ավելի ծանր է լինելու:
Հ.Խ. – Մենք ունեցել ենք ամենամեծ կորուստը` արժանապատվության կորուստ: Առանց արժանապատվության, նվաստացած մարդիկ, առավել եւս` եթե այդ մարդկանց համախումբը բազմապատկված է, նշանակում է՝ հասարակական ամենասարսափելի իրավիճակը, ինչն ունենք այսօր:
Լ.Ալ. – Եթե մենք այսպես շարժվենք, մտնելու ենք քաղաքակրթական հակասության մեջ ինքներս մեզ հետ, այսինքն՝ սոցիալական նոր սովորույթները հակասության մեջ են մտնում մեր պատմականորեն կուտակած ներուժի հետ: Ամենավտանգավորը սա է: