Արվեստագետ Կարեն Անդրեասյանը տարիներ շարունակ հավաքագրում ու արխիվացնում է հանրային զգացմունքները, տարածքներն ու լանդշաֆտները: Նաեւ` փորձում է ձեւակերպել հանրային երջանկության բանաձեւը:
Նրա նախագծերը` «Ողջաբերդը», «Խաչիկը», «Նոր Հաճընը», վաղուց արդեն լրջորեն ներկայացվում են տարբեր արվեստի բիենալեներում` մասնակցելով ինտերնացիոնալ, իր բառերով ասած` տրանսնացիոնալ զրույցներին: Կարեն Անդրեասյանը մարդ-պարադոքս է, ով արվեստը հետազոտություն համարելով` Հայաստանը որպես հայտնագործություններով լի դաշտ է դիտարկում եւ առօրյա աննշան դեպքերի մեջ արվեստի նշաններ է «որսում»: «Մենք սովոր ենք արվեստի պատմությունը պատկերացնել ամուր արմատներ ունեցող ծառի տեսքով, իսկ արվեստը հիմա բոլորովին այլ կանոններով է զարգանում, այն տարածվում է կոճղարմատներով (դա ժակ Դելյոզի ձեւակերպումն է): Արվեստը տարածվում է խոլորձի նման, իսկ խոլորձն, ինչպես հայտնի է` արմատ չունի եւ ոչ թե դեպի խորքերն է տարածվում, այլ ձգտում է ծածկել մակերեսը, վերածվել ցանցի»,- ասում է նա: Ցանցային տարածում ունեցող ժամանակակից արվեստը իրեն շատ հարմարավետ է զգում հենց ինտերնետի տարածքում: Եվ Կարեն Անդրեասյանի նախագծերը հենց այդպես էլ հիմնականում ներկայացվում են:
Նրա վերջին՝ «Օնտոլոգիական զբոսատեղիներ» նախագիծը, որը ներկայացվել է Ստամբուլի միջազգային բիենալեում եւ շատ մեծ արձագանք է ստացել, հետազոտում է զբոսանքի ֆենոմենը, որը վերջին տարիների մեր քաղաքական ու հասարակական կյանքի անբաժան մասնիկն է դարձել: Դա շատ սուր, արդիական աշխատանք է, որտեղ փորձ է արվել մարդու եւ մարդուն հակադրվող տեղանքը ուսումնասիրել:
Ստամբուլի բիենալեն, որը չունի ազգային տաղավարներ, արվեստագետի ու դիտողի ուղղակի կապ է ապահովում` իրար միահյուսելով համաշխարհային կոնտեքստն ու լոկալ իրավիճակները: Այսինքն՝ կոնտեքստը չի մասնատվում առանձին հատվածների, եւ մոլորակի մի փոքր անկյունում տեղի ունեցող շարժման արձագանքը գտնում է այլ վայրերում: Եվ զարմանալ կարելի է, որ այդ բարդ զրույցը սկսել է լուրջ ազգային խնդիրներ ունեցող եւ իրենից տոտալիտար համակարգ ներկայացնող Թուրքիան, որը արվեստին վստահել է զրույց բացողի դերը: Արվեստը մի պրոցես է, որը սկիզբ ու ավարտ ունի, այն արժեքավոր է այնքանով, որ խոսում է այսօրվա մարդու մասին: Եվ Կ.Անդրեասյանն էլ ժամանակակից արվեստի լեզվով խոսում է մեր մասին:
– «Օնտոլոգիական զբոսատեղիները» քաղաքական ենթատեքստ ունեցող նախագիծ է, այն կարծես մեր այսօրվա կյանքի վերլուծությունն է: Նման արագ արձագանքումը կարեւո՞ր է:
– Ժամանակակից արվեստը միշտ աշխատում է ներկա ժամանակում, եւ ռեալ կյանքի մասին է խոսակցություն բացում: Վերջին 2 տարիների մեր ամենամեծ ձեռքբերումը քաղաքական շարժումն էր, որը վերանայումներ, ռեարտիկուլյացիաներ արեց միանգամից մի քանի ուղղություններով: Քաղաքական զբոսանքները արվեստին նոր ձեւաչափ հաղորդեցին եւ որպես իմ նախկին պրոյեկտների համահունչ շարունակություն դիտվեցին, քանի որ ես միշտ ուսումնասիրել եմ «հանրային տարածքի» գաղափարը: Իմ ոգեւորության հիմքում հանդիպումն էր հանրության հետ, որի հույսը ես չունեի: Եվ ես փորձեցի ցույց տալ, որ զբոսատեղիների տարածքը ոչ թե համաձայնության, այլ անտագոնիստիկ տարածք է, որը կամ պետք է նվաճել, կամ էլ պարզապես ելումուտ անելով` հանրային դարձնել: Եկավ մի պահ, երբ թվացյալ հանրային միախմբության գաղափարը ուղղակի փշրվեց` ապացուցելով, որ հանրությունը մասնատված ստրուկտուրա է եւ բաղկացած է առանձին անհատներից: Մենք բազմությունների հետ գործ ունենք, եւ դա հիանալի է: Քաղաքական զբոսանքի դուրս եկած ցանկացած մարդ բնազդաբար պատրանք, ուտոպիա էր փնտրում: Մարդը անջատում է իր տան հեռուստացույցը, քաղքենի միջավայրից դուրս է գալիս փողոց` զբոսնելու, ու փորձում է հանրության շարքերում երջանիկ լինել: Եվ շատ կարեւոր է, որ նրա զբոսանքն իրականում աննպատակ է, այսինքն` ոչ մի ակտիվ գործողության հետ կապված չէ: Եվ այդ փաստը թույլ է տալիս զբոսանքը անվանել «օնտոլոգիական», այսինքն` կենսակազմակերպչական: Մարդը չի գնում հանրահավաքի (որն ամեն դեպքում որեւէ քաղաքական ուժի կամքով էր հայտարարվել), այլ պարզապես ամեն օր, մի քանի ժամ անտեսանելի ու աննկատ հետազոտումներ է անում` նույնիսկ չգիտակցելով, որ համատեղ գործողության մասնակիցը դառնալով` հանրային երջանկություն է փնտրում: Ես մի քանի պրոյեկտներ էի արել, որոնք կապված էին հանրային երջանկության գաղափարի հետ։ Մենք նույնիսկ ուզում էինք մեր Սահմանադրության մեջ հատուկ կետով ամրագրել հանրության երջանկության ձեւակերպումը:
– Դա հնարավո՞ր է:
– Իհարկե, այդ գաղափարի հետապնդումը միշտ է եղել: Թոմաս Ջեֆերսոնը գրելով ԱՄՆ Սահմանադրությունը, փորձեց այն ձեւակերպել, բայց չկարողացավ: Եվ ցանկացած հանրային շարժում, տեղաշարժում հենց հանրային երջանկության արտացոլքն ունի: Երբ մարդիկ համատեղ գործողության մասնակիցն են դառնում, նրանք կամա թե ակամա հանրային երջանկության ազդակներ են տալիս:
– Իսկ երջանկությունը հանրայի՞ն է, թե՞ անհատական: Կարծում եմ, ավելի շուտ անհատական զգացմունք է:
– Առողջ մարդը երջանկությունը հաղորդակցության, շփման մեջ է տեսնում, իսկ մեկուսանալ ուզում է միայն հիվանդը: Ժամանակ առ ժամանակ պետք է վերարծարծել որոշակի գաղափարները, օրինակ՝ փորձել «երջանկություն», «աշխատանք», «միասնություն» բառերի իմաստներն այսօրվա տեսանկյունից զննել: Ընդհանրապես այսօրվա արվեստը չի դիտարկվում որպես անկախ, առանձին մի դիսցիպլին, մի մարդու ստեղծած ձեռքի աշխատանք: Ժամանակակից արվեստը մարդուն պարտադիր որպես արվեստի համամասնակից է դիտարկում` թույլ տալով, որ ցանկացած մարդ գա ու արվեստին մոտենա: Արվեստը կյանքի թելադրանքով բացված խոսակցությունն է շարունակում, այլ ոչ թե ամեն բան զրոյից է սկսում: Ժամանակակից արվեստի նախագծերում չկան հեղինակներ, այլ կան գաղափարներ, կոնցեպտներ, որոնց կարող է ցանկացած մարդ միանալ, «ներմուծվել»: Եվ ժամանակակից արվեստը չի կարող կրթական ֆունկցիա ունենալ ու դասավանդվել, այն ավելի շուտ հիմնվում է էվրիստիկ իրավիճակների վրա, այսինքն` ենթադրում է, որ դիտողը` մտնելով այդ խոսակցության մեջ, հայտնագործություն պիտի անի:
– Իսկ արվեստի մեջ «ներմուծվելուց» հետո կյանքը փոխվո՞ւմ է:
– Ժամանակակից արվեստը կարող է ռեալ փոփոխություններ անել: Ես դրան ոչ միայն հավատում եմ, այլեւ` համոզվել եմ: Արվեստի ներգործությունը շատ հաճախ անտեսանելի է լինում, եւ դրա շնորհիվ` առավել ազդեցիկ էֆեկտ է ունենում: Եվ երբ փաստերը օպերատիվ կերպով մեր կյանք են ներխուժում, արվեստի համար լայն դաշտ է բացվում: Փաստագրելով ոչ տեսանելի, գաղտնի կարգավիճակով տեղի ունեցող գործողությունը` կարող ես կարծրացած համակարգ փոխել:
Այսօրվա արվեստը գործ ունենալով փաստի հետ, չի դիտարկում այն՝ որպես քարացած մի իրողություն, այլ փաստը շարժման մեջ է դնում եւ միայն ներկա ժամանակն է հետապնդում` կապելով այն ցանկացած մարդու ճակատագրի հետ: Չէ՞ որ կատարված փոփոխությունները ստիպում են յուրաքանչյուրիս վերանայել մեր անձնական պատմությունը, զգացմունքները, տարածքը, դիրքորոշումը: Եվ կյանքը փոխվում է:
– Բա ո՞ւր մնացին վեհ ազգային իդեաները:
– Ազգային գաղափարների ճանապարհը վստահելի չէ: Ես երբեք չեմ աշխատել ազգային բանաձեւի մեջ, նախընտրելով վերազգային անհատական ինքնությունը հասկանալ: Ազգայինը ենթադրում է, որ «ազգ» բառի մեջ ինչ-որ մի գաղտնիք պիտի լինի, այսինքն` չենք կարող բացատրել, այդ պատճառով էլ ազգային գործոնն ենք առաջ քաշում: Անընդհատ ազգայինի մասին խոսելով` կարելի է շատ վտանգավոր տեղ հասնել: Ստամբուլում էլ ես ոչ թե Հայաստանի պետությունն եմ ներկայացրել, այլ` իմ միջազգային խումբը:
– «Օնտոլոգիական զբոսատեղիները» ինչպե՞ս կարող են ներկայացվել Հայաստանում: Եվ վիդեոհատվածների, եւ լուսանկարների մեջ հայտնված մարդկանց դու պատկերել ես առանց նրանց իմացության, սառնասիրտ դիտորդի կարգավիճակում:
– Իրականում հենց այդ կետում ժամանակակից արվեստը լուրջ պրոբլեմ ունի, քանի որ երբ պրեզենտացիա ես անում նախագիծը, շատ իմաստներ են կորչում: Ես այն մտքի կողմնակիցն եմ, որ արվեստը կարող է եւ անտեսանելի մնալ: Ժամանակակից արվեստն ընդհանրապես պրոպագանդվելու կարիք չունի: Հատուկ տարածման ծրագիր մշակելը անիմաստ գործ է, քանի որ ժամանակակից արվեստն իր մեջ շատ ուժ ունի ու կարող է տարածքներ գրավել: Շատ բան հիմնվում է պատահականության վրա: Այդ պատճառով էլ անընդհատ նոր ձեւաչափեր են հորինվում, որոնք տեսանելիության գործակիցը գրեթե զրոյացնում են: Ստամբուլի բիենալեի կուրատորներն, օրինակ, սուպեր գաղափար էին առաջ բերել` դիտարկելով աշխարհում ծագող նոր շարժումները: Եվ քանի որ ժամանակակից արվեստը ոչ թե գծային, այլ կետային զարգացում ունի, եւ ուրեմն սկիզբ է առնում ոչ թե պատմությունից, այլ ներկայից, ապա դիտարկվում էին այն շարժումները, որոնք ռեալ կապվում են կենսափոփոխությունների հետ: Օրինակ, բեյրութցի մի արվեստագետ հետազոտում էր այն լիբանանյան համայնքը, որը ամեն օր որոշակի ժամին գնում է լողափ` լողալու: Նրանց կողքը պատերազմ է, ռումբեր են պայթում, իսկ լողորդների այդ փոքր խումբը փորձում է վերագտնել ներկա պահի արժեքը: Այսինքն` կատարվում է մի փոքր առօրյա դիմադրություն, հեղափոխություն: Մարդիկ դիմադրում են` առանց բողոքի ակցիաների: Եվ Երեւանում զբոսանքի դուրս եկած մարդիկ նույնպես դիմադրում են, քանի որ ոչինչ չանելը նույնպես գործողություն է: Արվեստը միշտ ձգտում է ոչ-արվեստ լինել, եւ երբ հանկարծ տեղի են ունենում կյանքի ու արվեստի նման համընկնումներ, արդեն ոչինչ ավելացնել պետք չէ. կյանքը ինքն է արվեստին նշաններ հուշում: Ժամանակակից արվեստը լինելով իր բնույթով դեկրեատիվ, վերդիսցիպլինար (այսինքն, ամեն ինչից վեր), անպայման անդրադառնում ու «կպնում» է կյանքի բոլոր համակարգերին:
– Հիմա Հայաստանում շատ արվեստագետներ մտահոգվում են ցուցադրման հարթակների պակասով: Անձամբ քեզ դա խանգարո՞ւմ է:
– Փարիզի բիենալեն, օրինակ, որի հետ ես մի քանի տարի համագործակցում եմ, ընդհանրապես հրաժարվել է ցուցահանդեսներ, տաղավարներ բացելու մտքից: Այդ բիենալեն միայն ցանցային տարածում ունի եւ չի մտահոգվում այցելուների թվով կամ ֆինանսական ներդրումներով` շեշտը դնելով միայն տարբեր լոկալ պատմությունների համադրման վրա: Եվ այդ կերպ կարողանում է խուսափել իշխանական սիստեմի կոնտրոլից: Իմ «Ողջաբերդ», «Նոր Հաճըն», «Խաչիկ» նախագծերն, օրինակ, շատ լավ «ներմուծվեցին» այդ ցանցի մեջ եւ նրանց միացան:
Արվեստագետի կրթությունը, հմտությունը ոչ մի նշանակություն չունեն, ցանկացած մարդ կարող է ընդգրկվել արվեստի մեջ ու արվեստ ստեղծել: Ժամանակակից արվեստն ավելի շուտ մտքի դիրքորոշում է, կարող ես մոտենալ ցանկացած մարդուն, ընկերանալ նրա հետ ու նրան դարձնել քո նախագծի կորեսպոնդենտը, համամասնակիցը: Ընդհանրապես խոսակցությունները հիմա ավելի շատ ծավալվում են նետվորքային ֆորմատով: Չէ՞ որ մեր կյանքում հիմա մեծ տարածում են ստացել, օրինակ, սոցիալական ցանցերը` «Facebook»-ները, որոնք ներկայության էֆեկտ են ապահովում, բայց ռեալ ներկայությունից խուսափում են: Իսկ ժամանակակից արվեստի նախագծերը շատ կոնկրետ ներկայության փաստի վրա են հիմնված: Հիմա եւ այստեղ մենք դառնում ենք կյանքի վկաները:
– Կարելի՞ է ասել, որ ժամանակակից արվեստը նման է փաստահավաք խմբերի աշխատանքի, մանավանդ, որ հիմնականում հենց խմբակային ֆորմատով է ստեղծվում:
– Արվեստագետը միշտ էլ ակամա արձանագրող է, վկա, որը ոչ թե ինքն իրեն է ներկայացնում, այլ իրականության համամասնակիցը դառնալով` վերածվում է գործիքի, մեթոդի, հաղորդակցման լեզվի: Արվեստի գործը չի դրվում շրջանակի մեջ ու ցուցադրվում, քանի որ արդեն չկան հեղինակներ ու դիտողներ, կան համարժեք դեր ունեցող մասնակիցներ: Էլի եմ կրկնում` ցանկացած մարդ կարող է արվեստագետ դառնալ: Եվ արվեստը այնքան թափանցիկ, անտեսանելի մի բան է դառնում, որ փաստաթղթի է վերածվում: Արվեստի գործի վերջնական տեղը ոչ թե թանգարանն է, այլ` արխիվը: Եվ հանդիսատեսը ոչ թե թանգարան է գալիս նկար նայելու, այլ արխիվ է գալիս ու փաստաթղթի հետ է սկսում աշխատել: Ես, օրինակ, երազում եմ, որ իմ ստեղծագործությունները դրվեն, ասենք, Կադաստրում կամ որեւէ այլ ինվենտարիզացման բյուրոյում: Այդպիսով արվեստի գործը կստանա փաստաթղթային ֆորմա, եւ արդեն որպես պարադոքս՝ նորից կմտնի բյուրոկրատական սիստեմայի մեջ:
– Այսինքն, դու միտումնավոր իջեցնում ես արվեստի դերը:
– Մեզ մոտ հիմա անընդհատ շահագործվում են գլոբալ գաղափարները` ի՞նչ է պատմությունը, ի՞նչ է ինքնությունը, ի՞նչ է արվեստը (այդ մոնոպոլիան պատկանում է իշխանությանը): Իսկ ժամանակակից արվեստը առաջարկում է վերանայել այդ բոլոր իդեաները: Ժամանակակից արվեստը որեւէ կրթական դեր իր մեջ չի պարունակում, ընդհակառակը, արվեստի վեհ դերը դիտմամբ իջեցնում է: Իջեցնում է այնքան, որ պարզ դառնա, որ արվեստը գաղտնիք չէ, այլ` մեթոդ է, որը հասու է բոլորին: Եվ արվեստ ստեղծելու համար հարկավոր չէ հանճար լինել:
– Իսկ ի՞նչ է հարկավոր:
– Հարկավոր է կյանքի համամասնակիցը դառնալու ցանկություն ունենալ ու փոքր, լոկալ, համայնքային օղակներ ձեւավորելով` փորձել գլոբալ հարցերին անդրադառնալ: