– Պարոն Կարապետյան, մենք անընդհատ լացում-աղաղակում ենք, թե ինչպես են վրացիներն ու թուրքերը մեր խաչքարերը ջարդուփշուր անում, հուշարձաններն ու եկեղեցիները ավերում… Ձեր կարծիքով` մեր երկրի ներսում մենք պահպանո՞ւմ ենք մեր հուշարձանները:
– Այն, որ վիճակը վատ է, նորություն չէ: Եվ վատ ենք պահպանում ոչ այն պատճառով, որ չունենք պետական միջոցներ: Ավելին, այսօր եթե յուրաքանչյուր հուշարձանի մոտ մի պահակ կանգնեցնես, դա էլ տեսականորեն հնարավոր չէ, եւ միեւնույն է` մեր հուշարձանները չենք կարող պահպանել: Հուշարձանները պահպանվում են ոչ թե պահակների առկայությամբ, այլ հասարակության գիտակցության մակարդակով: Եթե կա հուշարձանը չքանդելու, հուշարձանի պատերի ներսում գանձ չփնտրելու գիտակցություն, ուրեմն` հուշարձանները պահպանվում են: Հակառակ դեպքում` մենք ինքնաբերաբար կորցնում ենք մեր հուշարձանները: Մեզ մոտ կա ոչ միայն գիտակցության պակաս, այլեւ շատ հաճախ գիտակցության չգոյություն: Այս ամենի սկիզբն այն է, որ մենք ընդհանրապես հայրենաճանաչ ժողովուրդ չենք: Ինչպե՞ս կարող է մի երկրում հուշարձաններ պահպանվել, եթե ազգաբնակչությունը չի ճանաչում իր հայրենիքը: Այս տարի ինձ հանդիպել էին վանաձորցիներ, ովքեր երազում էին գնալ Փարիզը տեսնելու, մինչդեռ այդ նույն մարդիկ, լինելով Լոռու մարզի բնակիչներ, չէին եղել Սանահինում ու Հաղպատում: Մենք օտարասիրության ցեցը կերած ու ինքնաճանաչողությունից բացարձակապես զուրկ ազգ ենք:
– Այդպիսին եղե՞լ ենք, թե՞ դարձել ենք:
– Եղել ենք, այն էլ` շատ վաղուց: Ցավոք, մեր տեսակն արդեն ձեւավորված-ավարտված է: Ընդհանրապես, ամեն մի ազգային տեսակ ձեւավորվում է իր հավատքի գաղափարաբանության ներքո: Մարդկության հայ տեսակը` նկատի ունենալով հայ առաքելական տեսակը, արդեն ձեւավորված է: Հայի այդ տեսակից խիստ տարբեր է հայի կաթողիկե տեսակը, որտեղ չի գործում հայի գեն, հայի արյուն խաբկանքը: Այստեղ կա ընդամենը դաստիարակություն:
– Այսինքն` գիտակցության պակա՞սն է, որ մենք հուշարձաններ պահպանելով հասկանում ենք` իբրեւ «կիսաքանդ» ու «դարն ապրած» կառույցների պահպանում միամիտ օտարերկրացի զբոսաշրջիկների համար, ովքեր, ի զարմանս մեզ, «բերանները բաց» հիանում են մեր պատմությամբ, մեր մշակույթով:
– Երանի այդ օտարերկրացի զբոսաշրջիկները չգան, եւ մենք էլ կարողանանք որեւէ ձեւով հետաձգենք նրանց այցերը, քանի դեռ մեր հնավայրերը վերածել ենք խոզանոցի: Դրանով մենք նախեւառաջ անարգում ենք մեր նախնիներին, ապա` օտարներին: Իրականում, երբ ես օտարերկրյա հյուրեր եմ ունենում, այն վայրը, որտեղ նախատեսում եմ նրանց տանել, մեկ օր առաջ մի քանի հոգու հետ գնում եմ մաքրելու, ավելի ճիշտ` աղբ հավաքելու: Իսկ հաջորդ օրն այնպիսի տրամադրությամբ ենք գնում, ասես պատահաբար ենք ընտրել այդ տեղը:
– Ամաչում եք:
– Ինչպե՞ս կարելի է չամաչել: Ես միշտ ասում եմ, որ մենք ամեն ինչ կապկում ենք, բայց եթե կապիկ ենք, ապա գոնե լավ բաներն էլ կապկենք: Դարվինն ասում էր` մարդկությունն առաջացել է կապիկից, ուրեմն` հայերն առաջացել են խոզի եւ կապիկի խառնուրդից:
– Դաժան եք:
– Բայց դա իրականություն է:
– Իրականություն է նաեւ պատմական հուշարձանների վրա կատարվող «եվրոռեմոնտային»-վերականգնողական աշխատանքները: Վերջերս իտալացի մի արվեստաբան Գառնիի տաճարի եւ հնամյա բաղնիքի «եվրոռեմոնտը»` եվրոտաղավարը տեսնելով` ապշել էր…
– Դա, անշուշտ, շատ լուրջ խնդիր է, բայց երբ ժողովրդի մեջ հարգանք ու ինքնագիտակցություն չկա, հնարավոր չէ խուսափել նման խնդիրներից:
– Լավ, հնարավոր չէ՞ գոնե հաշվի առնել մասնագետների խոսքը` հուշարձան վերականգնելիս:
– Բարեբախտաբար, մենք ունենք սրտացավ մասնագետներ, որոնց կարելի է հաշվել մատների վրա: Բայց այդ մարդիկ մեծամասամբ դուրս են մնացել վերականգնվող հուշարձանների գործընթացից: Իսկ դուրս են մնացել, քանի որ վերականգնողները լրիվ ուրիշ խնդիրներ ունեն, ավելի պարզ` շահ են հետապնդում եւ մասնագետի խորհրդատվության կարիք ընդհանրապես չունեն: Իսկ մասնագետի թելադրածը ենթադրում է բծախնդիր մոտեցում վերականգնման օրենքների, սկզբունքների նկատմամբ, ինչպես նաեւ պահանջում է իմացություն եւ հարգանք: Իսկ սա վերականգնողներին դուր չի գալիս: Նրանք գտնում են, որ դա ժամանակի կորուստ է, եւ շարունակում են աշխատել իրենց իմացած ձեւով, այսինքն` որքան հնարավոր է փող աշխատելով:
– Մասնագետին չեն լսում, որովհետեւ շարժվում են հուշարձանների վերականգնման համար գումարներ հատկացնող օլիգարխների՞ ճաշակով:
– Իսկ ի՞նչ է օլիգարխ ասվածը` անհատ, ով դրա՞մ ունի: Եթե դա այդպես է, ուրեմն մենք ունենք դրամատեր շատ հայեր, ովքեր ազնիվ մղումներով ուզում են եկեղեցիներ վերականգնել: Բայց դա ոչ հաճախ է լինում: Սա ասում եմ ափսոսանքով, որովհետեւ նրանք էլ կողմնակից են ոչ թե վերականգնելուն, այլ նոր եկեղեցիներ կառուցելուն: Մինչդեռ զարգացած եվրոպական երկրներում ամեն օր հարյուրավոր տարիների պատմություն ունեցող եկեղեցիներ են փակվում: Դրանք` իբրեւ աղոթատեղի, աղոթատուն, իրենց նշանակությամբ այլեւս դադարում են գործել, փոխարենը այդ շենքերը վերածվում են ցուցասրահների, համերգասրահների: Գիտե՞ք` որն է պատճառը, որովհետեւ այնտեղ աղոթող չկա, մեկ բառով ասած` տգետ չկա: Իսկ մեր երկրում խավարի մեջ դոփելով` կառուցում ենք նոր ու անճաշակ եկեղեցիներ: Այսօր ոչ մի կերպ չեմ կարող հասկանալ եկեղեցիներ կառուցելու մոլուցքը եւ հին արժեքների նկատմամբ այս անտարբերությունը:
– Կառուցում են, որովհետեւ ուզում են ցույց տալ, որ իրենք ազգանվեր գո՞րծ են անում:
– Շատ ներողություն, իսկ ազգի համար ի՞նչ է արել եկեղեցին: Մենք հաճախ լսում ենք, թե Խորհրդային տարիներին հավատքը պակասել էր, եւ թե հիմա հայ մարդու մեջ դա պետք է վեր հառնի: Այս ձեւով մտածողներին ես հարց եմ տալիս` 1915թ. նախօրեին դեռեւս չկար աթեիզմ, Արեւմտյան Հայաստանի ամենահեռավոր գյուղում կար ծխատուն եւ քահանա, կար նույնիսկ հավատքի ավելցուկ, որը իրականություն դարձրեց Դեր-Զորը: Ամեն ազգի հետ հնարավոր չէ ցեղասպանություն անել: Ազգը պետք է փտած լինի, ինքն իրեն ապրեցնող արժեքներից հեռացած, սխալ ուղու վրա կանգնած, որպեսզի ենթարկվի ցեղասպանության: Եվ մենք ենք հնարավոր դարձրել ցեղասպանությունը, որը խայտառակություն է: Կարդում ես հուշագիրների հուշերը, որտեղ պատմվում է, թե ինչպես 1500 մարաշցու Դեր-Զոր էին ուղեկցել ընդամենը 3 զինվորներ: Մենք պարզապես չենք ցանկացել ապրել, մեզ ձեւավորել են` որպես պատրաստի նահատակացուներ: Դա ապացուցել է պատմությունը: Մենք մեր տեսակով անհող ազգ ենք: Հայ մարդու ներկա տեսակը շատ բան չի նշանակում, ոչ մի արժեք չունի: Չգիտես ինչու, Սիդնեյում կառուցում են եկեղեցի, որի վրա գրում են Հայաստանեաց: Սա ինձ համար ծաղր է: Սիդնեյում չի կարող լինել Հայաստանեաց: Այսօր ամեն մեկն իր եկեղեցին է կառուցում` հնչակյաններն` իրենց, դաշնակցականներն` իրենց, հնչակյան կաթոլիկներն` իրենց, հայ առաքելականներն` իրենցը, եւ այլն: Ուղղակի ծաղր ենք, ծաղր: Սա նշանակում է՝ գոյությունը քարշ տալ մինչեւ վերջնական մարում, որովհետեւ սա ինքնասպառման կուրս է, ոչ այլ բան:
– Փրկություն չկա՞:
– Փրկությունը քաղաքական եւ կրոնական պառակտված դաշտերի միասնության մեջ է: Այսօր այդ երկու դաշտերն էլ պառակտված են: Ի վերջո, պետք է հասկանալ, որ ուժը պետք է տալ արմատին, ազգությանը: Արմատի խնդիրն է, որը մենք չենք զգում: Ճիշտ է, խոսում ենք հուշարձանների պահպանման մասին, բայց այս ամենը շղթայական կապ ունի միմյանց հետ: Այսինքն` մենք չենք կարող լինել բազմակուսակցական, բազմաեկեղեցի ժողովուրդ եւ զգանք մեր արմատը: Արդյունքում ի՞նչ ենք տեսնում` կուսակցականների ոչ թե ճղճիմ, այլ ճղճիմագույն գզվռտոց: Սա վերջն է: Սակավաթիվ նվիրյալների արյան գնով հայրենիք ենք ազատագրել: Բայց դա ազգի վաստակը չէ, որն անընդհատ դա ապացուցում է իր ապրելակերպով:
– Իսկ ի՞նչ կտա ՀՀ Մշակույթի նախարարությունում Հուշարձաններն ուսումնասիրող նոր վարչության ստեղծումը: Մի կողմից՝ ասում են` բյուջեում գումար չկա, մյուս կողմից՝ եւս մի վարչություն են ուզում ստեղծել, այն դեպքում, երբ կա Հուշարձանների պահպանության վարչություն:
– Խորհրդային տարիներին այդպիսի վարչություն կար, որն առընթեր էր Նախարարների խորհրդին: Այն բարձր կարգավիճակ ուներ: Եթե հիմա այդ վարչությունը լինելու է այն ժամանակի վարչությունից ցածր, ուրեմն` չարժե ունենալ: Ընդհանրապես, բյուջեի «շատով-քչով» չէ պայմանավորված հուշարձանների պահպանումը:
– Շատերն այդպես չեն կարծում, ու փորձում են ՀՀ պետբյուջեից տրվող գումարները համեմատել զարգացած երկրների հետ: Ասենք, 2010թ. Հայաստանի պետբյուջեից հատկացվող գումարը 213 մլն դրամ է, ավելի ճիշտ` 600.000 դոլար, այնինչ, հուշարձանների պահպանման համար Իսպանիայի Կառավարությունը տրամադրում է 1մլրդ 526մլն եվրո, Գերմանիայինը` 1մլրդ 200մլն եվրո, իսկ Բելգիայում` Կառավարությունն արդեն վերանորոգված հուշարձանների համար տրամադրել է 102 մլն եվրո:
– Շուրջ 10 տարի է, ինչ մեր կազմակերպությունը հուշարձանների վերականգնման աշխատանքներ է նախաձեռնել: Այս պահին մենք զբաղվում ենք Դադիվանքի վերականգնման աշխատանքներով: Եթե ես ասեմ, թե մենք ինչ բյուջեի շրջանակներում ենք գործում, գուցե տարօրինակ հնչի: Իսկ գիտե՞ք` ինչու, որովհետեւ չեն եղել յուրացումներ: Այսինքն` կարելի է փոքր գումարներով կատարել արդյունավետ աշխատանք:
– Այնուամենայնիվ, մեզ մոտ ինչպե՞ս է կատարվում հուշարձանների վերականգնումը:
– Վերականգնել, առհասարակ, նշանակում է՝ յուրաքանչյուր քար դնել իր տեղում, այլ ոչ թե «տաշուշար» անել: Եվ հաճախ մեղքը կոծկելու համար թափված հին բեկորները տանում են ինչ-որ տեղ թաքցնում, այսպես ասած` ծածկում են իրենց ոճրագործությունը:
– Ձեր նշած «տաշուշարով» էլ վերականգնել են Հաղարծնի վանքը:
– Հաղարծնի պարագայում թարմացվել է սեղանատան պատերի արտաքին մասը: Իսկ դրսից պատերին փորագրված 13-րդ դարի արձանագրությունների մեծ մասի հետքերն անհետացել են:
– Այդպես ո՞ւր ենք գնում:
– Ինձ համար պարզ է այս ամբողջ չարիքի բույնը: Դա հայրենաճանաչության վտանգավորության հասնող պակասն է, ինչը պետք է լրացնել: Մեր ինքնաբուժումը դա է: Այն երկրում, որտեղ չկան զբոսաշրջության համար անհրաժեշտ պարագաներ, ուրեմն` այդ ազգը հայրենասեր չէ: Մեզ մոտ այդպիսի մի խանութ կա, որը երբ գնաս` փակ է: Իսկ հայրենի բնությանը վնասելու համար մենք ունենք բազմաթիվ որսորդական խանութներ: Մի ազգ, որը ցեղասպանվել է, շատ պարտքեր ունի: Ակնհայտ է, որ մեր պապերը սխալ ապրեցին: Իսկ պարտք ունեցող ազգը չի կարող իր վաստակն իր աչքի առջեւ վառել: Յուրաքանչյուր հայի գրպանի կապիտալը միայն իրենը չէ, դա ազգային կապիտալ է: Մենք ազգովի այրում ենք այդ կապիտալը: Դա վատնում ենք` ծխախոտի տալով: Այն տղաները, ովքեր չեն ծխել, զինվորական ծառայությունից վերադառնում են` որպես մոլի ծխողներ: Այդ առումով` մեր բանակը ամենաթույլ բանակն է:
– Երբեւէ չե՞ք ծխել:
– Ես ազգային կապիտալը քամուն տալու իրավունք ինձ չեմ վերապահել: Տարիներ առաջ, երբ Ադրբեջանում էի, ուսապարկիս մեջ միշտ ծխախոտ էի պահում թուրքերի համար: Դրանով ես լուծում էի երկու հարց` առաջին` թունավորում էի նրանց, եւ երկրորդ` իրենք այդ նվերի ազդեցության տակ` ինձ ուղեկցում էին դեպի հուշարձանները (ծիծաղում է.- Մ.Մ.):