– Ինչպե՞ս եք:
– Ասում են` նկարիչը միշտ պետք է վատ լինի (ծիծաղում է.- Մ. Մ.):
– Այսօր կարծես ասպարեզում չկաք: Ինչո՞ւ:
– Ոչ, կարծում եմ` կամ: Մի քանի ամիս առաջ եմ վերադարձել Ֆրանսիայից, որտեղ գնացել էի «Pour Que LգEspirit Vive» ասոցիացիայի հրավերով: Ընդհանուր առմամբ հրավեր ստացել էին եւս 7 արվեստագետներ` աշխարհի տարբեր երկրներից` Իտալիայից, Սենեգալից, Իրաքից եւ այլն: Այնտեղ մնացի շուրջ երկու տարի: Ապրում էի Ֆրանսիայի կենտրոնում գտնվող աբբայության շենքում, որն ունի շուրջ 8000 տարվա պատմություն: Ֆրանսիայում ունեցել եմ շուրջ 7 ցուցահանդես: Վերադառնալով Հայաստան` բացեցի եւս 3 ցուցահանդես: Այնպես որ, ինչպես տեսնում եք, ասպարեզում կամ:
– Երկու տարվա բացակայությունից հետո Հայաստանում տեղաշարժեր նկատո՞ւմ եք:
– Հարցը բարդ է, եւ պարզապես նախընտրում եմ խորամուխ չլինել դրանում: Բայց այն, որ Հայաստանում տիրում է անճանաչելի իրարանցում, փաստ է: Այսօր հասարակության մեջ ոչ մի մնայուն արժեք չկա:
– Իսկ նախկինում կա՞ր:
– Իհարկե, կար: Օրինակ, նախկինում Աբովյան փողոցով իջնում էր Երվանդ Քոչարը` ֆրանսիացու կեցվածքով, Լեւոն Ներսիսյանն իր շուրջն էր համախմբում մտավորականներին, եւ այլն, եւ այլն: Այդ տարիներին ամեն ինչ իր տեղում էր: Ցուցահանդեսներն իրական արժեւորում ունեին, ինչը դժվար է ասել այսօրվա համար, որովհետեւ այսօր ցուցահանդես բացել՝ նշանակում է՝ նկարներ կախել ու հավաքել: Արվեստաբաններն էլ իրենց նեղություն չեն տալիս գոնե մի անգամ այդ ցուցահանդեսներին մասնակցել: Այս առումով Հայաստանում սոսկալի իրարանցում է սկսվել: Ոչ մի հաստատուն ու լուրջ արժեք չունենք: Չեմ կարող ասել, թե դա ողբերգություն է: Միգուցե՞ ժամանակին զուգահեռ պետք է այդպես լիներ: Չնայած սրան, պետք է նշեմ, որ այսօր անցողիկ արժեւորումներ կան` հանձինս շոու-բիզնեսի պերսոնների, ովքեր հարստացած` շրջում են իրենց ջիպերով:
– Զարմանո՞ւմ եք: Ֆրանսիայում այդպես չէ՞:
– Չեմ ասի, թե Ֆրանսիայում ամեն ինչ շատ դյուրին է: Այնտեղ արվեստում սոսկալի մրցակցություն կա, որը երբեմն վերածվում է կյանքի-մահու պայքարի: Ճիշտ է, այնտեղ դժվար է, բայց գոնե կարող ես հարաբերություններ հաստատել մարդկանց հետ, քո խնդիրները դնել հասարակության առջեւ ու փորձել լուծման հնարավորին տարբերակներ փնտրել: Մինչդեռ այստեղ ամեն ինչ գլխիվայր շուռ է եկել: Ես անձնական մի օրինակ բերեմ, որ կարող է թվալ չափազանց պարզունակ: Նախկինում, երբ ես մտնում էի նախարարության շենք, աշխատակիցների կողմից հարգանք կար, ճանաչում կար, մինչդեռ հիմա մինչեւ աշխատակիցներն իրենց սուրճը չխմեն, չեն սպասարկի: Ես վաղուց է, ինչ նախարարություն չեմ մտել ու որեւէ աջակցություն չեմ ստացել:
– Աջակցություն ստանալու համար արժե ընդամենը իշխանության «ձեռքը» սեղմել, համագործակցել նրա հետ:
– Գուցե Հայաստանում այդպես է: Բայց ես չեմ կարող դա անել, որովհետեւ, եթե նույնիսկ ուզենամ էլ, ինձ մոտ չի ստացվի: Պատկերացնո՞ւմ եք, երբ բոլորը հավաքվեն իշխանավորի շուրջը, ի՞նչ կլինի: Ես դա պարզապես չեմ ուզում պատկերացնել: Խնդրին նայենք այլ կողմից: Օրինակ, ինչպե՞ս պատահեց, որ Ռաֆայելը համագործակցում էր Սանտիսի, Միքելանջելոն` Հռոմի պապի հետ: Համենայնդեպս, իշխանության եւ արվեստագետի համագործակցությունը վատ բան չէ: Պարզապես մեզ մոտ իշխանավորների հետ համագործակցության հերթը աստիճանաբար շատանում է: Ու իշխանավորն էլ չի կարող կողմնորոշվել, թե ով՝ ով է, որ արվեստագետն է պրոֆեսիոնալ: Գիտեք, դա նմանվում է պարսի, որը շրջապատել է իշխանավորին: Ամեն ինչ զարմանալի է: Իշխանավորը առանց ճիշտ կողմնորոշման, կարող է որեւէ արվեստագետի հանձնարարել 15 մետրանոց քանդակ պատրաստել: Ու թեեւ այդ արվեստագետը դա չի կարող անել, որովհետեւ իր ստեղծագործական ներուժից, հնարավորություններից ցածր է, բայց համաձայնում է: Ու այդպես շարունակ: Ու դա է պատճառը, որ Հայաստանում իշխանություն-արվեստագետ համագործակցության մեխանիզմը կայացած չէ:
– Դրա համար մեր քաղաքն այսքան «անթերի» ճարտարապետական տեսք ունի:
– Գուցե ես կրկնվեմ, բայց եթե մեղվի պես շրջապատես իշխանավորին, նա ուրիշ բան չի տեսնի: Դա է պատճառը, որ մենք այսօր քանդակագործության մեջ ունենք ամենամեծ ողբերգությունը` Կոմիտասի արձանը, որը գտնվում է Փարիզում: Իհարկե, դա միակ դեպքը չէ, կան հազարավոր քանդակներ, որոնք ի վերջո մի օր պարզապես կարելի է դեն նետել: Ու կստացվի այնպես, որ լավը չունենք, վատն էլ գցում ենք:
– Այսինքն` դատա՞րկ մնանք:
– Ընդհանուր առմամբ հիմա դատարկություն է, վակուում է: Դա այն սոսկալի իրարանցման արդյունքն է, ինչի մասին խոսեցի: Չկան արվեստաբանական ու հասարակական օղակներ, որոնք կարող են ստեղծել բարոյական ու պրոֆեսիոնալ նորմեր: Ես չեմ ասում, թե դա միայն մեր երկրին է բնորոշ: Նույն Եվրոպայում «կիլոմետրերով» վատ նկարչություն կա: Բայց դրան զուգահեռ՝ այնտեղ տաղանդավոր արվեստագետը դժվարությամբ, բայց ի հայտ գալիս է:
Այսօր ես չեմ տեսնում հաստատուն արժեքներ ստեղծելու հեռանկարը՝ նույնիսկ մոտակա հեռանկարներում: Ոչ մի պրոֆեսիոնալ արվեստաբանական հոդված չունենք, որովհետեւ Հայաստանում արվեստաբանները սիրում են գրել մանրանկարչության, եկեղեցական ճարտարապետության մասին, ինչը մեր պայմաններում չի ֆիքսվում: Մեզ մոտ շուտ են խեղաթյուրում արվեստագետին: Ինչպես, օրինակ, ՆՓԱԿ-ը, որը անմիջապես բարձրացնում է արվեստագետին, հետո դեն շպրտում: Մենք այդպես էլ չունենք մի կայուն հիմնարկություն կամ հասարակական կազմակերպություն, որը կարող է ֆիքսել արվեստագետի կատարածը ոչ թե ընկերական կամ ախպերական նկրտումներով, այլ պրոֆեսիոնալ չափանիշներով: Լավ, այսօր ո՞վ է մեր լավագույն արվետագետը: Իհարկե, ծայրահեղ դեպքում լսում ենք, որ ինչ-որ մեկին պարգեւատրեցին: Մի՞թե դա չէ ընդամենը: Ամբողջ քաղաքում չկա նկարչի ցուցահանդեսի որեւէ հետք: Չկա այն անձը, որը կարող է արժեւորել: Ի վերջո, այս թոհուբոհի մեջ ո՞վ է իսկական արվեստագետը: Այնինչ բացասական երեւույթները ձնագնդի պես մեծանում են ու չեն թողնում տեսնել անգամ կառչելու տեղ: Այսօր մարդկանց նպատակը շուտ հարստանալն է ու դա վայելել հասցնելը: Դա է մեր օրերի կարգախոսը:
– Պարոն Թովմասյան, Ձեր խոսքի մեջ իրականությունից մեծ դժգոհություններ կան, իսկ գո՞հ էիք այն բոհեմից, որն ապրում էր խորհրդային ժամանակներում:
– Թույլ տվեք այն տարիների բոհեմը մի բառով բնորոշել` հրաշալի էր: Ես չեմ ուզում, որ իմ խոսքերը հասկանաք այնպես, որ հասարակության ընկալումը կախված է իշխանություններից` լինի դա բուրժուա թե սոցիալիստ: Ամեն ինչ կախված է մարդուց, ինչպես լավ ապրելը: Նույն Ֆրանսիայում, որտեղ տիրում է իբր սոցիալ-բուրժուական կարգեր, պայմանները շատ լավ են: Մենք էլ իբր բուրժուա ենք, բայց բացի մեծ ջիպերից ու տներից՝ մեզ մոտ որեւէ բան չփոխվեց: Եթե Ֆրանսիայում մարդը հիվանդանում է, նա կարող է անվճար բուժվել: Ես մի ընկեր ունեմ Ֆրանսիայում, որը գուցե վաղուց մեռած կլիներ, եթե այստեղ բնակվեր: Նրա օրական բուժումն արժե 1500 եվրո: Իսկ այստեղ, երբ մարդը հիվանդ է լինում ու բուժման համար գումար չի ունենում, հարազատներին մնում է սպասել, թե հիվանդը ե՞րբ է մեռնելու: Հիմա ո՞վ է մեղավոր` բուրժուազիա՞ն, իսկ չէ՞ որ թե՛ այնտեղ, թե՛ այստեղ նույնն է: Նույնիսկ Լատվիայում եւ Լիտվայում շատ ավելի լավ է, քան մեզ մոտ: Դա նշանակում է, որ մեզ մոտ ինչ-որ բան այն չէ: Ավելին` ժամանակին նույնիսկ ստրուկներն են լավ ապրել: Սոցիալիզմի ժամանակ էլ շատ դրական երեւույթներ կային, թեեւ ես ինքս մեծ դժվարություններ ունեի` որպես առաջին մոդեռնիստներից մեկը: Բայց դա կարճ տեւեց: Իրականում մենք կարող ենք իզմը փոխել ու էլի վատ լինենք կամ ավելի վատ: Այստեղ կարեւորը մարդկային գործոնն է:
– Նույն մարդկային գործոնը կարող է իր հույսերը կապել իշխանավորի հետ, կամ փրկությունը փնտրել ընդդիմադիրների բանակում:
– Ոչ ընդդիմության կողմը, ոչ իշխանության կողմը պետք է անցնել: Ես անընդհատ ասում եմ արագ վայելելու կարգախոսի մասին: Ես չեմ ասում, թե իշխանությունը լավն է կամ վատը: Ամենապարզ բանն այն է, որ դա պարզապես պետք է կարողանաս տանել, հանդուրժել: Մեզ մոտ, եթե նկատել եք, խանութներում չկա հերթ կանգնելու էթիկա: Իսկ հերթ կանգնելու դեպքում էլ, միեւնույն է, ինչ-որ մեկը գալու է գումարը փոխանցի ու արտահերթ սպասարկում ստանա: Այ այդպիսի տարրական վերաբերմունքից էլ ամեն ինչ սկսում է: Ֆրանսիայում, եթե նույնիսկ դու գտնվում ես ամենախուլ գյուղում, որտեղ ոչ մի ոստիկան չկա, դու պարտավոր ես կապել ամրագոտին: Նույնիսկ մենակ եղած ժամանակ ֆրանսիացին գետին չի նետում աղբը: Նա կարող է այդ աղբը մեքենայով տանել անհրաժեշտ վայրում թափել: Սա է ֆրանսիացու մտածելակերպը: Դա սովորում են նաեւ հայերը, ովքեր ապրում են Ֆրանսիայում: Կան անհատական եւ ազգային հատկություններ: Եթե անհատական արժանիքների մասին ասում են, որ ամեն մի հայ հանճար է, ապա ազգային հատկությունների վարկանիշով մենք վերջին տեղում ենք: Ճապոնացիները, ամեն օր վաղ առավոտյան աշխատանքի գնալով, մինչ աշխատանքի սկիզբը երդվում են լավ աշխատել, որովհետեւ աշխատում են Ճապոնիայի բարգավաճման համար: Մենք այդպես անո՞ւմ ենք: Այդ տեսակետից մենք շատ ողորմելի հատկանիշներ ունենք, ասում ենք` օրենքը, բացի ինձնից, բոլորի համար է, չնայած ոչ մի ուրիշ ազգ չունի ոչ Արամ Խաչատրյան, ոչ Արշիլ Գորկի:
– Էլի կմեկնե՞ք Հայաստանից:
– Ես շատ տխուր եմ, բայց պիտի մեկնեմ: Իրականում ես այդքան էլ ոգեւորված կամ բարձր տրամադրություն չունեմ երկրից հեռանալու համար, քանի որ տարիքս այդքան փոքր չէ: Ճանապարհորդություններն էլ ինձ համար արդեն հրապուրիչ չեն:
– Կարծես նեղացած եք գնում, այո՞:
– Եթե ասեմ` նեղացած եմ գնում, հաստատ ձեւ կլինի: Միայն թե այստեղ ես այդպես էլ չեմ կարողանում հարմարվել: Թեեւ, ինչո՞ւ չէ, ուզում եմ լինել իմ քաղաքում, իմ սրճարանում, իմ ընտանիքում: