Նկարիչ, ազատ համադրող Ռուբեն Արեւշատյանը վաղուց արդեն ներգրավված է համաշխարհային արվեստի պրոցեսների մեջ: Նրա անունը լուրջ հեղինակություն է տարբեր միջազգային հաստատությունների ու բիենալեների կազմակերպիչների համար: Նա նաեւ «Red-thread.org» էլեկտրոնային հանդեսի խմբագիրներից է: Արվեստի կոնսուլտանտ ու ցուցահանդեսների համադրող Ռ.Արեւաշատյանը, ում խորհուրդներին հետեւում են մի քանի խոշոր արտասահմանյան թանգարաններ, անհեթեթ է համարում այն փաստը, որ հայ արվեստագետները հայրենիքում ցուցադրվելու տեղ չունեն: Վերջերս նա վերադարձել է Ստամբուլի միջազգային բիենալեից, որտեղ իր խոսքերով` «հայ արտիստների գործերը հնչեղ զրնգոցով» են ներկայացվել: Ստամբուլի բիենալեի մասին մենք կխոսենք մոտ ժամանակում, իսկ հիմա մտորենք` մենք ու մեր արվեստը թեմայի շուրջը:
– Իրականում Հայաստանի ժամանակակից արվեստի դաշտը միջազգային ասպարեզում արդեն լուրջ հեղինակություն է ձեռք բերել։ Մենք մեր տեղն ունենք, եւ մեզ հետ հաշվի են նստում։ Բայց դա տեղի է ունենում դրսում։ Եվ դա շատ լուրջ խնդիր է: Մեր արվեստագետներին արտասահմանում հարգանքով ու պատվով են ընդունում, այսինքն ամեն ինչ պտտվում է հենց արվեստագետի առանցքի շուրջը: Իսկ մեզ մոտ տեղի է ունենում հակառակը. արվեստագետն է պտտվում սիստեմայի շուրջը, որպեսզի գոնե «Ապրես, բալիկ ջան» գովասանքի արժանանա: Դա լուրջ խնդիր է, որը կապված է տնտեսական ու քաղաքական իրավիճակի հետ, եւ որը մենք կիրառում ենք արվեստագետների ու ինտելեկտուալների նկատմամբ: Այդպիսին է մեր կառավարման սիստեմը: Բոլոր հարթակները հիմա գտնվում են վերահսկողության տակ, մշակույթի ոլորտում ստեղծված իրավիճակը շատ նման է մեր տնտեսական մոդելին: Եվ երբ տոտալ մոնոպոլիզացիայի պայմաններում հայտնվում է բոլորովին նոր մի ինստիտուցիա, ամեն ինչ արվում է նրան դուրս մղելու համար, որպեսզի ոլորտում մոնոպոլիստները մնան: Եվ տեսնում ենք, որ երբ նույնիսկ ամենաազնիվ, բարի նկատառումներով դրդված փոքր մի կառույց է հայտնվում, այն հանկարծ վերածվում է «հրեշի» կամ էլ փակվում է: Եվ սարսափելին այն է, որ շատերը հարթակների փակումը նորմալ երեւույթ են համարում:
– Ցուցադրման հարթակների խնդիրը անուղղելի՞ է, թե՞ կարելի է նաեւ վարձել որոշ դահլիճներ:
– Վարձելը շատ հաճախ ելք չէ, քանի որ ժամանակակից արվեստի սպեցիֆիկան պահանջում է, որ ցուցադրման վայրը տրամաբանական կապ ունենա ցուցադրվող արվեստի հետ: Վայրը պետք է պատրաստ լինի բովանդակություն ներկայացնել եւ որոշ իմաստով նաեւ` արտիստի համախոհը լինել: Իսկ այսօր ցուցասրահներն իրենցից որոշակի հիերարխիկ ինստիտուցիա են ներկայացնում, որտեղ ժամանակակից արվեստը տեղ չունի: Իսկ այդ հիերարխիայի խզելու միակ միջոցը բազմազանության ստեղծումն է: Ընդ որում` մենք նման բազմազանություն ունեցել ենք, այն ձգվել է մինչեւ 2004 թվականը: Իսկ հետո եկավ ժամանակ, երբ ցուցասրահների դռները պարզապես փակվեցին ու հստակ ասվեց` իմացեք ձեր տեղն ու իշխող սիստեմի առաջարկված պնակից օգտվեք: Փակվեց միջազգային ճանաչում ստացած «Հայարտ» կենտրոնը, որն, ի դեպ` իր վերջին ցուցահանդեսը Փարիզի Պիկասոյի թանգարանի հետ համատեղ էր կազմակերպել, փակվեցին այլ թանգարանները: Միգուցե սիստեմին թվում էր, որ եթե ժամանակակից արվեստը ներս թողնեն, ռադիկալ փոփոխություն տեղի կունենա:
– Պատճառը վա՞խն էր:
– Այսօրվա մեր նեոլիբերալ մշակույթը լուրջ մտավախություն ունի ժամանակակից արվեստի հանդեպ, միգուցե այդ վախը գիտակցված չէ, բայց այն կա: Շատերին թվում է, որ ժամանակակից արվեստը չափազանց գաղափարականացված (նույնիսկ քաղաքականացված) է, եւ հանկարծ կարող է վերլուծելու ու քննադատելու դրդել հասարակությանը: Այդ տենդենցը շատ հստակ նկատվում է վերջին տասնամյակում, եւ դրա արդյունքը ժամանակակից ցուցահարթակների սառեցումը եղավ: Ընդ որում` դա տեղի ունեցավ առանց ճնշման ու հրամանի, պարզապես ինքնացենզուրայի միջոցով պատմությունից ջնջվեցին մարդիկ, հատվածներ: Իսկ երբ փակվում են հարթակները, փակվում են նաեւ զրույցները: Եվ հիմա մենք զարմանում ենք, որ ապրելով մի երկրում` իրականում խոսում ենք տարբեր լեզուներով:
– Արվեստի դերը այդ հաղորդակցման լեզուն ստեղծե՞լն է։
– Ժամանակակից արվեստը ֆորմայի, լեզվի առումով լուրջ փոփոխություն է կրել, այն դիտարկում է իրականությունը իր ողջ կոնտեքստով, այսինքն՝ անդրադառնում է քաղաքականությանը, հասարակական եւ մշակութային միջավայրի բազմազանությանը։ Այդ ամենը անպայման ենթադրում է, որ պետք է սուբյեկտիվ ընկալում, նաեւ՝ իրականության վերընթերցում տեղի ունենա: Արվեստը լեզու է, որը շատ է տարբերվում գրական լեզվից, եւ եթե նույնիսկ հորինում է, ապա բոլորովին այլ կանոններ է կիրառում: Մեր հասարակությունը գրական լեզվով պատմված նարատիվների արդյունք է, իսկ ժամանակակից արվեստը իրականության մասին խոսելու բոլորովին այլ միջոց է առաջարկում, այն վերաակտուալացնում է պատմությունը եւ պրոբլեմը բոլորովին այլ հարթության վրա է արծարծում: Արվեստագետը՝ ընտրելով որեւէ պատմական փաստ կամ երեւույթ, այն տեղափոխում է նոր կոնտեքստ, թարմացնում է` վերափոխելով ժամանակային, տարածական սահմաններն ու հեռավորությունները։ Կամ էլ բոլորովին նոր սահմաններ է ստեղծում։ Մեր հասարակությունը հիմա լուրջ խնդրի առջեւ է կանգնած. չի կարողանում հասկանալ, թե վերջիվերջո ո՞րն է արվեստի դերը։ Այսինքն՝ ինչի՞ է պետք այդ արվեստը։ Մեր պատկերացումների համաձայն՝ արվեստը քաղաքական սիստեմին ծառայող մի իլյուստրացիոն կցորդ է։ Եվ ստացվում է, որ արվեստագետի առավելագույն նվաճումը այդ նույն սիստեմում ավելի բարձր հիերարխիկ մակարդակին հասնելն է։
– Առավել գեղեցիկ ու անբիծ իլյուստրատոր դառնալո՞վ։
– Դե, ասենք՝ արվեստագետը կարող է հասնել համարյա թե քուրմի կամ ազգի իմաստունի մակարդակի։ Կամ էլ անվանվի «մտավորական» ու սկսի ավելի բարդ տերմինոլոգիայով շարունակել իլյուստրացումն ու քաղաքական գործող սիստեմի պաշտպանությունը։
– Իսկ իդեալական պատկերացմամբ` ո՞վ է արվեստագետը:
– Իդեալը ստեղծվել է լուսավորության դարաշրջանում, երբ արվեստագետը՝ անընդհատ քննադատելով սիստեմը, վերջիվերջո հասել է նրան, որ սիստեմն այդ քննադատությունը ընկալել է եւ կարողացել է շարժվել առաջ։ Դա դասական իդեալ է, որի շնորհիվ եվրոպական մշակույթը վերջիվերջո կարողացավ «պոկվել» միջնադարից ու տեղափոխվել այլ պատմական կոնտեքստ։
– Ամեն քայլափոխին մեզ հիմա ասվում է՝ արվեստից շատ բան չսպասեք։ Եթե ներկայացում եք ուզում, նայեք, ծիծաղեք ու գնացեք տուն։ Ցուցահանդես եք ուզում, եկեք նայեք ծաղիկների ու գոհ մնացեք։ Իրականում դա հատուկ մշակված ծրագի՞ր է, թե՞ պարզապես անտեղյակություն է։
– Դե, ծաղկի նկարն էլ տարբեր է լինում, կարեւորը նոր երանգները, նոր իմաստներն ու էլի եմ կրկնում՝ այսօրվա կոնտեքստն է։ Իրականությունը (թեկուզ ծաղկի մեջ) հին սյուժեի նոր ընթերցում է պահանջում։ Oրինակ, Ստամբուլի այս տարվա բիենալեն ամբողջությամբ նվիրված էր Բերթոլդ Բրեխտի «Երեքգրոշանոց օպերայում» տեղ գտած մի շատ պարզ կոնցեպտի, որը հնչում է երգի տեսքով` «Ի՞նչն է մարդ արարածին պահում կենդանի»։ 1920-ական թթ. գրված բրեխտյան այդ գործը ժամանակին լուրջ առճակատումների սկիզբ դրեց, իսկ հիմա՝ մեկ դար հետո, հայտնվելով բոլորովին այլ հասարակաքաղաքական եւ մշակութային մոդելի մեջ՝ լրիվ նոր իմաստ ձեռք բերեց։ Անցյալ տարի Ստամբուլի բիենալեի կուրատորը չինացի էր, իսկ այս տարի աշխատում էր շատ հայտնի կին կուրատորներից կազմված «WHW» խորվաթական խումբը, որի անվանումը վերծանվում է՝ որպես what, how and for whom, այսինքն՝ ինչը, ինչպես եւ ում համար։ Ստամբուլը տարիների ընթացքում կարողացել է միջազգային հեղինակություն ունեցող բիենալե ստեղծել, որն իր կշռով հավասարվել է Վենետիկի, Սան Պաուլուի եւ Սիդնեյի խոշորագույն բիենալեներին։ Իսկ մեր իրավիճակը շատ ավելի բարդ է, որովհետեւ մենք լինելով հետսովետական ու հետգաղափարական հասարակություն, չենք կարող հասկանալ՝ թե մենք ի՞նչ դասակարգեր ունենք։ Երբ, օրինակ, դիտում ես հեռուստացույց, տեսնում ես, որ դասակարգային շերտավորումների մասին երբեք ոչ ոք չի խոսում։ Պետք է հասկանալ՝ մեզ մոտ կա՞ բուրժուազիա, թե՞ ոչ։ Բուրժուազիան պետք է ունենա իր դեմքը, իր վարքագիծը, այլ խավերի հետ հարաբերվելու իր մեխանիզմը։ Չէ՞ որ մենք այսօր նոր ձեւավորված դասակարգ ունենք, բայց դրա անունը չենք տալիս։
– Իսկ դա կարեւո՞ր է։
– Շատ կարեւոր է, քանի որ երբ երեւույթն իր անվանումն է ձեռք բերում, փոխվում է դրվածքը։ Եթե երեւույթը անանուն է, քաոս է առաջանում։ Իհարկե, մենք դեռեւս հետսովետական գիտակցություն ունենք ու ուզում ենք ձեւացնել, որ բոլորս հավասար ենք։ Եվ ցանկացած քննարկումների, դիսկուրսների ժամանակ մշակութային գիտակցության մակարդակի վրա միշտ բախումներ են տեղի ունենում։ Արդյո՞ք այն հասարակությունը, որը ցանկանում ենք ունենալ, հավասարություն է ենթադրելու։ Հաստատ չի ենթադրելու։ Բայց մարդկանց այդ մասին չի ասվում։ Մարդիկ պետք է հասկանան, որ իրենք գիտակցության մի մակարդակից բոլորովին այլ մակարդակի վրա են գլորվել, շատ բան է փոխվել, նույնիսկ կատաստրոֆա է տեղի ունեցել։ Դա հասկանալով միայն` կարելի է ելքեր փնտրել: Ստամբուլի բիենալեն, օրինակ, կարգախոս էր դարձրել մեկ այլ բրեխտյան աֆորիզմ՝ «Ի՞նչ է տեղի ունենում պանրի անցքի հետ, երբ վերանում է պանիրը»։ Ի՞նչ է անցքը։ Այն միեւնույն ժամանակ նաեւ ելք է, կոմունիկացիայի միջոց, այլ գիտակցական շերտեր տեղափոխվելու հնարավորություն։ Անցքը հույս է, ուտոպիա, որի կարիքը մարդիկ ունեն։
– Զարմանալ կարելի է, թե որքան մտածված է Թուրքիան աշխատում, իսկ մենք ետ ենք մնացել ու կարծես շրջափակված վիրտուալ մի տարածքում ենք ապրում։
– Թուրքիայում հսկա ինստիտուտներ են այդ մասին մտածում, կոնցեպտների լուրջ ընտրություն է կատարվում, հանձնաժողովներ են ստեղծվում։ Թուրքիան ունի բազմադեմ հասարակություն, որտեղ կան լայնախոհ ու դեմոկրատական սկզբունքների տեր մարդիկ, բայց միեւնույն ժամանակ՝ կան նաեւ ֆաշիստներ: Իրականում մեր հասարակությունն էլ է բազմազան, պարզապես մենք սովոր չենք ասել, որ, ասենք, մենք էլ ֆաշիստներ կամ բուրժուաներ ունենք:
– Իսկ ե՞րբ կարող է բազմազանությունը անհրաժեշտություն դառնալ:
– Միգուցե այն ժամանակ, երբ հասարակությունը կանգնի փակուղու առջեւ ու չկարողանա հասկանալ այն պրոցեսները, որոնք կատարվում են իր շուրջը: Իրականում մենք շատ մոտ ենք փակուղուն, քանի որ հիմա տեսնում ենք, որ մշակված պատմությունները, նարատիվներն այլեւս չեն աշխատում: Նույն քաղաքական գործիչներին, օրինակ, մեկ օրում առաջարկվեց փոխել այն լեզուն, այն պատմությունը, որն իրենք պատմում էին տարիներ շարունակ: Եվ նրանք տեսան, որ հասարակությանը տարբեր շերտերին համոզելու իրենց նարատիվն այլեւս չի գործում: Հասարակությունը հիմա հարց է տալիս` բա 1-2 տարի առաջ ինչո՞ւ էիր մեզ այլ բան ասում: Այսինքն, իրավիճակը բացատրելու խնդիր կա: Պետք է բացատրվի մեր փոքր պետության կապը շրջակա միջավայրի հետ, իսկ դա չի արվում: Ես չեմ խոսում քաղաքականության մասին, այլ խոսում եմ իշխող դասակարգի մասին, որը ոչ այսօր, ոչ էլ երեկ է ձեւավորվել, այն վաղուց կա:
– Իսկ փակուղին չի՞ կարող փրկօղակ լինել:
– Փակուղին կարող է խթան հանդիսանալ, քանի որ միայն փակուղու մեջ հայտնվելով է մարդը սկսում աշխատացնել իր միտքը: Վերջին 2 տարիների ընթացքում տեղի ունեցող բուռն գործընթացները (նկատի չունեմ միայն քաղաքական ասպարեզը) ստիպում է մեր հասարակությանը այլ տեսանկյունից անդրադառնալ փոփոխություններին: Նույն Թուրքիայում, օրինակ, զարգացումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ շատերը հասկացան, որ փակուղային իրավիճակի են հասել, եւ անհրաժեշտ է նոր մակարդակի վրա խոսակցությունը «բացել»: Լոկալ պրոցեսի տրամաբանությունը դրդեց թուրքերին լուրջ դիտարկել արվեստը եւ դրսից մասնագետներ հրավիրել: Արդյունքում լուրջ փոփոխություններ տեղի ունեցան կրթական ոլորտում, թանգարանների նոր մոդելներ հայտնվեցին:
– Մենք դրա անհրաժեշտությունը չե՞նք հասկանում:
– Դա գիտակցության խնդիր է: Մենք մեր ուժերով կազմակերպում ենք Գյումրիի բիենալեն, որը նույնպես տարածաշրջանի առումով կարեւոր երեւույթ է, բայց մեր արածը պարտիզանական գործունեություն է: Ժամանակակից արվեստը ներկայացնելու համար մենք չունենք ինստիտուտներ, գործիքներ, հարթակներ: Մեր արածը նույնն է, երբ երաժշտին ասում են` նվագիր, բայց ձեռքից վերցնում են երաժշտական գործիքը:
– Իսկ ինչպիսի՞ դեր ունի Մշակույթի նախարարությունը:
– Այսօր նախարարությունը ընդամենը քաղաքական պատվեր կատարող է եւ հովանավորում է միայն այն, ինչը բավարարում է սիստեմի ու իշխող դասակարգի էգոցենտրիկ ցանկությունները: Հովանավորվում է այն միջոցառումը, որի ընթացքում տարբեր գործիչներ կարողանում են կանգնել հայտնի մարդկանց կողքին ու լուսանկարվել: Հիմա, ասենք, հպարտությամբ նկարվում են Վալերի Գերգիեւի կողքին` մոռանալով, որ ժամանակին Գերգիեւին պարզապես դուրս արեցին մեր երկրից:
– Լավատեսության հիմք դեռ կա՞:
– Կա: Նախեւառաջ պետք է հիշել, որ հայ արվեստագետների մեծ մասը դեռ Հայաստանում է: Իսկ օրինակ վրացի արվեստագետների երիտասարդ սերնդին կարելի է գտնել միայն Եվրոպայում: Մենք ունենք արվեստագետներ, համադրողներ, որոնք աշխարհի ամենաճանաչված թանգարանների փորձագետներ են, իսկ Հայաստանում այդ դաշտի մասին չգիտեն։ Առավելագույն դեպքում, այդ դաշտը ասոցիացվում է ՆՓԱԿ-ում տեղի ունեցող եւ արեւմտյան փողերով սնվող ինչ-որ ցնդած ցուցահանդեսների հետ: Եվ եթե այսպես շարունակվի, նրանք լրիվ անտեսվելու ու մոռացվելու են: Շատ բան հիմնված է արտիստական սոլիդարության վրա, բայց դա էլ իր լիմիտն ունի: Նկատելի մի տենդենց. մեծամտությունն ու պոռոտախոսությունը հիմնվում է հիմնականում ազգային դոկտրինի վրա: Ասվում է, որ կարեւորը գենն է: Դա երեւում է «Մեր բանակը տարածաշրջանի ամենամարտունակ բանակն է», «մեր հասարակությունն ամենադեմոկրատականն է» հայտարարությունների մեջ, որոնցով իշխող սիստեմը ապահովում է իր պաշտպանությունը:
– Դա մաքուր քարոզչություն է, որը նման է սովետական մոդելին:
– Այո, բայց դրա արդյունքում ձեւավորվում են արժեքներ, որոնք ունեն ընդամենը տեղային սպառում: Եվ գալու է մի պահ, որ երբ մարդուն ասես` նայիր, թե ինչ է կողքիդ տեղի ունենում, նա չի հասկանա, թե ինչին պիտի նայի: Նա չի ըմբռնի, քանի որ նրա գլուխն արդեն «լվացված» է պրոպագանդայով: Մենք սովորում ենք լոկալ բաներով ուրախանալ: Ասենք, ուրախանում ենք Գաֆէսճյանի թանգարանով, բայց տեղյակ էլ չենք, որ, ասենք, Բաքվում Գուգենհայմի թանգարան է կառուցվում, որը աշխարհի համար մեկ ճարտարապետի՝ ֆրանսիացի Ժան Նուվելի աշխատանքն է լինելու: Իսկ Արաբական Էմիրություններում հսկա կղզի է կառուցվում, որը դառնալու է թանգարանային համալիր: Այսինքն, պետությունը չի հիմնվում նյութական արժեքների վրա, այլ կրթվելու ռեալ ստրատեգիա է մշակել եւ խոշոր համալսարաններ ու թանգարաններ է կառուցում: Իսկ մեզ մոտ անհեթեթ բան է տեղի ունենում. մեզ մոտ մշակույթը եւ գիտելիքը որպես նվեր են ընկալվում: Այսինքն՝ երկրի ներսում մշակույթ չի արտադրվում, այն միայն որպես օդից ծնված մի ընծա՝ դրսից է բերվում: Իսկ երբ մշակույթ չի արտադրվում, այն նաեւ չի արժեւորվում: Նվերը կարելի է կամ մի պատվավոր տեղ դնել, կամ էլ պարզապես շպրտել որպես անպետք իր: Եթե արտիստը արժեւորվի, ապա արժեւորողը պետք է պատրաստ լինի նաեւ այդ արտիստից քննադատություն լսել, այլ ոչ թե՝ միայն գովասանք ու փառաբանում: