– Պարոն Սանդոյան, ինչպե՞ս եք գնահատում ՀՀ տնտեսության ներկայիս վիճակը:
– Տնտեսական աճը շատ կարեւոր գործոն է հասարակության զարգացման համար, բայց բավարար չէ: Եթե նույնիսկ մենք տնտեսական աճի ցուցանիշով որոշակի ժամանակահատվածում առաջին տեղն էինք աշխարհում, իսկ մինչեւ ճգնաժամը` երկրորդ տեղում էինք, դա ոչինչ չի նշանակում: Քանի որ կա տնտեսական աճի որակ հասկացությունը` ՀՆԱ-ի կառուցվածքում նոր տնտեսության տեսակարար կշռի խնդիրը, աճի անընդհատության խնդիրը, որ նշանակում է երկարաժամկետ կտրվածքով աճի աղբյուրների առկայություն, եւ ազգային եկամտի վերաբաշխման խնդիրը: Այս տեսակետից մեր երկնիշ տնտեսական աճը մեզ ոչինչ չտվեց. մենք ո՛չ բարձր տեխնոլոգիաներ, գիտելիքահենք տնտեսություն ունենք, ո՛չ կարողացել ենք դիվերսիֆիկացնել մեր տնտեսությունը, ո՛չ էլ կարողացել ենք այնպես անել, որ տնտեսական աճից բոլորը կարողանան քիչ թե շատ հավասարաչափ օգուտ ստանալ: Ավելին, եթե դիտարկենք, ՀՀ-ում կյանքի որակի հավաքական ցուցանիշով մենք վերջին 5-6 տարիներին իրականում հետ ենք գնացել, ոչ թե առաջ: Եթե որեւէ մի երեւույթ, որը կարող է առաջին հայացքից թվալ շատ շահեկան, բայց չի հանգեցնում կյանքի որակի բարձրացմանը, նշանակում է՝ կա՛մ սխալ ենք գնահատում երեւույթը, կա՛մ սխալ ենք մեկնաբանում: Գոյություն ունի գնողունակության համարժեքություն կոչվող ինդեքսը` ԳՀԻ-ն, որը ցույց է տալիս, թե 1 դոլարով տարբեր երկրներում ինչ ծավալի ապրանքներ ու ծառայություններ կարելի է գնել: Ըստ ՀԲ-ի հաշվարկների՝ ՀՀ-ում 5-6 տարի առաջ ԳՀԻ-ն մոտ 3.7 էր, այսինքն` մեր շուկայում 1 ԱՄՆ դոլարը ուներ 3.7 ԱՄՆ դոլարի գնողունակություն: Այժմ ԳՀԻ-ն մեզ մոտ հասել է, իմ կարծիքով, 1.7-1.8, թեեւ պաշտոնական ցուցանիշը մոտ է 2-ին: Այսինքն` ավելի, քան 1.8 անգամ կյանքը թանկացել է: Իսկ արդյո՞ք գոնե այդքան` 1.8 անգամ, բնակչության եկամուտների իրական աճ ենք ունեցել նույն ժամանակահատվածում: Ոչ: Ավելին, դրամի արժեւորման հետեւանքով մենք կորցրեցինք նաեւ տնտեսության մի շարք կարեւորագույն ճյուղեր, ադամանդագործությունը, թեթեւ արդյունաբերությունը, արդյունաբերության այլ ճյուղեր, եւ վատթարացան պայմանները գիտելիքահենք եւ աշխատատար ճյուղերի, ներառյալ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման համար:
– Վտանգներ տեսնո՞ւմ եք մեր արտաքին պետական պարտքի մեծացման մեջ:
– Ընդունված է ասել, որ ՀՆԱ-ի նկատմամբ՝ 50, երբեմն` 70% արտաքին պետական պարտքը վտանգավոր չէ, բայց ես այդ կարծիքին չեմ: Մենք շուտով կմոտենանք 45%-ին: Իհարկե անհրաժեշտ էր այդ վարկերը վերցնել, ծածկելու համար ոչ միայն վճարային հաշվեկշռի, այլեւ բյուջեի դեֆիցիտը: Բայց համոզված չեմ, որ այս խոշոր ներգրավումները արդյունավետ կօգտագործվեն: Նման երեւույթներ մեզ մոտ եղել են, օրինակ` բանկային համակարգի վերաֆինանսավորումները նպաստեցին, որ մեր բանկային համակարգը կայանա: Բայց մյուս կողմից՝ այս ջերմոցային էֆեկտը խիստ բացասական ազդեցություն թողեց, եւ մեր ֆինանսական ինստիտուտները ըստ էության չզարգացան: Վախենում եմ, որ առաջին բացասական ազդեցությունը սա լինի: Երկրորդ բացասականն այն է, որ ՌԴ-ի նման որքան էլ ֆինանսներ ներարկես տնտեսության մեջ, արդյունքը չի երեւում: Նման ներարկումները կարող են եւ կառուցվածքային բնույթի, եւ սպառողական շուկայում, եւ մրցակցության դաշտում շեղումներ առաջացնել, կարող են ուղղակի անիմաստ լինել: Չեմ կարող հասկանալ, թե ինչ իմաստ կա ֆինանսավորելու անավարտ շինությունները, կառուցապատողներին, ոլորտ, որը անկման հիմնապատճառներից մեկը հանդիսացավ: Կամ, ասենք, թեյ հավաքող 15 աշխատողով մի ձեռնարկության կառավարությունն աջակցություն է տրամադրում, այն էլ ոչ թե վարկային եղանակով, այլ կապիտալում մասնակցությամբ: Սա ես ընդհանրապես չեմ հասկանում: Կարծում եմ՝ այդ մի քանի հարյուր հազար դոլարը ավելի արդյունավետորեն կարելի էր ներդնել գիտության, կրթության, սոցիալական ոլորտում` նպաստելով պահանջարկի աճին: Կառավարությունը կարող է իրեն թույլ տալ համասեփականատեր լինել միայն այնպիսի ձեռնարկություններում, որոնք համակարգաստեղծ են, այն էլ ժամանակավորապես` հետագայում դա ապապետականացնելու պայմանով: Նման ձեւով պետական մասնակցությունը ես ընդունում եմ, բայց տնտեսության իրական հատվածում պետության մասնակցությունը ընդունելի չէ: Ամենաարդյունավետ ու լավագույն կառավարությունն էլ ամենավատագույն մենեջերն է, չկա դեպք, որ դա չառաջացնի կոռուպցիոն ռիսկեր, պետական միջոցների վատնում եւ այլն: Եվ երբ կառավարությունը դառնում է վարկատու, սրան ընդամենը պետք է հումորով վերաբերվել, որովհետեւ այնտեղ չկան վարկային ռիսկը գնահատելու ունակ մասնագետներ եւ չպետք է լինեն: Բանկային երաշխիքների տրամադրումը նույնպես անընդունելի է: Բանկերը այս պարագայում ռիսկ չեն կրում եւ հանգիստ են վերաբերվում որոշումների կայացմանը: Կառավարությունը այսպիսով պարտքով արտաքին աշխարհից վերցրած միջոցները հատկացնում է այս կամ այն բանկին, դրանք բանկերը տեղաբաշխում են` զրոյական ռիսկով, ու եթե պարզվի, որ տեղաբաշխումը իրականացվել է ոչ արդյունավետ, ապա ստացվում է, որ մեր սերունդները պատասխան են տալու կառավարության ու բանկերի անորակ վարկային որոշումների համար: Նման բաներ մեզ մոտ արդեն եղել են 90-ականներին: Ունենալով շատ լավ նպատակներ` գյուղատնտեսության, էներգետիկայի եւ այլ բնագավառների զարգացման համար, հսկայական վարկային միջոցների կորուստներ ունեցանք: Բացի այդ, այսպես կոչված, հակաճգնաժամային միջոցառումները, ինչպես ՀՀ-ում, այնպես էլ նախկին ԽՍՀՄ շատ այլ երկրներում նպատակ ունեն հարթեցնելու եւ ինչ-որ կերպ փրկելու իրավիճակը: Նույնիսկ բյուջեն քննարկելուց է դա երեւում: Նպատակ է դրվում ապահովել, ասենք, 1-2% տնտեսական աճ, ապահովելու 2009թ.-ի ծախսերի մակարդակը, եւ շատ այլ նման նպատակներ, որոնք որակական լուրջ նպատակներ չեն: Այստեղ նաեւ աճպարարություն կա: Հայտարարվում է, որ սեկվեստր չարեցինք, բայց փաստորեն մի շարք ծախսերից կառավարությունը հրաժարվեց` չկատարելով բյուջեի մասին օրենքի պահանջները: Սեկվեստրը ավելի ազնիվ կլիներ, որպեսզի եւ՛ շուկան իմանար, եւ՛ սուբյեկտները հասկանային, որ այս կամ այն ծախսը չի իրականացվելու: Բացի այդ, կառավարությունը ծախսերի գերակայության խնդիրը այսպիսով ինքն է լուծել, ոչ թե օրենսդիրը, ինչը ճիշտ մոտեցում չէ: Մի խոսքով` արդեն 18 տարի մենք մոտենում ենք նոր պետական բյուջեի ձեւավորմանը ընդամենը ընթացիկ խնդիրների լուծման նպատակով, չմտածելով ավելի ռազմավարական, ավելի ֆունդամենտալ խնդիրների մասին:
– Ինչո՞ւ ՀՀ տնտեսական անկումը մյուս երկրների համեմատ վերջին 1-1.5 տարում այսքան մեծ չափերի հասավ:
– Հայկական ճգնաժամը միջազգային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի ածանցյալը չէ, այն սկսվել է ՀՀ անկախության առաջին օրվանից: Մենք գնում ենք հաճախ ճիշտ ճանապարհով` սխալ մեթոդներով, հաճախ սխալ ճանապարհով` նույնիսկ ճիշտ մեթոդներով: Փիլիսոփայական տեսակետից եթե 1991թ. լիարժեք շուկայական տնտեսությունից մենք շատ հեռու էինք գտնվում, ապա այսօր շատ ավելի հեռու ենք, քան 1991 թ. էինք: Մենք կուսակցություն ասված ինստիտուտները չունենք: Արդարության ոտնահարումը կարծես թե տեղի է ունենում կենտրոնացված պետական քաղաքականության մասշտաբներով: Օլիգարխ կոչվածը իշխանության հետ փոխկապակցված գործարարն է: Հարուստ մարդուն չեն ասում՝ օլիգարխ, օլիգարխ ասում են նրան, որը պետությունից, իշխանությունից ինչ-որ արտոնություններ է ստանում բիզնես վարելու, քվոտաներ ստանալու, հարկային դաշտում եւ այլն: Այս գործընթացները 1991-2009թթ. եղել են մեր աչքի առաջ: Եվ անազնիվ է, երբ այսօրվա ընդդիմությունը ասում է՝ մեր ժամանակ հրաշալի էր, հիմա շատ վատ է, կամ երբ իշխանությունն ասում է՝ հիմա շատ լավ է, Ձեր ժամանակ շատ վատ էր: Կուսակցությունների բացակայության պայմաններում կուսակցական սկզբունքով կառավարություն ձեւավորել չի կարելի: Սրանով լրջագույն հարված ենք հասցնում մեր պետականությանը, որովհետեւ սա ընդամենը իմիտացիա է, խաղ է: Դե եկեք նույն տրամաբանությամբ ձեւավորենք, օրինակ, Շախմատի հավաքականը` 3 հոգի՝ ՀՀԿ-ից, 2 հոգի՝ ԲՀԿ-ից, մեկը՝ ՕԵԿ-ից, մեկին էլ ՀՅԴ-ից պահենք իբրեւ փոխարինող: Ծիծաղելի է, չէ՞: Իսկ ով է՞ ասում, որ ՀՀ Կառավարության դերը մեր կյանքում պակաս կարեւոր է, քան Շախմատի հավաքականի: Ցավում եմ, որ վարչապետը, լինելով արհեստավարժ տնտեսագետ, չունի այն մասնագետների թիմը, որոնք կարող են ապահովել այն ծրագրերն ու լուծել այն խնդիրները, որոնց մասին նա ժամանակ առ ժամանակ խոսում է: Նա հաճախ հնչեցնում է այն հիմնախնդիրները, որոնք կան, եւ առաջարկում է այն լուծումները, որոնք անհրաժեշտ են: Բայց ես չեմ հավատում, որ դրանք հնարավոր է անել, որովհետեւ չեմ տեսնում պրոֆեսիոնալների թիմը: Այսինքն` առաջին խնդիրը մեր կառավարման ապարատի որակն է: Եթե մտադրված ենք ՀՀ-ն դարձնել տարածաշրջանային ֆինանսական կենտրոն, այո, սա այս աշխարհաքաղաքական պայմաններում ամենահնարավոր ու արդյունավետ ուղին է, բայց սա զուտ հայտարարություն է: Մյուս խնդիրն այն է, որ ներմուծողները գերիշխող են այլեւս ոչ միայն տնտեսական դաշտում, նրանք արդեն գրավել են քաղաքական դաշտն ու պետությունը: Պետությունն էլ սպասարկում է նրանց շահերը: Հաջորդը սփյուռքի ներուժն օգտագործելու խնդիրն է: Մենք չենք կարողացել սփյուռքահայությանը օգտագործել որպես մեր ապրանքների ու ծառայությունների պրովայդերներ աշխարհի շուկաներ, եւ դրսից ներդրումների պրովայդերներ մեր շուկա, ինչպես անում են, օրինակ, չինացիները: Չենք կարողացել ստեղծել մթնոլորտ, որ սփյուռքահայությունը վերաբերվի ՀՀ-ին որպես հայրենիք ոչ միայն զգայական, այլ նաեւ գործնական իմաստով:
– Ենթադրենք՝ Ձեր նշած այդ ներքին խնդիրները լուծվեցին: Կարո՞ղ է ՀՀ-ն դառնալ նորմալ երկիր:
– Մենք մոտենում ենք ամենացավոտ հարցին` ԼՂ հարց եւ տարածաշրջանային շրջափակում: Ենթադրենք՝ մի քանի ամսվա ընթացքում լուծվում է ԼՂ հարցը, հայ-թուրքական հարաբերություններն են բարելավվում, բացվում են նույնիսկ Լարսն ու աբխազական երկաթուղին: Մենք կհայտնվենք մեկ այլ իրավիճակում: Այս դեպքում, կարծում եմ, ինքնաբերաբար կլուծվեն նշածս հիմնական խնդիրները: Եթե այս 18 տարիներին լուծվեին լիարժեք շուկայական տնտեսության, տնտեսական գերիշխողների վերացման խնդիրները, օգտագործվեր սփյուռքի ներուժը, անհամեմատ ավելի լավ վիճակում կլինեինք, քան այսօր ենք, բայց, ցավոք, շատ լավ վիճակում չենք լինի: Որովհետեւ բացի տեղեկատվական տեխնոլոգիաներից եւ ֆինանսական համակարգից՝ տնտեսության մյուս բոլոր ոլորտները զարգացնելու համար ճանապարհներ են պետք: Պոտենցիալ ունեցող ներդրողների համար մենք չենք կարող հետաքրքրություն ներկայացնել, որովհետեւ ՀՀ շուկան շատ փոքր է, մյուս շուկաներն էլ փակ են:
– Ինչպե՞ս կգնահատեք հայ-թուրքական հաշտեցման գործընթացը։
– Շատերը ժամանակ առ ժամանակ անհեթեթ մտքեր են հայտնում, մանավանդ դաշնակցական հակում ունեցողները: Չգիտեմ` հասկանում են, որ 18 տարի գոյատեւեցինք, որ մի օր ճեղքենք-դուրս գանք աշխարհ: Եվ երբ շատ լուրջ փաստարկներ են բերում, որ պետք չէ Թուրքիայի սահմանը բացել, ես առաջարկում եմ փակել նաեւ Վրաստանի ու Իրանի սահմանը, քանի դեռ ուշ չէ։ Մեզ անհրաժեշտ է գիտակցել պահի լրջությունը, մեր գերագույն շահը Հայաստանի Հանրապետությունն է: Շատ հաճախ գերագույն շահ ասելով՝ հասկանում են համազգային շահը, բայց դրա տակ էլ շատ հաճախ ոչ թե հայապահպանությունն է ընկած, այլ ընդամենը Հայ դատը: Չի կարելի այս խնդիրը դարձնել գերխնդիր, Հայ դատը չի կարելի, իհարկե, մոռանալ, անշուշտ մենք պետք է հասնենք արդարության, բայց սա չէ գերխնդիրը, գերխնդիրը պետականություն կայացնելն է: Այս իմաստով ողջունում եմ նախագահի` ինձ համար նույնիսկ անսպասելի քայլերը: Ինքը շատ մեծ քաղաքական կամք ու համարձակություն դրսեւորեց, ակնհայտ է, որ նախորդը այդպես չվարվեց։
– Ի՞նչ կտա մեզ հայ-թուրքական սահմանի բացումը:
– Սա այն գործոնն է, որը իմ նշած բոլոր գործոնների վրա անմիջապես որակական ազդեցություն կթողնի: Հենց, ասենք, Իտալիայում մեկը, որը նախկինում չէր մտածել ՀՀ-ում ներդրում անելու ուղղությամբ, որովհետեւ ճանապարհ չկար, վաղը հնարավոր է, որ մտածի այդ ուղղությամբ: Վերցրեք ցանկացած ոլորտ` 100 տոկոսով մոնոպոլացված շաքարավազի, ալյուրի, չգիտեմ, բենզինի ոլորտը, էլ չեմ ասում՝ ավելի լուրջ ոլորտները: Անպայման խաղացողների դիվերսիֆիկացիա տեղի կունենա: Ինչո՞ւ: Շատերն ասում են՝ այսօր օլիգարխները գրավել են ոչ միայն շուկան, այլեւ մաքսային ծառայությունները, եւ եթե որեւէ մեկը ուզենա այդ ապրանքի բիզնեսով զբաղվել, ուղղակի թույլ չեն տա: Համաձայն եմ, այդպես է, բայց այդպես չի լինի, եթե խոսքը չի գնում միջազգային մակարդակի ընկերությունների մասին: Եթե գա շուկա, ասենք թե, ալյուրի ոլորտի ինչ-որ մի հայտնի անդրազգային կորպորացիա, ով կարող է խանգարել: 14 տարի է, մեր շուկայում գործում է HSBC բանկը: Ոչ մի անգամ որեւէ հարկային, ոստիկանություն, թաղապետ, նախարար չի կարողացել որեւէ ազդեցություն ունենալ: Կոպիտ ասած, HSBC-ն ավելի հզոր է, քան ՀՀ-ն: Հիմա պատկերացրեք տարբեր ոլորտներում նման ընկերություններ` «Օրանժ», «Պերնո Ռիկար» եւ այլն: Եվ նրանք գալիս են այլ մշակույթով, մենեջմենթով, որը չի ենթադրում կաշառք տալ, հարկայինի, պաշտոնյայի հետ լավ լինել, ընտրություններում բարենպաստ դիրք գրավել, լրիվ այլ հարաբերություններ են: Դա կզարգացնի եւ՛ քաղաքացիական ինստիտուտները, եւ՛ մրցակցային դաշտը, եւ՛ հարկային վարչարարությունը, եւ՛ ֆինանսական շուկայի համար բարենպաստ պայմաններ կստեղծի, ստվերային տնտեսությունը կնվազի, քանի որ կդառնա անմրցունակ, եւ այլն: Փորձը ցույց է տալիս, որ մեր խնդիրների մեծ մասը ուղղակի փակության ածանցյալն են: