– Ըստ Ձեր կազմած «Արվեստի Մանիֆեստի» մի դրույթի` արվեստն այն է, երբ ուզում ես խոսել արվեստի մասին, բայց խոսում ես քաղաքականության մասին: Բայց չէ՞ որ մենք քաղաքականությունն ու արվեստը ամեն գնով տարանջատում ենք իրարից:
– Դա կարելի է հասկանալ ավելի լայն կոնտեքստում: Դեռեւս 1910-20-ական թթ. արվեստի այնպիսի ուղղությունների, ինչպիսիք են աբստրակցիոնիզմի, կոնստրուկտիվիզմի, որոնք պոստիմպրեսիոնիզմի շարունակություններն են, արվեստագետները չէին ուզում զբաղվել քաղաքականությամբ: Նրանք ուզում էին զբաղվել մաքուր արվեստով: Մինչդեռ, որոշ ժամանակ անց նույնիսկ Մոդիլիանիի եւ Մատիսի արվեստը քաղաքականացվեց: Այսօր մաքուր գեղագիտությամբ հնարավոր չէ առաջնորդվել: Պետք է նայել այլ տեսանկյունից: Նախ` քաղաքականությունը մենաշնորհ չէ: Քաղաքականությամբ պետք է զբաղվեն բոլորը: Դուք պետք է կարողանաք ինչպես ընտրել, այնպես էլ ընտրվել: Դուք չպետք է լինեք միայն վարձու աշխատող, այլեւ պետք է լինեք աշխատանքի տեր: Խոսքը աշխատանքային գործիքներ ունենալու մասին է: Մեզանից յուրաքանչյուրը պետք է ունենա իր սեփականությունը: Դա միանգամից չի լինում, հատկապես, երբ ունենք անցյալից ժառանգած վատ փորձ` իբր գործարանը պատկանում է բանվորին: Իսկապես, անկախությունից հետո հողը տվեցին գյուղացուն, բայց գործարանը այդպես էլ չտվեցին բանվորներին: Մեզ մոտ կար սովետական պատկերացման իներցիա, ինչը իրականում ոչ թե սոցիալիզմ էր, այլ պետական կապիտալիզմ: Ամբողջ երկիրը դարձրել էին գործարան եւ ուզում էին մրցել Ամերիկայի հետ: Այդ նույն գործընթացը շարունակվում է նաեւ այսօր:
– Իսկ այսօր ստալիններ կա՞ն մեզանում:
– Իհարկե, կան: Կարծում եմ` Քոչարյանը Ստալին էր, իսկ Սերժ Սարգսյանն ավելի շատ Բրեժնեւին է նման: Իրենք այդ դպրոցի մարդիկ են: Դա եւս իներցիա է, ինչի համար պետք չէ զարմանալ:
– Այսինքն` մենք հիմա ապրում ենք բրեժնեւյան տարիների պե՞ս:
– Երկու անգամ նույն ձեւով ապրել` հնարավոր չէ: Այն ժամանակ լրիվ ուրիշ իրադրություն էր, հիմա` ուրիշ: Նախեւառաջ Խորհրդային Միության համեմատ Հայաստանը շատ փոքր երկիր է: Իսկ Սերժ Սարգսյանի ժամանակը հիշեցնում է Խորհրդային Հայաստանի լճացման տարիները: Դա ակնհայտ էր հատկապես Սերժ Սարգսյանի նախընտրական քարոզարշավին: Մինչդեռ այսօր ապրող մարդկանց նպատակը պետք է լինի սովետականության հաղթահարումը: Մի մշակույթի հաղթահարում, որը համարժեք չէ այն իրականությանը, որում մենք ապրում ենք: Մի կարծեք, թե մեր քրեաօլիգարխիկ իշխանությունները տեսնում են իրականությունը: Նույն Գիտությունների ակադեմիան ստալինյան կառույց է, որը Ստալինը ստեղծեց, քանի որ ուզում էր նմանվել ցարին: Սա բլեֆ է:
– Ինչպիսի՞ն է ներկայիս ընդդիմությունը:
– Այսօր Հայաստանի ընդդիմությունը այդ լճացման մշակույթի քաղաքականության ընդդիմությունն է: Որպես կանոն` անկախ հանրապետությունը ստեղծվում է, որպեսզի այնտեղ ապրող բնակիչները լինեն ազատ, կարողանան ինքնարտահայտվել, լինեն իրենց աշխատանքային գործիքների սեփականատեր: Այդ գործընթացը կասեցվեց, որովհետեւ մենք անընդհատ կառչել ենք ռուսներից: Նույնիսկ Վրաստանը, թեեւ պատերազմի գնով, բայց կարողացավ մշակութային անկախություն ձեռք բերել: Իրականում ռուսները որեւէ հետաքրքրություն չունեն այլ ազգերի մշակույթների նկատմամբ: Նրանք ձգտում են ինտեգրվել աշխարհին: Միայն անցյալ տարի նկատեցի, որ ռուսները հանկարծ հիշեցին նախկին սովետական երկրների մասին: Մոսկովյան հայտնի կուրատոր Վիկտոր Միզիանոն Ֆինլանդիայում, Իտալիայում եւ Հունաստանում կազմակերպել էր մի ցուցահանդես, որին մասնակցեցի նաեւ ես: Ցուցահանդեսը բավական հետաքրքիր վերնագիր ուներ: Այն կոչվում էր «Պրոգրեսիվ նոստալգիա»: Այս պարագայում խնդիրը ոչ թե ցուցահանդեսի լավ կամ վատ լինելն է, այլ այն, թե տեւական ժամանակ հետո ինչպե՞ս հանկարծ հիշեցին նախկին ԽՍՀՄ երկրներին: Այնուամենայնիվ, ռուսները քայլ առ քայլ կարողացան ինտեգրվել աշխարհին:
– Փաստորեն, ռուսները «չոր» դուրս եկան լճացման տարիներից:
– Ոչ այդքան: Նրանց մոտ էլ քաղաքական ավտորիտար ռեժիմ է: Ռուս օլիգարխները ամբողջ աշխարհից հրավիրում են արվեստագետների ու կազմակերպում են ճոխ ցուցահանդեսներ: Իհարկե, այդ ճոխությունն էլ որոշակի իմաստով աչքածակություն է: Բայց գոնե նրանց օլիգարխները հարգում ու գնահատում են իրենց ժամանակակից արվեստագետներին` գնելով նրանց գործերը: Իսկ մեզ մոտ ես կերպարվեստի ոլորտում չեմ ճանաչում այնպիսի մեծահարուստների, ովքեր ի վիճակի լինեն իրենց ճաշակից բարձր որեւէ բան անել` աշխատելով մասնագետի հետ: Իրենք այնքան ինքնավստահ են:
– Ի՞նչ է անճաշակությունը:
– Անճաշակությունը ոճ չունենալն է, տարբեր ոճերի միահյուսումը: Այդ առումով ռաբիսը մասնավորի ողբն է: Ավելի ճիշտ` ռաբիսը մեր կապիտալիզմի մշակույթն է: Բայց ես դեմ եմ անճաշակության դեմ արգելելու միջոցով պայքարելուն, այլ բան է, որ այսօրվա հեռուստաընկերությունները հատուկ քաղաքականություն են վարում քրեական պատկերացումները` որպես մշակույթ ցույց տալու համար: Իմ դպրոցական տարիներին կար հստակ բաժանում` ռաբիս եւ ռոք լսողների միջեւ: Ու դա մնաց մինչ օրս: Կրկին ռոք լսողները ճնշված են, իսկ ռաբիս լսողները համարում են, որ իրենց լսածն է հայկականը. հետո՞ ինչ, որ թուրքական են երգում: Ռոքը հեղափոխական երաժշտություն է: Իսկ մեր իշխանություններն ուզում են ռոքը դարձնել ոչ հեղափոխական:
– Այնուամենայնիվ, դրան զուգահեռ՝ Հայաստանում փոփ-արտ զարգացավ` ի դեմս Ձեզ: Դա ո՞ր թվականն էր:
– Փոփ-արտը զարգացավ 80-ականներին: Գորբաչովյան Վերակառուցումը փոփ-արտի ներկայացուցիչներին հնարավորություն ընձեռեց գործերը ցուցադրել: Դա համընկավ անկախության հետ: Ինձ համար փոփ-արտը հնչում է որպես անկախության արվեստ: Այդպես եմ ընկալում: Վերջերս մի ֆրանսիացու հետ էի խոսում` նրան ներկայացնելով իմ կատարած երաժշտական միքսերը: Ոճը նույնն էր, ինչը Ազատության հրապարակում Տեր-Պետրոսյանի հանրահավաքների ժամանակ հնչող «Պայքա՛ր, պայքա՛ր մինչեւ վերջ» երաժշտական միքսը: Ֆրանսիացին ինձնից հարցրեց, թե ինչո՞ւ է մեզ մոտ փոփ-արտը հեղախոխական արվեստ: Ես էլ պատասխանեցի. «Դա մեր առանձնահատկությունն է»: Գուցե իրենց մոտ ուրի՞շ է: Բայց հիշենք Տեր-Պետրոսյանի քարոզարշավի երկչափ ցուցապաստառները, որտեղ նա պատկերված էր պրոֆիլով: Դա Մատիսի ազդեցությամբ ձեւավորված արդեն դասական համարվող փոփ-արտն էր:
– Կարծես նոստալգիայով եք հիշում Տեր-Պետրոսյանի ղեկավարման տարիները: Այն ժամանակ նա կարողացա՞վ ինչ-որ բան փոխել:
– Իհարկե, կարողացավ: Սեփականության այդ ամբողջ հարցերը հենց նրա ժամանակ էին առաջադրվել, այլ բան է, որ դա չբերեց համընդհանուր սեփականատիրության: Դա լիբերալիզմի իդեալն է: Եթե 88-ի շարժումը լիբերալ էր, ազատական, ապա 2008-ի համար ես գերադասում եմ ուրիշ տերմին օգտագործել` լիբերտար, ազատարար: Չկարծեք` ես հորինում եմ բառը, նույնիսկ Ռուսաստանում այդպիսի կուսակցություն արդեն կա: Իսկ մեր օլիգարխների ուշքն ու միտքը Անգլիայում ֆուտբոլի թիմ առնել է, շենք կառուցել Արաբական Միացյալ Էմիրություններում, խաղալ Նյու Յորքի բորսաներում, հավասարվել Բիլ Գեյթսին: Լիբերտար շարժումը հենց այդ վատ ըմբռնված կապիտալիզմի` իբրեւ վայրենության, հարստության նկատմամբ տենչի դեմ պայքարն է: Կարծում եմ` դա է 2008-ի շարժման նպատակը, ինչը ես արտացոլում եմ նաեւ իմ արվեստում:
– Քանի որ փոփ-արտը հասարակական կյանքում տեղի ունեցող իրադարձությունների արձագանքն է, հետաքրքիր է` Ձեր ստեղծագործություններում մարդը փոխվե՞լ է:
– Իմ ստեղծագործություններում մարդն ավելի մերկացավ: Սկսեցի ավելի քիչ հագուստով պատկերել նրան, քանի որ տհաճությամբ նկատեցի, որ մեր քանդակները` սոցռեալիզմի շինելներով, սապոգներով, շատ տխուր պատկեր են ներկայացնում: Մշակութային հեղափոխության առումով` ես կուզեմ, որ քաղաքում փոխվեն արձանները: Դրանք կարծես գերեզման են հիշեցնում: Տպավորությունն այնպիսին է, ասես, սփյուռքահայերի նախնիների գերեզման է. ամառը կգան այցի, հետո կգնան: Արձաններն ու քանդակները ստեղծում են չապրող երկրի պատկեր: Ես ֆիգուրատիվ արվեստագետ եմ: Ընդհանրապես հոգու եւ մարմնի հակասություն չեմ դնում: Երբ մենք շարունակում ենք արհամարհել մարմինը` դատարկ-դատարկ խոսելով հոգու մասին, մենք իրականում արդարացնում ենք շահագործումը, իշխանություններին տալիս ենք հնարավորություն իշխանության անունից սահմանել ամեն ինչ, այդ թվում` ազգային արվեստը: Ավելին` պետք է պայքարել, որպեսզի նյութականը արդար ձեւով բաշխվի, այլ ոչ թե աշխատեցնեն` փող չտալով: Դա նաեւ արվեստագետի խնդիրն է: Իսկապես, մտավորականը նա է, ով պայքարում է, որ լինի արդարություն, իսկ արդարությունը նախեւառաջ նյութականի արդարությունն է:
– Իսկ այսօր հայաստանյան փոփ-արտում չկա՞ն երեւույթներ, որոնք կեղծվում են, կամ, ասենք, փոփ-արտիստին կաշառում են` մեծ գումարներ տալով:
– Փոփ-արտ ասելով` ես նկատի չունեմ զանգվածային մշակույթը` էստրադային երաժշտությունը, վերնիսաժը եւ այլն: Փոփ-արտը, իրապես, Մեծ Արվեստ է: Դա զանգվածային, ֆոլկլորային արվեստը չէ: Ես արդեն ասացի, որ Հայաստանում չեմ ճանաչում գոնե մի մեծահարուստի, ով ի վիճակի կլինի Մեծ Արվեստ գնել: Իսկ Ձեր ասածը գուցե վերաբերում է Ռուսաստանին կամ այլ երկրներին, բայց` ոչ Հայաստանին:
– Որպես նկարիչ` ի՞նչ գույներով եք ընկալում իշխանությունն ու ընդդիմությունը:
– Եթե հիշում եք` Սովետի ժամանակ նույնիսկ կարմիրը կարմիր չէր: Այ, այդպիսի գույն ունի իշխանությունը. ոչ կոնտրաստ, մի տոն իջեցրած գունային հարաբերություններով: Գուցե իմ այս զգացողությունները հետեւանք են այն բանի, որ իշխանություններն ամեն կերպ փորձում են հանգստացնել հասարակությանը, ինչը նրանք անվանում են կայունացնել: Բայց դա ոչ թե կայունացնել է, այլ, թույլ տվեք այսպիսի բառով բնորոշել` «անտարբերացնել»: Ընդդիմությունն ընկալում եմ ավելի վառ գույներով` եռագույնի երեք գույներով: Չնայած դրան, կուզեի, որ ընդդիմությունը կարմիրն ու սեւը ավելի շատ օգտագործեր, ընդ որում` սեւը կարմիրի վրա:
– Այնուամենայնիվ, ընդդիմության գույների մեջ չկա՞ն գունային սխալ հարաբերություններ, որոնք Ձեր սրտով չեն:
– Նախ՝ ընդդիմությունն ինձ համար հենց Կոնգրեսն է: Կարծում եմ` Հայ Ազգային կոնգրեսը այն հանգամանքի շնորհիվ է նաեւ ուժեղ, որ կարողանում է ինքն իրեն քննադատել: Դա իմ միտքը չէ, բայց կարծում եմ` ճշմարտացի միտք է: Իսկ եթե փորձեմ որոշ սխալներ կամ թերություններ փնտրել նրանց գործելաոճում, ապա կասեմ միայն այն, որ Կոնգրեսը քիչ է ուշադրություն դարձնում նյութական գործոնին: Չնայած իրենք շատ ծրագրեր ունեն, բայց ամեն դեպքում բոլոր քաղաքացիներին սեփականատեր դարձնելու մասին պետք է շատ խոսել:
– Ի դեպ, Տեր-Պետրոսյանին ո՞ւմ եք նմանեցնում:
– Մի անգամ նմանեցրել եմ Չեխիայի նախագահ Վացլավ Հավելին: Թեպետ այսօր երեւի պետք է կոնգրեսներ ստեղծած այլ գործիչների նմանեցնել, ինչպիսիք են Գանդին, Մանդելան: