– Բեռնափոխադրումների սակագների էժանացում սպասո՞ւմ եք հայ-թուրքական սահմանի բացման դեպքում:
– Սկզբնական շրջանում մեծ փոփոխություններ պետք չէ ակնկալել: Այնպես չէ, որ միանգամից Վրաստանի տարածքով նավահանգիստներից օգտվելու փոխարեն Թուրքիայում կունենանք անհամեմատելի լավ պայմաններ: Մենք գիտենք Թուրքիայի, Վրաստանի երկաթուղիների ու նավահանգիստների սակագնային քաղաքականությունը: Ունենք նաեւ Իրանի նավահանգիստների սակագները: Այս բոլորը ուսումնասիրում ու համեմատում ենք եւ ըստ էության մեծ փոփոխության ակնկալիքներ չունենք: Բայց այլ հարց է, որ եթե կա ընտրության հնարավորություն, այդ երկրները շահագրգիռ կլինեն, որ տարանցիկ բեռնափոխադրումներն իրենց տարածքով անցնեն: Եվ մրցակցության արդյունքում որոշակի էժանացում կլինի: Հայ-թուրքական սահմանի հնարավոր բացման հետ կապված Վրաստանում սկզբնական էտապում տեղի ունեցան բավականին լուրջ քննարկումներ, թե շա՞տ բան են կորցնում: Վստահ եմ, որ դա կբերի այդ երկրների միջեւ մրցակության, որովհետեւ մի քանի տարի առաջ մեր աշխատանքի ընթացքում ականատես ենք եղել մի իրավիճակի, երբ Վրաստանը որպեսզի շահագրգռի իր տարածքով տարանցիկ բեռների փոխադրումը, Ղազախստանին իր նավահանգիստներով նավթի փոխադրման համար առաջարկեց անհավանական երկաթուղային սակագին` 1 տոննայի փոխադրման համար մոտ 5 դոլար: Այն դեպքում, երբ մենք այսօր 20-25 դոլար ենք վճարում: Վրաստանը, այդ թվում՝ եւ Ադրբեջանը հասկանում են, որ եթե չկարողանան տալ ցածր սակագին, ղազախական նավթը կգնա դեպի Նովոռոսիյսկ` ռուսական նավահանգիստներով ու երկաթգծով: Որպեսզի կովկասյան լեռներից հարավով գնա, Վրաստանն ու Ադրբեջանը տվեցին ամենաէժան սա սակագինը:
– Իսկ տնտեսական ի՞նչ էֆեկտ կարելի ակնկալել սահմանի բացման դեպքում:
– Ամեն դեպքում մենք շահեկան իրավիճակում ենք հայտնվում: Ունենում ենք իրավիճակներ, որոնք շատ փոխում են նաեւ մեր գործունեության աշխարհագրությունը: Երբ չկար Ուկրաինայից Վրաստան եկող լաստանավը, այդ երկրի հետ մեր բեռնափոխադրումներն անհամեմատ ավելի քիչ էին: Հայտնվեց լաստանավը, եւ բիզնեսն այդ ուղղությամբ զարգացավ: Մետաղը, ձեթը, հնդկաձավարը հիմնականում այդ երկրից է գալիս: Մենք կօգտագործենք նաեւ Թուրքիայի նավահանգիստները եւ Սեւ ծովում աշխատող ծովային ընկերությունների այլընտրանքային տարբերակ կունենանք: Կօգտագործենք Թուրքիայի սեւծովյան նավահանգիստները, բայց կօգտագործենք միջերկրածովյան նավահանգիստները` Մերսինը, որն իր պոտենցիալով Փոթիից 2-3 անգամ ավելի հզոր է: Եվ մենք կկարողանանք ուղղակի դուրս գալ Միջերկրական ծով: Դա շատ հետաքրքիր տարբերակ է նաեւ Վրաստանի համար, որովհետեւ այդ երկիրը Թուրքիայի հետ չունենալով երկաթուղային կապ` Հայաստանի ճանապարհով կարող է դուրս գալ Միջերկրական ծովի նավահանգիստներ: Սակագներն այս հնարավորության դեպքում էական նշանակություն կարող են չունենալ: Առաջին հերթին կարեւոր է գործունեության աշխարհագրությունը: Փոթի նավահանգստում աշխատում են աշխարհի 10 խոշորագույն ընկերություններ, որոնց հետ ունենալով կայուն գործընկերային կապեր` կարողացել ենք տրանսպորտային ցանցով պատել ամբողջ աշխարհը: Մոտ 10 ընկերություն էլ աշխատում են Մերսինում: Այսինքն՝ միջազգային տրանսպորտային ցանցին ընդգրկվելու հնարավորությունը կկրկնապատկվի: Արդյո՞ք իմաստ կունենա հանքային ջուրը Լիբանան հասցնել Փոթիով եւ Սեւ ծովը շրջանցելով, թե՞ երկաթուղով կարելի է ուղարկել Մերսին: Կամ` Հեռավոր Արեւելքի երկրներում տնտեսական զարգացման տեմպերը անհամեմատ ավելի բարձր են, քան Եվրոպայում, եւ մեր տնտեսության մեջ այդ երկրների տեսակարար կշիռը գնալով ավելանում է: Այդ երկրներ կարելի է հասնել հենց Թուրքիայի Միջերկրական ծովի նավահանգիստների օգնությամբ:
– Հեռավոր Արեւելքի երկրներ կարելի է հասնել նաեւ Իրանի տարածքով:
– Այո, բայց Իրանի տարածքն իր բարդություններն ունի` ամբողջովին ավտոմեքենայի փոխադրում է, ինչը թանկ է, բարդ է նաեւ ռելիեֆը եւ կախված է նաեւ եղանակային պայմաններից:
– Հայ-թուրքական սահմանի բացման դեպքում Հայաստանն արտահանելու, այդ երկրներին հետաքրքրող ի՞նչ ապրանքներ ունի:
– Թուրքիան մեզ համար կարող է լինել անսպառ շուկա: Հայաստանից ավտոտրանսպորտային միջոցով մեծաքանակ ցեմենտ արտահանվեց հեռավոր Իրաք, այն դեպքում, երբ Արարատից Թուրքիա հասնելը շատ կարճ էր: Թուրքերն էլ սկսել են հետաքրքրվել ցեմենտով: Մենք ունենք նաեւ էլեկտրաէներգիա արտահանելու պոտենցիալ: Հայաստանը միշտ ունեցել է էլէներգիայի վաճառքի խնդիր: Թուրքիայի տնտեսությունն ամեն տարի 10-15 տոկոս էլէներգիայի դեֆիցիտ ունի: Երբ լինի արտահանելու հնարավորությունը, բիզնեսը դրան կհարմարվի: Թուրքիայի միջոցով կարող ենք դուրս գալ Սիրիա: Միջերկրական ծով դուրս գալով` այդ ծովի ավազանի երկրներ, հյուսիսային Աֆրիկա, Եվրոպա: Ագարակի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը պղնձի խտանյութը վերջերս սկսել է արտահանել նաեւ Չինաստան: Ագարակից Երեւան, հետո Փոթի, շրջանցել ամբողջ Սեւ ծովը, Թուրքիան եւ Սուեզի ջրանցքով հասցնել Չինաստան: Ահռելի տարածություն է: Մինչդեռ միանգամից Թուրքիայի Մերսին նավահանգստով կարող ենք հասնել Չինաստան:
– Իսկ սահմանի բացման դեպքում տնտեսական ի՞նչ հնարավորություններ կստանա Թուրքիան:
– Եթե միայն Հայաստանի մասին է խոսքը, իհարկե, մեծ հետաքրքրություն չի լինի: Ես գտնում եմ, որ այս դեպքում Թուրքիան ունի քաղաքական նպատակներ: Սահմանի բացումը հետաքրքիր կլինի այնքանով, քանի դեռ չի կառուցվել Ղարս-Ախալքալաք երկաթուղին: Եթե ՀՀ-ի տարածքով կարողանա հասնել ՌԴ, ապա տնտեսական հետաքրքրությունը մեծ կլինի: Տնտեսական առումով ՀՀ-ն Թուրքիային հետաքրքիր է որպես տարանցիկ երկիր: Այդ դեպքում էլ սահմանի բացելը քիչ է, ՌԴ բեռնափոխադրում իրականացնելու համար պետք է գործի աբխազական կամ ադրբեջանական երկաթուղին: Ամեն դեպքում պետք է առաջին քայլն անել եւ բացել հայ-թուրքական սահմանը: Թուրքիան իր հերթին արեւելյան վիլայեթների տնտեսական զարգացումը կապում է նաեւ երկաթուղու գործարկման հետ: Եվ Եվրամիություն անդամությանը հավակնող երկիրը չի կարող ունենալ կենսամակարդակի հսկայական տարբերություն Ստամբուլի եւ մյուս շրջանների միջեւ: Սահմանի պարագայում առաջինն օգտվում են սահմանամերձ տարածքների բնակիչները:
– Հայաստանի տնտեսությունն այսօր պատրա՞ստ է բաց սահմաններ ունենալ Թուրքիայի հետ, հատկապես, երբ այդ երկիրն ունի տնտեսական բավականին ագրեսիվ քաղաքականություն:
– Շատ են վախենում, որ թուրքական էժան ապրանքը կողողի հայկական շուկան: Եթե նույնիսկ այդպես է լինելու, նախ թուրքական ապրանքը մեր ազգաբնակչությանը կհասնի ավելի էժան գնով: Միայն նրա համար, որ սա մեր արտադրանքն է, պիտի ավելի շա՞տ վճարենք: Թող դա լինի արդեն գործարարի եւ ոչ թե ողջ ազգաբնակչության գլխացավանքը:
– Բայց եթե տուժեց գործարարը, կտուժի նաեւ պետությունը:
– Իհարկե, բայց գործարարը պետք է շահագրգռված լինի, որ մրցունակ լինի: ԽՍՀՄ-ը փակ տնտեսություն էր պահում եւ չէր մրցում եվրոպական ու ամերիկյան արտադրանքի հետ: Արդյունքում տնտեսական կոլապսի ենթարկվեց: Նման տնտեսությունը զարգացման հեռանկար չունի: Եթե մենք դրսի հետ չմրցակցեցինք, նույն ճակատագրին ենք արժանանալու: ԽՍՀՄ-ը նախ քանդվեց տնտեսապես, հետեւաբար պետք է անենք հետեւություններ եւ նախ պետք է մրցակցենք թուրքական ապրանքի հետ: Մենք նախ պետք է կարողանանք մրցել թուրքական ապրանքի հետ:
– Թուրքիայում արտադրության մասշտաբներն ավելի մեծ են, եւ դա ապրանքի ցածր ինքնարժեք է ապահովում: Հայկական ոչ մեծաքանակ արտադրանքը գնի առումով կկարողանա՞ մրցակցել թուրքականի հետ:
– Թող լինի, եթե մեր ապրանքի որակն ավելի բարձր է, թանկ կվճարենք: Ամենաշատ վախեցողը պետք է լինենք մենք` բեռնափոխադրողներս: Հայաստանի միջազգային բեռնափոխադրումներն իրականացնող ամբողջ ավտոտրանսպորտը կազմում է մոտ 300 միավոր: Թուրքիայում մի քանի ընկերություն գիտեմ, որոնցից յուրաքանչյուրի ավտոպարկը դրանից շատ է: Բայց չգրված օրենք է, որ եթե չմրցակցես, չես կարողանա դիմակայել: Ոչինչ, թող մեր գործարարը գերշահույթի փոխարեն ավելի նվազ շահույթ ստանա, բայց մրցակցի: Թուրքիան չի վախենում եվրոպական որակյալ ապրանքի հետ մրցակցելուց, մենք պետք է վախենա՞նք թուրքականից: Դրանով ո՞ւր ենք հասնելու:
– Համաձա՞յն եք այն կարծիքի հետ, թե սահմանի բացումով Հայաստանում մենաշնորհները կվերանան:
– Եթե օլիգարխիկ համակարգի, մոնոպոլիաների համար չեղավ պետական հովանավորչություն, իհարկե, կարճ ժամանակում կվերանա: Բայց եթե հովանավորչությունը պահպանվեց, ոչ մի ձեւով չի վերանա:
– Հայաստանի տնտեսության մասնավոր հատվածը որքանո՞վ է պատրաստ Թուրքիայի հետ սահմանի բացմանը: Գիտակցո՞ւմ են, թե ինչ մրցակցություն է «սպառնում» իրենց, եւ արդյո՞ք դրան նախապատրաստվում են:
– Ինձ թվում է, որ սահմանի բացումը ցանկացած գործարարի համար պետք է լինի ուրախալի, որովհետեւ մենք մեր ներքին շուկայում ունենք իրացման խնդիր: Կաթնամթերքի, ջրերի, գյուղատնտեսական արտադրանքի, կոնյակի, ցեմենտի շուկաներում ավելի որակյալ ու շատ արտադրանք տալու հնարավորություն ունե՞նք: Ունենք: Նույնիսկ շատ դեպքերում շատ ավելի որակյալ են իմ թվարկած արտադրատեսակները, որտեղ նաեւ մրցակցություն կա: Ես անընդհատ լինում եմ եւ՛ եվրոպական երկրներում, եւ՛ Թուրքիայում: Կարող եմ ասել, որ մեր այս ապրանքների որակն անհամեմատ ավելի բարձր է: Թուրքականն ավելի էժան է: Այստեղ արդեն պետք է մրցակցեն որակը եւ գինը, որոնք երկուսն էլ իրենց սպառողներն ունեն: Մեր շուկայում տեղական լոլիկի կողքին հանդիպում էինք թուրքականը, որն ավելի էժան է: Բայց մենք նախընտրում ենք տեղականը ոչ միայն հայրենասիրությունից դրդված, այլ նաեւ բարձր որակի պատճառով:
– Բանակցություններ են գնում նաեւ Լարսի անցակետի բացման ուղղությամբ: Փաստորեն Հայաստանի արտաքին ճանապարհների բազմապատկման հեռանկա՞ր է բացվում:
– Եթե Թուրքիայի հետ սահմանը սկսի գործել, Լարսը մեզ համար կդառնա ընդամենը ճանապարհներից մեկը, եւ ես վստահ չեմ, որ այդքան ակտուալ կմնա մեզ համար: Լարսը բացարձակապես ավտոփոխադրումների ճանապարհ է, ինչը թանկ չէ, քան ծովային փոխադրումը, բայց աշխատում է միայն տարվա կեսը: Նոյեմբերից Լարսը փակ է լինում բեռնափոխադրումների համար: Այս տարի, երբ մենք ունեցանք ծիրանի լավ բերք, Վրաստանից դեպի ՌԴ աշխատող ավտոմեքենաներ փոխադրող լաստանավերն ի վիճակի չեղան ծիրանով բեռնված մեքենաները տեղափոխել: Եվ մենք ունեցանք իրավիճակ, երբ հայկական ծիրանով մեքենաները Վրաստանի տարածքով գնացին Թուրքիա եւ թուրքական լաստանավով, ընդ որում, նույնիսկ այդ դեպքում 10-15 տոկոս ավելի էժան սակագնով, հասան ՌԴ: Բացի այդ, եթե Փոթիից լաստանավը ՌԴ-ի ուղղությամբ է գնում շաբաթը մեկ անգամ, ապա Թուրքիայի մոտակա նավահանգիստներից լաստանավերն ավելի էժան սակագնով օրումեջ են գնում: Բացի այդ, Փոթիից գնացող լաստանավը միակն է, որի տերն այդ ոլորտում մոնոպոլիստ է: Բուլղարացի սեփականատերը փող է աշխատում, եւ դու ոչինչ չես կարող անել:
– Մեր հիմնական ապրանքաշրջանառությունն առայժմ ՌԴ-ի հետ է: Որքա՞ն է այդ ուղղությամբ Փոթիի եւ Թուրքիայի նավահանգիստներից գնացող լաստանավերի սակագների տարբերությունը:
– Թուրքիայում պարզապես շատ են լաստանավերը, եւ բոլորը շահագրգիռ են, որ իրենց ծառայությունից օգտվեն: Թուրքիայի լաստանավերը 1 բեռնատար մեքենան ՌԴ մոտ 1300 դոլարով են տեղափոխում, Փոթիինը` 2500 դոլար: Եվ ինձ մոտ շատ մեծ զարմանք կառաջանա, երբ սահմանը բաց լինելու դեպքում բուլղարական լաստանավը կարողանա պահպանել իր գինը: Ես համոզված եմ, որ այդպես չի լինի:
– Մի քանի տարի առաջ բուլղարական այդ մեկ լաստանավի բեռնափոխադրման անհարմարությունը նկատի ունենալով` Դուք հայտարարում էիք, թե Հայաստանը նույնպես պետք է Փոթիից դուրս եկող լաստանավ ունենա: Թուրքիայի սահմանի բացման դեպքում դրա նման անհրաժեշտությո՞ւնն էլ կվերանա:
– Հայաստանին սեփական լաստանավ անհրաժեշտ էր այն ժամանակ, երբ մենք կախված էինք այդ մի լաստանավի քմահաճույքից: Բայց սեփական լաստանավ կամ նավամատույց ունենալը, անկախ նրանից, որ դա քաղաքական դիվիդենտ է, անվտանգության, հաղորդակցության երաշխիք է, դա նաեւ բիզնես է: Ոչ ոք չի խանգարում նման բիզնեսում ներդրումներ անել: Եթե Ուզբեկստանից պարոն Խակիմ Մատչանովը եկավ եւ Սեւ ծովում սկսեց իր բիզնեսը, դա նշանակում է, որ այդ շուկայում կարող ենք տեղ ունենալ եւ աշխատել նաեւ մենք: Պարզապես պետք է համապատասխան ներդրումներ անել, մի բան, որ երկար տարիներ չկարողացանք համոզել ոչ մեր պետությանը, ոչ էլ հայ գործարարներին: Երբ Փոթի կամ Բաթումի նավահանգստներում վարձակալությամբ էր տրվում մի քանի նավամատույց, Հայաստանը ոչ մի հետաքրքրություն չցուցաբերեց: Մրցույթներ էին հայտարարվում, եւ այդ մասին Հայաստանը պաշտոնապես տեղեկացվել էր: Հստակ չենք պատկերացնում, թե դա ինչ է տալիս: Ես գտնում եմ, որ եթե Քուվեյթից կամ Սաուդյան Արաբիայից ինչ-որ մեկը գալիս ու այդ ներդրումն անում է, նա էլ չի ուզում փող կորցնել, հաշվարկում է, որ ներդրածը պիտի ետ ստանա: Միգուցե մենք չունենք նման ներդրումներ անող մեծահարուստներ, բայց մենք ունենք պետություն, որը պետք է այդ ուղղությամբ մտածի: