Երբ զրուցում էի քաղաքագետ Լեւոն Ղազարյանի հետ, վերջինս ասաց, թե պետություն` նշանակում է հայտ աշխարհին, հավակնություն: Հայաստանի ղեկավարները ձեւակերպված որեւէ հայտ աշխարհին, կարծես, չունեն, հետեւաբար ձեւացնում են, թե երկրագնդում տեղի ունեցող գլոբալ իրադարձություններով, ասենք, էկոլոգիական խնդիրներով (գլոբալ տաքացում, ընդերքի գրագետ օգտագործում եւ, պարզապես, բնության հանդեպ ոչ թշնամական վերաբերմունք) իրենց ծանրաբեռնելով` կկորցնեն անհրաժեշտ զգոնությունը հայ-թուրքական հարաբերություններում մեր երկրի շահերը տանուլ չտալու գործում: Իսկ ՄԱԿ-ի վերջին վեհաժողովում տարբեր երկրների ղեկավարների ելույթների զգալի մասը նվիրված էր գլոբալ տաքացմանը: Երկրագնդի վրա տեղի ունեցող եւ ոչ մի իրադարձություն առանձնապես մեզ չի հուզում: Սակայն թերեւս նմա՛ն դեպքերի համար է Գագիկ Ծառուկյանն առանձնացրել այն միտքը, թե մենք բոլորս նույն նավում ենք` ինքը եւ էլի ոմանք «լյուքս» համարում են, շատերը տեղ են զբաղեցնում պարզապես տախտակամածին, սակայն նավի խորտակման դեպքում շնաձկների բաժին կդառնան բոլորը:
Այս մտքի դեմ որեւէ առարկություն չի կարող ունենալ մեր զրուցակիցը` աշխարհագրական գիտությունների դոկտոր, «Հանուն կայուն զարգացման» ասոցիացիայի եւ «ՅՈՒՆԵՊ» ազգային կոմիտեի նախագահ Կարինե Դանիելյանը:
– Տիկի՛ն Դանիելյան, վերջերս ՄԱԿ-ի վեհաժողովում գերտերությունների ղեկավարների քննարկման հիմնական թեման գլոբալ տաքացումն էր: Մեր երկրի ղեկավարները երբեւէ իրենց առաջ նման խնդիր դրե՞լ են` մասնակցել նման թեմայով քննարկումներին, թե՞ առանց գլոբալ տաքացման էլ մեր երկրում ներքաղաքական մթնոլորտը քրոնիկ շիկացած է:
– Եթե առաջ խոսում էին միայն գլոբալ տաքացումից, այժմ կլիմայի դեստաբիլիզացումը հավասարվում է տաքացման խնդրին: Հունիսի վերջին Նյու Յորքում մասնակցել եմ ՄԱԿ-ի Գլխավոր վեհաժողովի գիտաժողովին, որը նվիրված էր տնտեսական ճգնաժամին: Պետք էր կարծիք ներկայացնել` ֆինանսական ճգնաժամն էկոլոգի աչքերով: Հետաքրքիր է, որ թե՛ երկրի ղեկավարները, թե՛ համապատասխան ոլորտի նախարարները հավասար ժամանակ էին նվիրում ֆինանսական ճգնաժամին եւ էկոլոգիային:
– Այսինքն` ֆինանսական ճգնաժամը կախվա՞ծ է էկոլոգիայից կամ հակառակը:
– Օրինակ` երբ Դավոսում հավաքվել էին երկրի ղեկավարները, տնտեսագետներ, բիզնեսմեններ, այնտեղ առաջ քաշվեց այն գաղափարը, որ պետք է խթանել սպառումը, որպեսզի տնտեսությունը վերականգնվի եւ զարգանա: Էկոլոգի տեսանկյունից` կատարյալ սխալ, որովհետեւ, մեր պատկերացմամբ, հենց գերսպառումը, հենց բնական ռեսուրսների ոչ տնտեսելով, շռայլորեն օգտագործելը բերում է էկոլոգիական ճգնաժամերի, որի արդյունքում կունենանք թե՛ ֆինանսական, թե՛ այլ ճգնաժամեր: Ֆինանսական համաշխարհային համակարգը վերանայման խիստ կարիք ունի, կա մոտեցում, որ ազգային պետությունների դերակատարությունն աստիճանաբար իջնելու է, որ շուկան այնպես է ամեն ինչ ինքնակարգավորում, որ պետությունը պետք է կողքից նայի եւ անգամ չուղղորդի. նեոլիբերալ քաղաքականության գաղափարն այդպիսին է: Իսկ իմ համոզմամբ` անկառավարելի շուկան հակասոցիալական եւ հակաէկոլոգիական է, որովհետեւ նրա հիմքում այլ խնդիրներ են դրված: Այլ բան, եթե շուկայի հիմքում դնես այնպիսի սահմանափակումներ, որոնք էկոլոգիական, սոցիալական դերակատարություն կունենան: Բայց դա չի արվել: Եվ պետության դերը, շուկայի ուղղորդումը խիստ կարեւոր էր, որպեսզի ապահովի սոցիալական եւ էկոլոգիական զարգացումները:
– Ձեր դիտարկմամբ` մեր երկրում որքանո՞վ է խելամիտ օգտագործվում բնական հարստությունը` ընդերքը, բնությունը:
– Գիտե՞ք, կա եւ՛ օբյեկտիվ, եւ՛ սուբյեկտիվ իրավիճակ: Երբ դու թույլ երկիր ես` տնտեսապես, քաղաքականապես, ապա միջազգային շուկան քեզ մղում է դեպի էկոլոգիապես վտանգավոր սանդղակ: Այսինքն` դառնում ես ընդերք օգտագործող, ռեսուրս, հումք մատակարարող: Եվ այս առումով, սուբյեկտիվ պատճառներն, իմ կարծիքով, մեր բարեփոխումների սխալ ընթացքն է: Որպես հետեւանք` մենք սկսել ենք գերշահագործել մեր ընդերքը:
– Եթե կարելի է, բերեք կոնկրետ օրինակներով, որովհետեւ չի բացառվում, որ հանկարծ, «հանուն արդարության վերականգնման», կառավարությունը վերանայի իր որոշումները, ինչպես վերջերս եղավ` կապված Ջրվեժի անտառի սոճիների պուրակի հետ:
– Տեսեք, Հայաստանի հարավն ընդերք օգտագործող հսկայական տարածք է` Քաջարան, Ագարակ: Հյուսիսում որպես հանք է ծառայելու արդեն Թեղուտը: Ունենք բազմաթիվ քարհանքեր, որոնց մասին չենք էլ խոսում, քանի որ, ճիշտ է, վտանգը կա բնության, էկոլոգիայի համար, բայց թունաքիմիկատների, տոքսիկանտների հարցը չի բարձրանում: Հիմա շահագործումը գնում է ընդերքի ուղղությամբ: Հրազդան քաղաքից ընդամենը 500 մետր հեռավորության վրա թույլտվություն է տված շահագործել պոլիմետաղային եւ բազմամետաղային հանք: Հրազդան քաղաքն անհանգստացած է` պայթյուններից փոշին պետք է գա քաղաք: Իսկ առանց այդ էլ` քաղաքի օդային ավազանն աղտոտված է փոշով: Պոչամբարը պետք է գա Հրազդան գետ: Այսինքն` կարծես կրկնվում է նույն պատմությունը կապված Սոդքի հետ, որ Արարատից ոսկու վերամշակման գործարանն ուզում էին բերել Սեւան (փառք Աստծո, այս հարցում հաղթեց էկոլոգների տեսակետը), մենք խնդիր էինք բարձրացնում, որ աղտոտվելու է Սեւանը, իսկ Սեւանի կորուստը Հայաստանի կորուստն է: Եթե աղտոտվի Հրազդանը, Արարատյան դաշտավայրի ողջ գյուղատնտեսությունն ենք կորցնելու, որովհետեւ, ի վերջո, թունավոր նյութերը Հրազդանով գալու են եւ ոռոգելու են դաշտավայրը: Նույն վտանգը կա` կապված նաեւ Հրազդանի մոտ բացվող հանքի դեպքում:
– Եթե չեմ սխալվում, ըստ էկոլոգների` Ախթալա գետակում ծանր մետաղները նորմատիվից բարձր են 900 անգամ: Եվ այդ ջրով ոռոգվում են հարեւան գյուղերի դաշտերը, այգիները:
– Այո: Այստեղ մենք այլեւս կարող ենք ասել` ոչ թե գետ, այլ կոյուղի: Այս շրջակայքում գյուղեր կան. մարդիկ օգտագործում են այդ ջուրը, դրանով ոռոգում այգին: Ողջունում եմ կառավարության մոտեցումը, որ տնտեսությունը պետք է լինի գիտելիքահենք, որ տուրիզմը պետք է զարգանա, մաքուր գյուղատնտեսություն ունենանք եւ այլն, բայց այս փոքր տարածքում զուգակցել ընդերքի օգտագործումը, ընդ որում` ակտիվ ընդերքօգտագործումը, լուրջ եւ վտանգավոր սխալ է. հիմա արդեն ուրանային հանքերի մասին է խոսվում: Ե՛վ հարավում, եւ՛ հյուսիսում: Այս դեպքում բացառվում է թե՛ տուրիզմի զարգացումը, թե՛ մաքուր գյուղատնտեսությունը: Նույն Թեղուտում բաց հանք ենք օգտագործում, կորցնում ենք անտառային տարածք, ընդ որում` շատ ավելի մեծ, քան հայտարարվում է, որովհետեւ անտառները թեքության վրա են, եւ կա դրենաժային ջրերի խնդիր, չորացման խնդիր: Թեղուտի հարցում հասարակությունը պիտի տեղյակ պահվեր: Չեմ կարող ասել, թե կառավարությունը դիտմամբ է գնում նման ոչ մտածված քայլի: Պարզապես, երբ միմյանց կողքի են դրվում տնտեսական շահի, շուտափույթ եկամուտներ ապահովելու խնդիրը եւ ռազմավարական խնդիրը, իշխանությունը նախընտրում է առաջին տարբերակը: Իսկ այդպես ռազմավարականը, երկարատեւը անտեսվում է: Միշտ ասում են, թե տնտեսությունն ու էկոլոգիան միմյանց հակասում են. այդպես չէ: Խելամիտ տնտեսությունը, որը մտածում է նաեւ վաղվա օրվա մասին, պիտի հենվի էկոլոգիայի վրա: Այս է խնդիրը` որ ուղղությամբ է գնալու երկիրը: Միջազգային շուկան մեզ միանշանակ մղում է դեպի ընդերքօգտագործում. միջազգային շուկայի համար շատ հարմար է, որ լինեն երկրներ, որոնք ուղղակի սպառում են իրենց հումքը:
– Գիտեմ, որ այս խնդիրներով գիտական թեզեր են պաշտպանվում, լուրջ վերլուծություններ են արվում: Դրանք ներկայացվո՞ւմ են կառավարություն` համապատասխան վերլուծության: Հակառակ պարագայում` գիտական այդ աշխատությունները կարող են հարստացնել ընդամենը արխիվները:
– Այսպես պատասխանեմ. անցյալ տարի այստեղ ԵԽ արտագնա նիստն էր: Զարգացած երկրների շատ ներկայացուցիչներ այստեղ էին: Ինձ զարմացրեց, որ, օրինակ, Գերմանիայի ներկայացուցիչը դրական գնահատեց Երեւանի զարգացումը: Ես տեսել եմ Գերմանիայի համարյա բոլոր խոշոր եւ ոչ շատ խոշոր քաղաքները, այսպիսի բան, ինչ վերջին տարիներին Երեւանում ծավալվեց` լրիվ հակաէկոլոգիական շինարարություն, եվրոպական եւ ոչ մի քաղաք չէր հանդուրժի: Հարցրեցի` ինչո՞ւ եք մեզ վերաբերվում որպես ծույլ աշակերտի, ով «բավարար» էլ ստանա, արդեն լավ է: Ընդմիջմանը հերթով ասում էին` դուք մի տխրեք, մենք էլ մեծ փողերի դեմ դուրս գալ չենք կարողանում, իսկ երբ դուրս ենք գալիս, պարտություն ենք կրում: Վերջին տասնամյակի Երեւանի զարգացման միակ միջավայրաստեղծ գործոնը փողն է եղել: Դրական շարժ տեսնում եմ` քաղաքը գեղեցկացել է ծաղիկներով: Ավետիք Իսահակյանի արձանի մոտ առաջ ծաղիկներ էին, այժմ սրճարաններ եւ մանրածախ վաճառքի կետեր են: Վերջերս այդ վաճառքի կետերի քանակը քչացավ:
– Թույլ մխիթարություն է:
– Այո, արդեն գլխավոր հատակագիծը հաստատելուց հետո եղավ կառավարության որոշումը` Սարիլանջի զգալի մասը տրվեց իրացման, այսինքն` անտառը ոչ թե վերականգնվեց, այլ դրվեց իրացման: Իմ կարծիքով, սա քաղաքի համար կոպիտ սխալ է: Չէի հասկանում, թե այդտեղ ինչու էին մի քանի անգամ նախազգուշական հրդեհներ իրականացնում: Բանն այն է, որ անտառը վերականգնվում էր: Ընդամենը ոռոգելու պարագայում անտառը լրիվ կվերականգնվեր: Սակայն դրա փոխարեն նախազգուշական, հսկվող հրդեհներ արեցին, եւ ամբողջ վերականգնվող անտառն այրեցին, որպեսզի հեշտ լինի իրացնել: Դա կոպիտ սխալ էր:
– Ի՞նչ եք կարծում, նման թշնամական վերաբերմունքը բնության հանդեպ հնարավո՞ր է բացատրել: Բանականության մեջ չի տեղավորվում, որ ինչ-որ մեկը կարող է ծառ հատել, այրել անտառը` տեղում քարե շինություն բարձրացնելու համար:
– Ինձ համար էլ դա անհասկանալի է: Ազգովի գենետիկական ինչ-որ բաց ունենք: Պետք է հասկանանք` այն ազգը, որը հակամարտության մեջ է մտնում բնության հետ, ուղղակի շանս չունի գոյատեւելու: Նա դուրս է գալիս այս մոլորակի, Տիեզերքի օրենքների դեմ: Կարծում եմ` մենք մեր զարգացման ընթացքում երկու մեծ սխալ ենք թույլ տալիս` խախտում ենք տիեզերական օրենքները. մեկը՝ բնության նկատմամբ, մյուսն` իրար նկատմամբ: Իրար նկատմամբ չարությունը, անհանդուրժողականությունը, նախանձը կործանարար է մեզ համար: