– Ո՞վ կմտածեր, որ մի օր Հայաստանի Հանրապետության նախագահի համար ճաշ է եփելու անձամբ Թուրքիայի նախագահի կինը: Սակայն դա ունի իր տրամաբանությունը. Հայաստանն ու Թուրքիան հոկտեմբերի 10-ին ստորագրել են երկու երկրների հարաբերությունների կարգավորմանը միտված Արձանագրություններ: Լեւո՛ն, ասացեք խնդրեմ, Արձանագրություններում Դուք եւ՞ս տեսնում եք նախապայմաններ:
– Եթե պաշտոնապես նշվում է, որ նախապայմաններ չկան, այդ դեպքում ի՞նչն են ցանկանում վավերացնել խորհրդարանում:
– Ցանկությունները, միջավայրը, որում կփորձեն կարգավորել հայ-թուրքական հարաբերությունները:
– Ցանկությունները խորհրդարաններում չեն վավերացնում: Այդպիսի արարողակարգ չկա: Վավերացվում է ինչ-որ պայման: Կոչենք դա նախապայման: Տվյալ դեպքում, դրանք Թուրքիայի նախապայմաններն են: Ինքը` վավերացման արարողությունը, ենթադրում է, որ վավերացվում են պայմաններ: Որովհետեւ, եթե կողմերը որոշել են հաստատել դիվանագիտական հարաբերություններ, թող հաստատեն, ի՞նչն է խանգարում: Այսպիսով, նախապայմաններ հաստատ կան:
– Որտե՞ղ եք տեսնում նախապայմանները, երբ ՀՀ նախագահն ու արտգործնախարարը չեն ծուլանում կրկնել` նախապայմաններ չկան:
– Տեքստը բաղկացած է չասված մտքերից: Այսինքն` այնտեղ շարադրված բառակապակցությունները պարզ չեն, ենթադրում են հետին միտք, որը բացահայտ ասված չէ: Հայկական կողմը դա մեկնաբանում է իբրեւ իր ձեռքբերումը: Այսինքն` արտգործնախարար Էդվարդ Նալբանդյանը պնդում է, որ Արձանագրություններում պետք չէ փնտրել այն, ինչ գրված չէ: Սակայն այն, թե ինչպես է շարադրված, կարող է վերագրվել խիստ որոշակի հանգամանքների: Օրինակ` եթե ասում են` ճանաչում են սահմանը, որն ամրագրված է միջազգային իրավունքի պայմանագրերով, ապա այդպիսի պայմանագիր միայն Ղարսի պայմանագիրն է, որը վերաբերում է Հայաստանին: Այսինքն` Հայաստանի ստորագրությունը կա Ղարսի պայմանագրում: Ի՞նչն էր խանգարում նախապես նշել, որ Հայաստանը ճանաչում է Ղարսի պայմանագիրը: Ինչ վերաբերում է պատմաբանների հանձնաժողովին, ի՞նչն է խանգարում կոնկրետ նշել` ո՞ր տիպի հարցերը կարող են քննարկվել: Իրավագիտության մեջ կա այսպիսի կանոն` ինչն արգելված չէ, թույլատրված է: Եթե բառացիորեն արգելված չէ խոսել Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի վերաբերյալ, ապա Թուրքիան իրավունք ունի խոսել դրա մասին, եւ ոչ մի առարկություն լինել չի կարող: Դա բերում է նրան, որ կոմունիկացիան խզվում է: Այսինքն` Հայաստանի կառավարությունը ստիպում է Թուրքիային չարտասանել որոշ բառեր, քանի որ այդ եզրերը Արձանագրություններում չկան: Բայց հակառակն էլ չկա: Թուրքիան սկսում է արտահայտվել, ինչը եւ արեց Թուրքիայի վարչապետը` արձանագրությունների ստորագրման հենց հաջորդ օրը: Հայկական կողմը դա սկսում է ընդունել սվիններով: Ինչո՞ւ: Ստացվում է, որ այդպիսով հայկական կողմը հակված է խախտել Թուրքիայի խոսքի ազատության իրավունքը: Այսինքն` կոմունիկացիան, կրկնեմ, խզվում է. եթե արձանագրությունները պետք է կոմունիկացիա հաստատեին, դրանով նրանք կոմունիկացիան խզում են, որովհետեւ կան չասված, չբացահայտված մտքեր: Եվ Հայաստանի ղեկավարությունը փորձում է ապացուցել Հայաստանի բնակչությանը` ընդունել այդ Արձանագրությունները:
– Կարծում եք, որ Հայաստանն այս արձանագրությունների ստորագրումով ոչինչ չի՞ շահում:
– Միշտ պետք է ելնել դրականից: Հարցն այն է, որ պետության նշանակությունը Հայաստանի վերնախավում դեռեւս իմաստավորված, ընկալված չէ: Պետությունը համաշխարհային հավակնություն է, աշխարհաքաղաքական առաջնորդման հայտ է: Այսինքն` պետությունը փոխադարձ առեւտրի, բաց կամ փակ սահմանների համար չէ: Պետությունն ունի համաշխարհային խնդիր: Այսինքն` եթե որոշել եք կառուցել պետություն, եթե հանրաքվե եք անցկացրել եւ «այո» ասել անկախությանը, ապա այդպիսի հանձնառություն եք վերցրել: Սակայն դա չի իրականացվում: Եթե իշխանությունը չի ներկայացրել հստակ քաղաքական հայտ, ոչ մի բանի չի կարող դիմադրել:
– Քաղաքական ի՞նչ հայտ կարող է Հայաստանը ներկայացնել աշխարհին:
– Հայաստանն աշխարհի կենտրոնն է: Կիզակետ, որտեղ սկզբունքորեն դրվում եւ լուծվում են աշխարհի հարցերը:
– Ներեցեք, ի՞նչ է նշանակում` Հայաստանն աշխարհի կենտրոնն է:
– Դա բավական երկար խոսակցություն է, բայց ես` իբրեւ գիտնական, ցանկանում եմ քննադատությունը զսպել`մատնանշելով վիճակագրական այն փաստը, որ եթե փորձենք հաշվել, թե այժմյան Հայաստանի տարածքում ինչ արտառոց, հազվագյուտ կամ բացառիկ երեւույթներ կան, ապա, որքան ես եմ պատկերացնում, այլ 30 հազար քկմ չկա աշխարհում, որտեղ լինի այդպիսի երեւույթների նման խտություն: Սկսած` բնաշխարհի երեւույթներից` վերջացրած գիտական կերտվածքներով: Ինչ վերաբերում է հարցին, թե որը պետք է լինի Հայաստանի հայտը, ես պնդում եմ, որ այդպիսի հավակնություն պետք է լինի: Քաղաքական այդ ուժերը կարող են չընդունել ընկեր Ղազարյանի կարծիքը, սակայն նրանք պետք է ներկայացնեն որոշակի հայտ: Եթե չեն ներկայացրել, ապա միշտ կլինեն կորուստներ եւ կլինի վատ վիճակ: Ինձ շատ վրդովվեցրեց ԱԺ պատգամավոր Մանվել Բադեյանի ելույթը` տպված հոկտեմբերի 10-ի «Գոլոս Արմենիի» թերթում: Նա բառացիորեն պնդում է, որ կառավարությունը 10 տարվա ընթացքում չի կարողացել ամրապնդել Հայաստանի դիրքերը, եւ հաջորդ 10 տարում ավելի վատ կլինի, հետեւաբար Հայաստանն այսօր ստիպված է ստորագրել Արձանագրությունները, որովհետեւ 10 տարի հետո ավելի վատ կլինի: Ստացվում է, որ իշխող քաղաքական ուժի ներկայացուցիչը ելնում է ոչ դրական հարցադրումից` փոխանակ հարցեր դրվեն` ներգրավվելու կարող ուժերի, փոխելու այդ ընթացքը, դրանով ներկայացվում է վերջնագիր: Առ այսօր այդ հայտարարությունը հերքված չէ: Դա վատթարացման մտայնությունն է. այդպես հնարավոր չէ պետություն կառուցել: Մի կողմից խոստովանում է, որ նախորդ 10 տարիներին եղել է վատթարացում, եւ խոստանում, որ հաջորդ 10 տարիներին եւս այդպես կլինի:
– Դո՛ւք ասացիք, որ Հայաստանի իշխանական վերնախավում պետության դերն իմաստավորված չէ: Եթե դեմ չեք, անդրադառնանք Հայաստանի համար էական մեկ այլ հարցի: Սփյուռքահայերը բավական բուռն եւ սուր արձագանքեցին Արձանագրությունների ստորագրմանը: Ձեր կարծիքով` սա կանդրադառնա՞ Հայաստան-Սփյուռք փոխհարաբերությունների վրա եւ, եթե՝ այո, ի՞նչ ֆորմատով:
– Պիտի որ անդրադառնա, քանի որ Հայաստանն ընդունել է օրենք` երկքաղաքացիության մասին, այսինքն` փաստացի հրավիրել է Սփյուռքին, հետեւաբար Սփյուռքի կարծիքը պետք է հաշվի առնվի: Հատկապես, որ իրականում խոսքը ոչ թե սահմանի բացման մասին է, այլ Արեւելյան ու Արեւմտյան Հայաստանի միջեւ սահման դնելու։
– Սփյուռքի մտավախությունը կապված է նախեւառաջ Ցեղասպանության ուրացման հետ: Այսինքն` Սփյուռքում վստահ են, որ արձանագրությունների ստորագրումը նշանակում է Ցեղասպանության ճանաչման գործընթացի կասեցում:
– Կարծում եմ, ավելի կարեւոր բաներ են կանխվում: Այսինքն` չի դիտարկվում պատմության բովանդակությունը: Չնայած նախագահն ակնարկեց նահատակների մասին, բայց ո՞ր նահատակներն են դրանք: Դրանք քրիստոնեական նահատակներն են, որոնք չեն ընդունել պարտադրվող մահմեդականությունը եւ զոհվել են, սրի են քաշվել դրա՛ համար: Այսինքն` որեւէ դիրքորոշում չարձանագրելով` հնարավոր չէ կառուցել փոխհարաբերություններ: Հայաստանում` հատկապե՛ս, հակված են կարծել, որ «հարաբերություններ»` նշանակում է լա՛վ հարաբերություններ: Հարաբերություններ ստեղծել` նշանակում է լավ լինել մեկի հետ, սեղան նստել, հաճոյախոսել եւ այլն: Իրականում` հարաբերություններն ավելի արդյունավետ լինում են վատ հարաբերությունների դեպքում: Այսինքն` հարաբերությունները կարող են լինել լավ կամ վատ, բայց երկուսն էլ կառուցողական են, երկուսն էլ թույլ են տալիս գործել: Փորձել իրական վատ հարաբերությունները դարձնել կեղծ լավ, ոչ մի լավ բանի չի բերի: Իրական վատ հարաբերություններով, սակայն հստակ դիրքորոշմամբ կարելի է ավելի շատ ստանալ, եւ մյուս կողմն էլ քեզ ավելի շատ կհարգի, քան՝ երբ փորձում ես խուսանավել, սվաղել խնդիրները: Ինչպե՞ս կարելի է չնկատելու տալ Թուրքիայի խորհրդարանի խոսնակ Օմար Իզգիի 2002թ. փետրվարի 9-ին արված արտահայտությունը. «Թուրքիայի հետ հարաբերություններ հաստատելու մասին մտածելուց առաջ հայերը թող մարդ դառնան»։
– Ձեզ անհասկանալի չի՞ թվում, թե ինչո՞ւ են Թուրքիայում եւս ընդդիմադիր գործիչները դժգոհ այս արձանագրությունների ստորագրումից` պնդելով, թե Հայաստանի հետ փոխհարաբերություններում նրանք տանուլ են տալիս, զիջում են Արցախը եւ տուրք են տալիս հայերի պահանջատիրական էմոցիաներին:
– Այո, բայց այստեղ կա նաեւ աշխարհաքաղաքական պահ: Կարելի է եզրակացնել, որ Թուրքիայի վրա ճնշում եղել է: Բոլորովին չի բացառվում, որ գլոբալ առումով` սա կազմակերպված խաղ էր, եւ այստեղ կան ականներ ոչ միայն Հայաստանի, այլեւ Թուրքիայի համար:
– Հայաստանն էլ, փաստորեն, ինքնուրույն չի եղել` Արձանագրությունները ստորագրելիս:
– Այն, որ ուղղորդում եղել է, չեմ կասկածում: Բայց քանի որ քաղաքական վերնախավը չի հասունացել պետական քայլերի համար, այսինքն` նա համաշխարհային առաջնորդման հայտ չի ներկայացնում, ապա չի բացառվում, որ Հայաստանի վերնախավը հոժարակամ է ուզում այդպիսի բաներ: Որովհետեւ, եթե կառավարությունն իրականում չի ուզում բովանդակապես պետություն, ապա նրա համար ի՞նչ տարբերություն` ինչ ասես կարող է ստորագրել: Դրանից հետո կարող են ստորագրվել ընթացիկ, այսրոպեական, երկրորդական խնդիրներ, ապրանքաշրջանառություն եւ այլն: Այսինքն` խնդիրներ, որոնց քննարկումն ուղղակի իմաստ չունի:
– Արձանագրությունների ստորագրմամբ շահագրգռված կողմերը, ովքեր արձանագրությունների ստորագրումից հետո գրկախառնվեցին, համբուրեցին եւ շոյեցին երկու արտգործնախարարներին, իրենց շահագրգռությունը բացատրում են տարածաշրջանում լարվածությունը թուլացնելու ցանկությամբ: Դուք եւ՞ս այդ կարծիքին եք, թե՞, այդուհանդերձ, հակված եք ենթադրել, որ այս արձանագրությունների ստորագրումը կդառնա նոր հակամարտությունների սկիզբ:
– Կարծում եմ` երկրորդը, որովհետեւ, երբ շատ են խոսում խաղաղության մասին, վերջում պատերազմ է լինում: Այստեղ կան դիտարկումների տարբեր շերտեր: Օրինակ` Արեւմտյան գլոբալ քաղաքակրթությունը ոչ միայն աշխարհաքաղաքական դրվածք է, այլ եւ յուրատեսակ հոգեկերտվածք։ Ե՛վ ԱՄՆ-ը, եւ՛ Եվրոպան, եւ՛ Թուրքիան ոչ միայն արեւմտյան քաղաքակրթության ներկայացուցիչներ են, այլեւ որոշակի հոգեկերտվածքի, որը հոգեբանության մեջ հայտնի է որպես շիզոիդ կերտվածք: Հայերն իրենց հոգեկերտվածքով պարանոիդալ են: Այսինքն` հայերը գլոբալ եսակենտրոն են, ամեն ինչ անդրադարձնում են իրենց վրա կամ գլոբալացնում ցանկացած հարց: Իսկ շիզոիդները ֆորմալ ռացիոնալիստ են: Այդ հոգեկերտվածքով, մասնավորապես, կազմվել է նաեւ Ռուսաստանի պետական ապարատը: Ստացվում է, որ Հայաստանի հետ այդ հարցում առնչվում եւ համոզում են դա անել որոշակի հոգեկերտվածքի ուժեր, որոնց շահերն աշխարհաքաղաքական առումներով գուցե չեն համընկնում, բայց նրանք նո՛ւյն հոգեբանական տիպն են, իսկ հայերը՝ ուրիշ: Այդպիսով պայքարը Արձանագրությունների դեմ ստանում է լրացուցիչ իմաստ։ Այն ընթանում է հանուն ոչ միայն Հայաստանի, այլեւ ամբողջ աշխարհի, բոլոր մարդկանց ազատության։ Որին Արեւմուտքը փորձում է բռնանալ։
– Հայերի հոգեկերտվածքով այլ ժողովուրդներ կա՞ն:
– Այդքան ընդգծված` կարծում եմ` ոչ: Ընդ որում, ժողովուրդների ու կառավարչական կառույցների հոգեկերտվածքները կարող են չհամընկնել։ Օրինակ` ռուսները իրենք շիզոիդներ չեն, էպիլեպտոիդներ են, սակայն վարչական ապարատը եվրոպական, այսինքն` շիզոիդալ չափանիշներով է կազմված:
– Այս թեման թեեւ հետաքրքիր է, սակայն վերադառնանք հայ-թուրքական հարաբերությունների ապագային: Ի՞նչ զարգացումներ եք տեսնում. կբացվի՞ սահմանը նշված ժամկետում:
– Սահմանը, կարծում եմ, չի բացվի, իսկ զարգացումները կախված են Հայաստանի ղեկավարներից, հայկական կողմից: Այսինքն` ինչքանով նա կարող է առաջ տանել իր գիծը: Եթե այս 10 տարին, ըստ Բադեյանի, կորած չլինեին, եթե Հայաստանն ունենար աշխատող ձեռնարկություններ, եթե Հայաստանը հարգեր իր սեփական սկզբունքներն ու փաստաթղթերը… Անմիտ է ստորագրել փաստաթղթեր, եթե կառավարությունը չի հարգում իր` նախկինում ընդունած որոշումները: Հայաստանը 1989 թ.-ի դեկտեմբերի մեկին ընդունել է որոշում Ղարաբաղի հետ վերամիավորման մասին, եւ եթե հանձնառու լիներ այդ որոշմանը, կարելի էր հանգիստ ստորագրել այս Արձանագրությունները, որովհետեւ այնտեղ նշված է տարածքային ամբողջականության հարգման եւ ճանաչման մասին: Այսինքն` եթե Ղարաբաղը դիտում ես Հայաստանի տարածքային ամբողջականության ներքո, վտանգ չկա, եւ եթե թուրքերը դրա հետ համաձայն են, թող ստորագրեն: Խնդիրները առաջանում են, երբ մարդը կամ կառավարությունը չի հարգում սեփական որոշումները:
– Վերջին հարցը` ինչպե՞ս ընդունեցիք հայ ֆուտբոլիստների պարտությունը:
– Իբրեւ խորհրդանշական «ֆուտբոլային դիվանագիտության» համար։ Առավելեւս, որ Ֆուտբոլի ֆեդերացիայի նախագահ Ռուբեն Հայրապետյանն` իբրեւ պարտության պատճառներից մեկը, բերեց «հոգեբանական ճնշումը»։ Չգիտեմ, թե դա ինչ ճնշում է եղել, սակայն Հայրապետյանը այդպիսով ակնարկում է ճնշմանը տեղի տալու պատրաստությունը։