– Պրն Բագրատյան, ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանի բաշխիչ ցանցերի
կառավարումը ռուսական «ՌԱՕ ԵԷՍ» ընկերությանը հանձնելը եւ ընդհանրապես
Ռուսաստանի ազդեցության մեծացումը Հայաստանի էներգետիկ համակարգում:
– Ես չգիտեմ՝ իրականում ցանցերը վաճառե՞լ են, թե՞ հանձնել են կառավարման:
Ինչ վերաբերում է մեր էներգետիկ համակարգում «ՌԱՕ ԵԷՍ»-ի ազդեցության
մեծացմանը, ապա դա իրենց իրավունքն է, եւ այդ տեսակետից, իհարկե, ավելի
մեծ ընկերությունն ավելի լավ է, մանավանդ՝ «ՌԱՕ ԵԷՍ»-ի նման
ընկերությունը: Ինձ համար, սակայն, էականն այն է, թե ինչ որակի նոր
մենեջմենթ կբերեն իրենք: Իսկ ընդհանրապես էներգետիկ համակարգը Ռուսաստանին
տալու հարցում երկու պարագա կա՝ առաջինը՝ սա զուտ քաղաքական խնդիր է, եւ
այստեղ տնտեսական կատեգորիաներով չենք կարող դատել: Երկրորդ պարագան «ՌԱՕ
ԵԷՍ»-ի՝ ինտերվենցիա անելու ցանկությունն է, ինչը ես բնական եմ համարում:
– Իսկ արդյոք մեր իշխանությունները չե՞ն կարող որեւէ կերպ դիմակայել ռուսական ազդեցության ընդլայնմանը մեր էներգետիկ համակարգում:
– Բայց Հայաստանի իշխանությունները դիմակայելու խնդիր չեն էլ դնում:
Կրկնում եմ՝ դա առաջին հերթին քաղաքական խնդիր է եւ, հավանաբար,
համապատասխանում է այսօր Հայաստանում քաղաքականություն որոշողների շահերին
ու ցանկություններին:
– Իսկ Հայաստանի Հանրապետությա՞ն շահերին:
– Շահերն այսօր ներկայացնում են որոշակի գործող իշխանությունները: Նրանք
գտնում են, որ դա ճիշտ է: Պետք չէ մոռանալ նաեւ հիդրոէներգետիկան, որն
ընդհանրապես կարող էր Հայաստանին մնալ: Եվ ես վստահ չեմ, որ Հայաստանի
իշխանությունների համար խնդիրը դիմակայել կարողանալն է: Պարզապես նրանք
նպատակահարմար են գտնում «ՌԱՕ ԵԷՍ»-ի ինտերվենցիան: Կարծում եմ, որ դրանից
հետո մնում է միայն հուսալ, որ այդ կառավարումը կլինի արդյունավետ: Գործող
երկրաքաղաքական իրավիճակում այդ որոշումն իրենց համար համարվում է լավ:
Իհարկե, հնարավոր է պատկերացնել էներգետիկայի զարգացման այլ տարբերակ,
բայց դա արդեն պետք է լինի մի փոքր այլ Հայաստան, որը կբավարարի առնվազն
երկու պայմանի: Նախ, Հայաստան, որը գնում է տարածաշրջանային ինտեգրման:
Իսկ Հայաստանն առայժմ չի կարողանում գնալ ինտեգրման՝ պահանջվող քաղաքական
զիջումների պատճառով։ Երկրորդը՝ մեր հարեւանների մոտ բացակայում է
անմիջական շփումներ հաստատելու ցանկությունը: Եվ քանի որ հարեւանների հետ
մեր տարածաշրջանային համագործակցությունը չի ստացվում, մենք
համագործակցում ենք հարեւանների հարեւանների հետ: Դա պայմանավորված է նաեւ
ղարաբաղյան հիմնախնդրի առկայությամբ:
– Դուք կիսո՞ւմ եք Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի այն տեսակետը, որ որքան երկար
ձգձգվի Ղարաբաղի հարցի կարգավորումը, այնքան Հայաստանն ավելի քիչ է
ստանալու, եւ համաձա՞յն եք, որ իրական տնտեսական զարգացում հնարավոր է
միայն ԼՂ հարցի լուծման պարագայում:
– Իհարկե, եթե ղարաբաղյան հարցը չլիներ, ավելի լիարժեք զարգացման
հնարավորություններ կլինեին: Այստեղ երկրորդ կարծիք լինել չի կարող:
– Արդյոք երկրորդ կարծիքը ներկայիս իշխանությունների որդեգրած
քաղաքականությո՞ւնը չէ, որի արտահայտություններից մեկն էլ արտգործնախարար
Վարդան Օսկանյանի հայտարարությունն էր, թե Հայաստանը կարող է 100 տարի էլ
զարգանալ առանց ԼՂ հարցի լուծման ու սահմանների բացման:
– Եկեք լուրջ բաներից խոսենք: Չի կարելի ասել, որ մենք պատերազմական
պրոբլեմով ավելի առաջ կգնանք, քան առանց պատերազմի: Առանձին նախարարների
թույլ տված արտահայտությունները չեն կարող նման դատողությունների համար
հիմք ծառայել: Կարծում եմ՝ այսօրվա իշխանությունները ԼՂ հարցում պարզապես
չեն գտել ավելի լավ լուծում, քան կար, ասենք, 10 տարի առաջ: Որովհետեւ,
լուծել ԼՂ հարցը, իրոք, նշանակում է՝ գնալ փոխզիջման: Իսկ փոխզիջում՝
նշանակում է, որ դու էլ պետք է իրական ինչ-որ բան զիջես: Սրան է, որ
հասարակությունը պետք կարողանա պատասխան տալ: Ինչ վերաբերում է հարցին՝
ժամանակը մեր օգտի՞ն է խոսում, թե՞ ոչ, ապա քիչ հավանական է, որ
կոնֆլիկտային իրավիճակի երկարաժամկետ ձգձգումները շատ օգտակար լինեն:
Խնդիրն այն է, թե չձգձգելուց բացի ինչ տարբերակներ գոյություն ունեն:
– Պրն Բագրատյան, իսկ ինչպե՞ս եք գնահատում Թուրքիայի հետ
հարաբերությունների, մասնավորապես՝ հայ-թուրքական սահմանի բացման
հնարավորությունները:
– Թուրքիայի հետ հարաբերվելիս միշտ պետք է հիշել, որ Թուրքիան մնում է
Թուրքիա: Ճիշտ են նրանք, ովքեր խոսում են Թուրքիայում պանթուրքիզմի վտանգի
մասին, ճիշտ են նաեւ նրանք, ովքեր խոսում են այդ երկրի ժողովրդավարացման
մասին: Բայց թուրքական պետության էվոլյուցիան վերջին 1000 տարվա ընթացքում
ցույց է տալիս նրա արտակարգ ճկունությունը: Պատահական որեւէ կայսրություն
չի ստեղծվում: Նույն Օսմանյան կայսրությունը պարզապես եկավ փոխարինելու
սպասարկման այն ֆունկցիաները, որ մինչ այդ կատարում էր Բյուզանդիան: Եվ
երբեք չի կարելի նսեմացնել նրանց դերը, ասել, որ վայրենիներ են, եւ այլն:
Նույնիսկ վայրենավարի, տարածաշրջանում նրանք որոշակի հասարակական ֆունկցիա
են իրականացնում: Ինչ վերաբերում է այսօրվա Թուրքիային, ապա այն հայտնվել
է բարդ վիճակում՝ մի շարք պատճառներով: Նրա գործելակերպը կանխորոշող
հիմնական մարտահրավերներից կառանձնացնեի երեքը։
Նախ՝ ստեղծվել է Եվրամիություն, որը նրա հիմնական առեւտրային գործընկերն
է: ԵՄ սկզբունքներով, որքան շատ երկրներ են մտնում ԵՄ-ի կազմ, այնքան
սահմանափակ են դառնում Թուրքիայի՝ այդ երկրների հետ առեւտուր անելու
հնարավորությունները:
Երկրորդ առանձնահատկությունն այն է, որ առայժմ (այսինքն՝ դա հավերժ չէ)
Թուրքիայում չեն աշխատում պանթուրքիստական գաղափարները: Բանն այն է, որ
պատմական զարգացման այս փուլում այդ գաղափարախոսության պոտենցիալ կրողների
մեծ մասը (Ադրբեջան, Թուրքմենստան, Ուզբեկստան եւ այլն) տնտեսական առումով
ավելի ինքնաբավ են, քան Թուրքիան։ Եվ ուրեմն, պատրաստ չեն ենթարկվելու
վերջինիս հնարավոր կայսերապաշտական ձգտումներին։ Գիտեք, ժամանակակից
աշխարհում կայսրություն ստեղծողը տալու բան պետք է ունենա։
Երրորդ տարբերությունն այն է, որ վերջին հազարամյակում թուրքական էթնոսը
լուրջ ժողովրդագրական առավելություն է ունեցել, իսկ դեմոգրաֆիան
պատմության հիմնական գործոններից մեկն է, ես կասեի՝ համար մեկ գործոնը:
Այն ժողովուրդը, որը զոհում է իր ընթացիկ կյանքի բարեկեցությունը եւ շատ
աճ է տալիս, պատմականորեն ի վերջո մեծ տարածք ստանալու նախապատվելի
թեկնածու է։ Մինչդեռ թուրքերի ժողովրդագրական աճի եռանդը զգալիորեն նվազել
է։ Մյուս կողմից, այսօրվա Թուրքիայում բավական ազդեցիկ է քրդերի գործոնը,
որոնք տնտեսապես եւ քաղաքականապես ճնշված լինելով հանդերձ, բավական մեծ աճ
են արձանագրում՝ ի տարբերություն թուրքական հատվածի:
Այս մարտահրավերների պայմանում Թուրքիան է որոշում կայացնում, որ
այնուամենայնիվ, ելքը դեպի Եվրոպա գնալն է: Նա կամ պետք է դեպի Արեւմուտք
գնա, կամ դեպի Արեւելք: Ազգայնական Թուրքիան կգնար դեպի Արեւելք՝ որպես
քաղաքականության եւ գաղափարախոսության հիմք դնելով պանթուրքիզմը: Իհարկե,
չի նշանակում, թե դեպի Եվրոպա գնացող Թուրքիան ավելի բարի պտուղ է: Բայց
նրանք արդեն հասկանում են, որ զարգացման ռեսուրսները երկրի ներսում քիչ
են, ուրեմն դրանք պետք է ստանալ Եվրոպայից: Եվ ես ուղղակի զարմանում եմ,
որ Հայաստանի պետությունը եւ քաղաքական ուժերը, ըստ էության, խանգարում են
նրա՝ Եվրոպա գնալուն: Ասածս չի նշանակում, թե ԵՄ անդամ Թուրքիան արդեն
կարկանդակ է: Բայց այդ դեպքում նա ավելի կանխատեսելի եւ կառավարելի կլինի:
Չհաշված այն, որ մենք կդառնանք ԵՄ-ի անմիջական հարեւան:
– Վերջերս Հայ եվրոպական քաղաքական եւ իրավական խորհրդատվական կենտրոնը
(AEPLAC) ՀՀ կառավարության պատվերով ուսումնասիրություն էր կատարել, որի
արդյունքում պարզել էր, որ կարճաժամկետ՝ 1 տարվա կտրվածքով հայ-թուրքական
սահմանի բացման արդյունքում Հայաստանի համախառն ներքին արդյունքը կավելանա
ընդամենը 20 մլն դոլարով: Առեւտրի եւ տնտեսական զարգացման նախարար Կարեն
Ճշմարիտյանն էլ հայտարարել էր, թե սահմանի բացման հետեւանքով ներկայիս
շուրջ 40 մլն դոլարի ապրանքաշրջանառությունը կաճի 50 տոկոսով, այսինքն՝ 20
մլն դոլարով: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում նման գնահատականներին:
– Տնտեսական հարաբերություններ հաստատելուց առաջ պետք է պատկերացնել այդ
երկրի տնտեսության կառուցվածքը: Գործող տնտեսագիտական չափանիշներով
Թուրքիայի տնտեսությունը կազմում է Ֆրանսիայի ՀՆԱ-ի մոտ 40-45%-ը,
մոտենում է առաջատար եվրոպական երկրների ՀՆԱ-ի կեսին եւ կազմում է
Ռուսաստանի տնտեսության շուրջ 70-75%-ը: Ինչպե՞ս կարելի է այդքանից հետո
լրջորեն հայտարարել, թե հայ-թուրքական սահմանի բացման դեպքում
առեւտրաշրջանառությունը կավելանա ընդամենը 20 մլն դոլարով: Եթե մենք
ինտեգրվենք թուրքական տնտեսության հետ, ապա, ամենայն հավանականությամբ,
այնտեղից կսկսենք, ասենք, ցորենի եւ այլ ապրանքների գնումներ կատարել:
Հայաստանը տարեկան ներմուծում է մի քանի հարյուր հազար տոննա պարենային
ցորեն: Դա արդեն անցնում է հարյուր միլիոն դոլարը: Կամ միայն ցեմենտի
արտահանումը Հայաստանից Թուրքիա տարեկան կարող է կազմել շուրջ 50 մլն
դոլար: Իհարկե, Թուրքիայի հետ հարաբերությունները չպետք է Նյու Վասյուկի
պատկերացնել: Դրանք ոչ թե միանգամից են հաստատվելու, այլ շատ դանդաղ:
Թուրքերն ավելի կազմակերպված են այդ առեւտուրը վերահսկելու համար, որպես
առեւտրատնտեսական գործընկեր նրանք ավելի պակաս ունեն Հայաստանի պահանջը,
որովհետեւ Հայաստանի տնտեսությունը 60 անգամ փոքր է:
Բացի այդ, հաճախ նման դատողությունների հետեւում ես տեսնում եմ տեղական
արտադրողների ցանկությունը՝ թույլ չտալ թուրքական տնտեսության մուտքը
Հայաստան: Դրա փոխարեն՝ խորհուրդ կտայի Հայաստանի տնտեսվարող
սուբյեկտներին՝ լրջորեն նախապատրաստել Թուրքիայի հետ առեւտրատնտեսական
հարաբերություններում ներգրավվելու համար: Այդ դեպքում նրա հետ
առեւտրատնտեսական հարաբերություններն ավելի շահավետ կլինեն հայկական կողմի
համար: Ուրեմն մարտահրավերն այն է, որ անխուսափելի է Թուրքիայի հետ
առեւտրատնտեսական հարաբերությունների հաստատումը, եւ այդ բաց առեւտրային
հարաբերություններին պետք է կարողանալ դիմանալ: Իսկ աչքերը փակել եւ ասել,
թե միեւնույն է՝ առեւտրի մեծ ծավալ չի սպասվում, դա ամենավերջին քայլն է,
որին դիմում է ջայլամը: Աշխարհագրականորեն, տնտեսապես Թուրքիան գտնվում է
այնպիսի դիրքում, որ շատ արագ կդառնա Հայաստանի ամենամեծ առեւտրային
գործընկերը:
Թուրքիան այսօր հայտնվել է շատ հետաքրքիր իրավիճակում: Նա տեսնում է, որ
իր փրկությունը Եվրոպայի մեջ է, եւ ինտեգրումը Եվրոպայի հետ նրա համար
դարձել է ռազմաքաղաքական թիվ մեկ խնդիրը: Եվ առաջին անգամ է հայ եւ թուրք
ժողովուրդների պատմության մեջ, որ Թուրքիան իր առջեւ դնում է մի խնդիր,
որն ամբողջությամբ համապատասխանում է մեր շահերին: Այսինքն՝ օգնել
Թուրքիային դառնալ ԵՄ անդամ, միանշանակորեն համապատասխանում է Հայաստանի
ընթացիկ, միջնաժամկետ եւ հեռանկարային շահերին: Սա մեր շահերին ավելի է
համապատասխանում, քան Ադրբեջանի եւ նույնիսկ Վրաստանի շահերին: Եվ այս
հարցում հարավկովկասյան պետություններից Հայաստանը դառնում է Թուրքիայի
100 տոկոսանոց բնական դաշնակիցը: Նույնիսկ մենք կարող ենք այս դեպքում
ակնկալել նրա դիրքորոշման մեղմացումը ԼՂ հարցում:
– Իսկ ձեր կարծիքով, հայ-թուրքական սահմանի բացման եւ ընդհանրապես
Հայաստանի ապաշրջափակման արդյունքում մեր տնտեսության օլիգարխիկ,
մոնոպոլիզացված կառուցվածքը կարո՞ղ է վերանալ:
– Ոչ: Իհարկե, ապաշրջափակված տնտեսության մեջ օլիգարխիկ խմբավորումների
ձեւավորումն ավելի բարդ է, բայց դա մեր քաղաքական կուլտուրայի տարրն է:
Ինձ համար օլիգարխը նույնն է, ինչ որ փողով ընտրված պատգամավորը: Այսինքն՝
եթե հայերի մեջ 100 հոգի տնտեսական գործունեությամբ է զբաղվում, ստացվում
է, որ ի վերջո մեկը դառնում է զոռբա: Դա մեր հետամնացության
արտահայտությունն է, քանի որ մենք ոչ թե օրենքի երկիր ենք, այլ
ավանդույթի:
– Չե՞ք կարծում, որ իշխանություններն իրենք թույլ չեն տա ապաշրջափակում
եւ մենաշնորհների վերացում, քանի որ իրենց իշխանությունն առաջին հերթին
հիմնված է օլիգարխիայի վրա:
– Գուցե ճիշտ եք, գուցեեւ՝ ոչ: Չեմ կարծում, որ օլիգարխը գլխացավանք չէ
նույն իշխանության համար: Շատ պարզ պատկերացում կա, որ օլիգարխներ
ունենալով՝ իշխանությունը դրանցից սնվում է: Բայց ցանկացած իշխանության
վտանգը հենց իր ներսում է: Մեզ մոտ որեւէ իշխանություն չի փոխվել եւ
առայժմ չի փոխվի ընդդիմության ջանքերով: Այն միշտ փոխվել է ներսից։
– Այսինքն՝ Դուք էլ եք գտնում, որ Հայաստանում նախադրյալներ չկան որեւէ գույնի հեղափոխության համար:
– Եթե նկատի ունեք Վրաստանում եւ Ուկրաինայում տեղի ունեցածը, ապա մի
կարծեք, որ վրացիները մեզանից մի կարգով բարձր ժողովուրդ են: Հնարավոր է,
որ ովքեր հեղափոխություն կազմակերպեցին Վրաստանում, վաղը նույնն անեն նաեւ
Հայաստանում: Ես 100 տոկոսով չեմ տիրապետում վրացական հեղափոխության
ծագումնաբանությանը, սակայն եթե մեկը գա եւ այստեղ էլ ծախսի 10 կամ 100
մլն դոլար, կարող է եւ իշխանություն փոխվել: Վերեւում ես ամենեւին դա
նկատի չունեի: Պարզապես, հասարակությունն այնքան թույլ է օրենքների
նկատմամբ, այնքան ավանդապաշտ է, որ նման հասարակություններում միշտ
առաջանում են այնպիսի երեւույթներ, ինչպիսիք են, ասենք, տնտեսության
օլիգարխիկ մոտեցումները: