Հայկական կինոռեժիսորներին խորհուրդ է տալիս Հոլանդիայի կինոթատրոնների ցանցի համասեփականատեր, Հոլանդիայի Կինոթանգարանի խորհրդի անդամ Հայկ Բալյանը
Հայկ Բալյանի պապերը թուրքական ջարդերից փախչելով` հասել են Եգիպտոս, ապա տեղափոխվել են Նիդեռլանդներ: Հ.Բալյանը մանկուց շրջապատված է եղել կինոյով, նրա հոլանդուհի մայրը ֆիլմեր էր թարգմանում, քեռին ֆիլմերի դիստրիբյուցիայով էր զբաղվում, իսկ հայ հայրիկը փոքր կինոարտադրության տնօրեն էր: «Հայրս գնեց իր առաջին «Մետեոր ֆիլմս» ընկերությունը, քանի որ կինո շատ էր սիրում, իսկ հետո կինոյով սկսեցի զբաղվել նաեւ ես: Կարծես կինոն ինձ ժառանգաբար է հասել»,- ծիծաղով ասում է նա: Հայկ Բալյանը ստեղծագործող չէ, պարզապես կինոյի մեծ գիտակ ու դիստրիբյուտոր է, նաեւ՝ Եվրոպական կինոյի ակադեմիայի անդամ: Նրա նախասիրությունների մեկ այլ ոլորտը կենդանիներն ու թռչուններն են, այն ամենը, ինչը մեզ ի վերուստ տվել է բնությունը: Հ.Բալյանը Ամստերդամի «Արտիս» թագավորական կենդանաբանական այգու տնօրենն է: Եվ հյուր գալով Երեւան որպես «Ոսկե ծիրանի» «Հայկական համայնապատկեր» մրցույթի ժյուրիի անդամ, նա իր առաջին օրը անցկացրեց Երեւանի կենդանաբանական այգում: Եթե կինո արտադրելը նրա մասնագիտությունն է, ապա կենդանիներով շրջապատված լինելը նրա մանկության երազանքն է:
– «Հայկական համայնապատկեր» մրցույթի միջոցով կարողացա՞ք պատկերացում կազմել հայկական կինոյի մասին:
– Ես տեսա այն բոլոր հայկական ֆիլմերը, որոնք ցուցադրվեցին «Ոսկե ծիրանի» «Հայկական համայնապատկեր» մրցույթում, քանի որ պարտավոր էի որպես ժյուրիի անդամ անել դա, եւ կարող եմ ասել, որ իմ տեսածի մեջ քիչ չէին գեղեցիկ ու հաճելի ֆիլմերը: Իհարկե, այդ ֆիլմերը դիտելով՝ հայկական կինոյի մասին պատկերացում չես կազմի, քանի որ դրանք Իրանում, Գերմանիայում, Ամերիկայում ապրող հայազգի ռեժիսորների աշխատանքներն են: Այդ ֆիլմերի միակ ընդհանուր կետը ռեժիսորի ազգանունն էր, որը հուշում էր նրա հայ լինելու մասին: Իսկ ֆիլմերը շատ տարբեր էին: Եթե փորձեք դիտել այն ֆիլմերը, որոնք մի քանի տարվա ընթացքում արտադրել է, ասենք, Գերմանիան, ապա նույն պատկերը կստանաք: Սակայն տարբերությունը չպիտի բացառի մշակութային ընդհանրությունը, գերմանական ֆիլմերում այն նկատվում է, իսկ հայկական կինոյի դեպքում նման ընդհանրության մասին խոսել չենք կարող:
– Հետաքրքիր է իմանալ, թե ինչպե՞ս է աշխատում հոլանդական կինոինդուստրիան, որն, ի տարբերություն նույն Գերմանիայի, եւ առավելեւս, Ֆրանսիայի, խոշոր կինոանախագծեր չի ստեղծում:
– Հոլանդիան փոքր երկիր է, եւ տարիներ առաջ գտնվում էր նույն այն վիճակում, որում հիմա գտնվում է Հայաստանը: Երբ 1970-ականներին մենք սկսեցինք զբաղվել կինոդիստրիբյուցիայով, մենք տարեկան ընդամենը 1-2 ֆիլմ էինք նկարահանում: Եվ այդ ֆիլմերը (ճիշտ այնպես, ինչպես հիմա Հայաստանում) տարբեր փառատոների էին ներկայացվում, որոշ ֆիլմեր կարող էին ցուցադրվել նաեւ արտասահմանում, սակայն իրական կինոինդուստրիա մենք չունեինք: Ասեմ, որ ֆիլմ նկարահանելն ու այն վաճառելը շատ բարդ հարց է բոլոր երկրների համար` անկախ երկրի չափերից: Պարզապես մեծ երկրները կարողանում են կինոյի մեջ ավելի շատ գումար ներդնել եւ ավելի ու ավելի են կարեւորում ֆիլմերի վաճառքի լուրջ կազմակերպումը:
– Կարո՞ղ եք հուշել, թե ինչպիսի հայկական ֆիլմերը Եվրոպայում վաճառվելու շանսեր կունենան:
– Կինոն առաջին հերթին դիստանցիա է պահանջում, եւ երբ դու անընդհատ քո արվեստին մի տեսանկյունից ես նայում, այլեւս այն չես ընկալում: Ես գիտեմ, որ դուք նախընտրում եք դրամա նկարահանել, սակայն, եթե փորձ արվի լավատեսական կատակերգություն նկարահանել, այն հաջող դիստրիբյուցիա կարող է ունենալ: Իհարկե, փառատոներում նախապատվությունը տրվում է հենց դրամաների, սակայն, եթե հաշվի առնենք, որ ֆիլմում հիմնական պատմությունից բացի՝ պետք է նաեւ այդ պատմությունը ներկայացնող հայացք լինի, ապա այդ հայացքը կարող է լավատեսական լինել: Սարսափ, ֆանտաստիկա ժանրերի մեծ բյուջե ունեցող ֆիլմեր հիմա Հայաստանում չես նկարահանի, ինչպես նաեւ առաջին մեծության դերասանների չես ներգրավի, քանի որ դրա համար շատ մեծ փողեր են հարկավոր: Իսկ փոքր, ուրախ կոմեդիա նկարահանել կարող եք: Կարծում եմ, պետք է այդպես սկսել կինոինդուստրիայի վերականգնումը: Իսկ երբ ուղեցույցը փառատոներն եք համարում, ապա ֆիլմերի հաջող դիստրիբյուցիայի մասին չեք կարող մտածել: Ընդհանրապես բոլոր փառատոներում էլ նույն պատկերն է. ցուցադրվում են ֆիլմեր, որոնք նախատեսված են նեղ լսարանի համար եւ փոքր-ինչ ծանր են դիտվում մեծ էկրաններին: Հիմա ես տարիքս առած մարդ եմ, ու պատկերացրեք, թե որքան ֆիլմեր եմ հասցրել դիտել կյանքիս ընթացքում: Եվ հաշվի առեք, որ ֆիլմեր դիտել սկսել եմ 12 տարեկանից: Թվում է, որ ողջ կյանքս զբաղվել եմ կինոդիտումներով, ֆիլմերի արտադրությամբ, կինոքաղաքականության մշակմամբ եւ դիստրիբյուցիայով: Եվ հիմա կարող եմ համոզմունքով ասել` կինոպրոբլեմները նույնն են բոլոր երկրներում. հազարավոր ֆիլմեր են արտադրվում, բայց դրանց չնչին տոկոսն են մեծ լսարան ձեռք բերում: Եվ փոքր երկրներին ուղղակի անհրաժեշտ է փառատոն ունենալ, քանի որ այն դիստրիբյուցիայի տեսակներից մեկն է: Կա մարդկանց մի շրջանակ, որը փառատոնից փառատոն է ճամփորդում ու նոր ֆիլմերի լուրերը տարածում է միջազգային կինոշուկաներում: Նման մարդկանց շնորհիվ են «արտհաուսային» ֆիլմերը գնորդներ ու լսարան ձեռք բերում: Դրա վառ օրինակը Ֆասբինդերի ֆիլմերն են, որոնք տարածվեցին աշխարհով փառատոների շնորհիվ: Գերմանացիներն առանձնապես չեն սիրում նրա ֆիլմերը, սակայն աշխարհը դրանք լավագույն ոչ կոմերցիոն ֆիլմերի շարքին է դասում: Գերմանիայում 7 տարի ապրելով, ես հասկացա, որ կինոյի խնդիրները անբաժան են ընդհանուր մշակույթի խնդիրներից: Սովորաբար լավ կինո չեն ունենում այն երկրները, որոնց քաղաքացիները սեփական արվեստով ու մշակույթով չեն հետաքրքրվում: Իսկ վատ ֆիլմերը պարզապես ընդգծում են այդ անտարբերությունը:
Հիմա կինոյում էմոցիաներն ու քաղաքականությունը այնքան են խառնվել, որ դատել ու ասել, թե ի՞նչը կարող է օգնել հայկական կինոյի զարգացմանը, ես չեմ կարող: Նույնիսկ, երբ ինքս խորհուրդ տվեցի կոմեդիա նկարահանել: Թվում է, որ կոմեդիան շատ պարզ ու շահեկան ժանր է, սակայն այդտեղ էլ բարդություններ կան: Սկզբում հարկավոր է օրիգինալ պատմություն գտնել, ամենակարեւորը հենց այդ «story»-ն է` պարզ ու հասկանալի պատմությունը:
Հայաստանը շատ երիտասարդ երկիր է (ես մարդկանց մասին չեմ խոսում, այլ` պետության), որը կառուցվածքային էքսպերիմենտներ է դեռ անում եւ դժվարանում է իր սեփական ուղին գտնել: Սակայն նույնիսկ այս փոքր-ինչ շփոթված իրավիճակում Հայաստանը չպիտի մոռանա, որ դարեր շարունակ այն իր աշխարհագրական դիրքի պատճառով` տարբեր մշակույթների խաչմերուկ է եղել: Մի կողմից՝ Ռուսաստանն է ու սովետական անցյալը, իսկ մյուս կողմից` Թուրքիան, Իրանն ու այլ մուսուլմանական երկրները: Խաչմերուկ լինելը կարող է նաեւ ուժի նշան լինել, եթե այդպես ես գիտակցում: Բայց ես նկատում եմ, որ հիմա հայաստանյան հասարակության մեջ դեռ շարունակում են գործել սովետական մեխանիզմները, մարդիկ չեն կարողանում ազատորեն արտահայտել իրենց կարծիքը:
– Դուք եղել եք Երեւանի կենդանաբանական այգում: Միանգամից հարց է ծագում. շա՞տ տխուր էր:
– Չեմ ուզում խաբել, բայց միաժամանակ ուզում եմ օպտիմիստ լինել: Երեւանի կենդանաբանական այգին կառուցվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին` գերմանացի բանտարկյալների ուժերով: Եվ հիմա, երբ արդեն 21-րդ դարն է, այն ունի նույն այն կառուցվածքը, ինչ ունեցել է տասնամյակներ առաջ: Կարծես այնտեղ ժամանակն առաջ չի գնում, ու դեռ շարունակվում է Սովետական Կայսրության իշխանությունը: Մինչդեռ այլ սովետական երկրներ` Չեխիան, Ռումինիան եւ այլն, կարողացան շատ լուրջ զարգացնել ու մոդեռնացնել իրենց աշխատանքը: Շատերը օգտվեցին միջազգային փորձից ու գիտելիքներից` արդյունքում ստանալով ժամանակակից կառուցվածք ունեցող այգիներ: Միգուցե Երեւանի այգին չի կարող հասկանալ մոդեռնացման անհրաժեշտությունը, քանի որ կտրված է աշխարհից: Ժամանակ, փող ու գիտելիքներ են պետք` Երեւանի կենդանաբանական այգին վերակառուցելու համար: Հասկանալի է, որ Հայաստանը հիմա պայքարում է իր գոյության համար եւ ժամանակ չունի զբաղվել կենդանիներով: Իսկ երբ բոլոր ուշադրությունը կենտրոնանում է մարդկանց վրա, կենդանիներն անպայման տուժում են: Սակայն ես, միեւնույն է, չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ Երեւանի կենդանաբանական այգու ղեկավարները չեն փորձում գործնական կապեր հաստատել այլ պետությունների այգիների հետ: Փորձը երբեք քիչ չի լինում, կարծում եմ, շատ բան կարելի է սովորել հենց Չեխիայի այգուց, որտեղ կարողացան կարճ ժամանակում լուրջ վերափոխումներ անել: Հարց պետք է դրվի, թե ինչպե՞ս այգին դարձնել ավելի լավը: Եվ այդ հարցը դնելուց հետո` քննարկել ու գործի անցնել: Գիտեմ, որ ձեր այգին Կենդանաբանական այգիների ասոցիացիայի անդամ է, իսկ դա նշանակում է, որ կարելի է հաճախ մասնագետներ հրավիրել ու նրանց խորհուրդները լսել: Կենդանաբանական այգիներն ընդհանրապես շատ «բաց» աշխարհ են, որտեղ գաղտնի ինֆորմացիա չկա (ի տարբերություն կինոյի), եւ ոչ ոք չպիտի իրեն միայնակ զգա:
– Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞ւ մեր այգին չի ուզում օգտվել այլ մասնագետների փորձից: Մանավանդ, որ նման լավ առիթ է ստեղծել Ձեր այցը:
– Երբ որեւէ այգի ահազանգ է տալիս, բոլորը հասնում են օգնության: Հավատացնում եմ ձեզ, դա իրոք այդպես է: Սակայն օգնության խնդրանքը պետք է առաջինը հնչեցնի Երեւանի այգին: Կենդանաբանական այգիները ծայրաստիճան կարեւորություն ունեն երեխաների կրթության, բնությանը ծանոթանալու գործում: Մեր մոլորակի վրա մարդ արարածը ապրել է կենդանիների հետ, հետո կորցրել այդ համատեղ կեցության հուշերը: Եվ հիմա, երբ խոսելու, նաեւ բողոքելու ունակություններից զուրկ կենդանիներին մենք փակել ենք վանդակներում, ապա գոնե պետք է թույլ տանք մեր երեխաներին ժամանակ առ ժամանակ բնության ամբողջականությունը հասկանալ, իրենց սեփական աչքերով համոզվել, որ մարդն այս մոլորակի միակ բնակիչը չէ: Եվ, եթե ուզում ենք, որ մեր երեխաները ձկներին ու արջերին ոչ թե՝ միայն նկարների վրա, այլ` լճերում ու անտառներում տեսնեն, ուրեմն հիմա պետք է այդ մասին մտածենք: Ի դեպ, բնությունը հասկանալն ու իմանալը ոչ միայն զուտ էմոցիոնալ, այլեւ տնտեսական նշանակություն ունի: Չէ՞ որ հիմա մեր մոլորակի վրա դանդաղ ընթացող էկոլոգիական աղետ է տեղի ունենում: Եվ երբ մենք սպանում ենք մեր լճերում ու ծովերում ապրող ձկներին, ապա գալու է մի պահ, երբ ստիպված ենք լինելու ձուկ «արտադրել»: Երբ «սպանում» ենք բոլոր ծառերը, ապա հետագայում հսկայական գումարներ ենք ծախսելու` դրանք նորից աճեցնելու համար: Զարգացած կենդանաբանական այգիները հենց դա են կարեւորում եւ լուրջ ուսումնասիրություններ են անում: Համոզված եմ, որ եթե ցանկանում ես զարգացնել էկոնոմիկան, պետք է զարգացնես կենդանաբանական այգին: Այգիները անփոխարինելի օգնականներ են, նույնիսկ, եթե նրանց օգնությունը արագ իրեն զգացնել չի տալիս:
– Ամստերդամի կենդանաբանական այգին ունի «Բնությունը արվեստի լավագույն խորհրդատուն է» կարգախոսը: Դուք այդպե՞ս եք մտածում:
– Իհարկե: Մեր այգու տարածքում գործում են բնության եւ կենդանաբանական թանգարանները, կան հսկայական ակվարիումներ ու մանկական ֆերմաներ: Իսկ արվեստը ամենուրեք է, մեր այգու տարածքում, օրինակ, պահպանվել են 200 տարվա պատմություն ունեցող հոլանդական շենքերը: Կար ժամանակ, երբ մենք էլ չէինք կարող մեր կենդանիներին պահպանել ու այգին զարգացնել, բայց մենք որոշում կայացրեցինք ու քայլ առ քայլ կարողացանք այդ որոշումը իրականացնել: Երբ, օրինակ, ցանկացանք թիթեռների բաժին բացել, երկար ժամանակ ուսումնասիրեցինք աշխարհի փորձն ու գտանք ամենագեղեցիկ տարբերակը:
– Իսկ չե՞ք փորձել Երեւանի այգու հետ որեւէ կոնկրետ ծրագիր իրականացնել:
– Ես փորձեցի մի քանի տարի առաջ անել դա: Հիմա էլ եմ փորձել: Կարծում եմ՝ մոդեռնացումը պետք է սկսել կրթական ծրագրերից, մասնագետների վերապատրաստումից: Երեւանում պետք է գտնվի մի մարդ, որը կօգնի այդ ծրագրերը մշակել: Այլապես մենակ ես ոչինչ անել չեմ կարող:
– Մեզ կենդանաբանական այգին շատ է պետք: Ինչպես նաեւ՝ կինո…
– Կարծում եմ, մեծ իմաստով Հայաստանին հիմա կուլտուրա է պետք: Առանց կուլտուրայի մարդը մարդ չէ, բնությունը բնություն չէ, տնտեսությունն էլ տնտեսություն չէ: Եվ եթե խոսքը գնա իմ աջակցության մասին, կարող եմ ասել, որ ես հիմա դեպի Հայաստան եմ ուղղել իմ ուշադրությունը: Այստեղ ունիկալ օձեր կան, որոնք կարող են ներկայացվել աշխարհին: Կան ընձառյուծներ, արջեր: Հայ երեխաները պետք է իմանան՝ որքան հարուստ է իրենց շրջապատող բնությունը: Եվ երբ ընկալեն դա, զարգացած, խելացի ու հպարտ մարդիկ կդառնան` հետագայում էլ կարողանալով իրենց գործն անել ավելի լավ, քան անում են այսօրվա կենդանաբանական այգում աշխատող մարդիկ: Իմ ասածը բնավ էլ կոնկրետ մարդկանց մասին չէ, ավելի շուտ ես ուզում եմ կուլտուրայի մասին խոսել: Չէ՞ որ, երբ մարդը գիտելիքների ու կուլտուրայի մեծ պաշար է ունենում, նա կարողանում է ավելի խելամիտ ու խորը կռվաններով բանավիճել: Ի դեպ` բանավեճի պակաս ես նկատեցի նաեւ «Ոսկե ծիրանում»: Մարդիկ դիտում են ֆիլմերն ու ուզում են քննարկել դրանք, սակայն դա անելու հնարավորություն չեն ունենում: Կան ֆիլմեր, որոնք պարզաբանման, յուրատեսակ «պատուհան» բացելու կարիք ունեն: Հանդիսատեսն ուզում է, որ այդ պատուհանը բացվի իր համար, որ ինքն էլ կարողանա իր սեփական հայացքը «մաքրել», ավելի շատ բան հասկանալ, սովորել, քննարկել: Կարծում եմ, կուլտուրան գիտելիքների ու քննարկումների ճանապարհով է ձեռք բերվում: