Էջմիածնի Մուսալեռ գյուղը շատ տարբեր է այն Մուսալեռից, որի մասին մենք շարունակում ենք խոսել ներկայով: 1915թ. մուսալեռցիների հերոսամարտն այնքան մեծ արմատներ է ձգել, որ այսօր էլ հիշում ենք Մուսալեռան շուրջ հայկական վեց գյուղերի ինքնապաշտպանական կռիվները, ավելի ճիշտ` սվեդիահայերի ինքնապաշտպանական մարտերը: Հենց այս պատմությամբ էլ ապրում է մերօրյա Մուսալեռը:
Ջութակահար-խոհարարի հետ
Վանաձորցի Բելլայի հետ քայլում եմ Մուսալեռ տանող ճանապարհով: Բելլան քիչ է խոսում, այն էլ` կտրուկ ընդհատումներով: Ես էլ` հարցերի առատությունից սկսում եմ ամաչել, ինչը, սակայն, Բելլան չի նկատում: Հետո Բելլան սկսում է ոգեւորված պատմել 1988թ. Վանաձորի երկրաշարժի մասին, երբ մի ամբողջ թաղամաս ավերվեց: Ջութակահար Բելլան ցավով է հիշում անցյալն ու ավելի մեծ ցավ ապրում ներկայի համար, քանի որ մինչ օրս Վանաձորի քիմիական գործարանի տարածքը նախկին կիրովականցիներին հիշեցնում է կորուստների պատմությունը: Բայց այդ ամենը Բելլան կարծես թողել է իր Կիրովականում, որտեղից հեռացել է շուրջ 20 տարի առաջ: Այժմ Բելլան աշխատում է Երեւանում` իբրեւ խոհարար, չնայած երկրորդ մասնագիտությամբ բանասեր է եւ ավարտել է Երեւանի Խ. Աբովյանի անվան պետական մանկավարժական համալսարանի բանասիրության ֆակուլտետը: Մուսալեռան մասին խոսելիս Բելլան շատ մեծ զգուշավորություն է ցուցաբերում: Անգամ կեսօրվա նարնջագույն շոգի, այգիների դատարկության ու անմշակ հողատարածքների համար Բելլան ունի իր մեկնաբանությունը: Ու տպավորությունն այնպիսին է, ասես, տունդ մտած անծանոթից ամեն կերպ փորձում ես թաքցնել տանդ ակնհայտ փոշին, ջահից կախված սարդոստայնը, որը տանտիրոջից թաքուն ընկնում է հյուրի աչքը, իսկ տանտիրուհին դատարկ պահարանների դարակները բացուխուփ անելով՝ մտացիր մոտենում է հյուրին: «Մեր գյուղում վիճակը լավ ա: Այգիներում աշխատում են առավոտներն ու երեկոները: Ուսանողները շատ են: Գյուղում շատերն աշխատում են տպարանում, ոմանք էլ՝ օդանավակայանում: Սա ավելի շատ ավան ա, քան գյուղ»,- ասում է Բելլան: Նորից շարունակում ենք քայլել: Ավտոբուսի կանգառից մինչեւ գյուղամեջ ուղիղ մեկ կիլոմետր է: Այս մասին անծանոթ հյուրերին ասում են բոլոր մուսալեռցիները: Բելլան բացում է սեւ հովանոցը, որից այն կողմ արեւն ու իրականությունը կորցնում են իրենց գույները: «Գիտես, ես չեմ սիրում էս գյուղը»,-կարծես իմ ներկայությունը մոռանալով` ինքն իր հետ խոսում է կինը: Հասնում ենք գյուղապետարանի մոտ: Ջութակահար-խոհարարը շտապ հրաժեշտ է տալիս ու հեռանում: Մի քանի քայլ գնալուց հետո շրջվում է ու ինձ տեղեկացնում գյուղապետարանի շենքի առջեւ գտնվող խաղողագործ կնոջ արձանի մասին: «Սա էլ աշխատավորուհու արձանն ա»,- նշում է ջութակահար-խոհարարը, ում, դժբախտաբար, չհասցրեցի լուսանկարել: Հենց գյուղի ճամփաբաժնում էլ հանդիպեցի Պապիկին` արեւային սեւ ակնոցով եւ նարնջագույն գլխարկով: «Պապիկ ջան, ձեզ հետ կարո՞ղ եմ խոսել»,- հարցրի ես: Նա զարմացած շրջվեց դեպի ինձ ու ասաց. «Անունս որտեղի՞ց գիտես»: Պարզվեց` պապիկի անունը Պապիկ է, ազգանունն էլ` Պողոսյան: «Ախր, էդպես էլ չեմ հասկանում, էս ախպերս ուրիշ անուն չգտա՞վ ինձ համար, հը՞»,- ասում է Պապիկն ու ծառի շվաքի տակ հարմար տեղավորվելով` սկսում է պատմել գյուղի պատմությունը, որը վաղուց անգիր են արել անգամ երիտասարդ մուսալեռցիները: «Պապիկն ամեն ինչ գիտի: Հես ա մեկ-մեկ կպատմի»,- նշում է տաքսի ծառայության դիսպետչեր Վազգենը:
Մուսալեռից դեպի Բեռլին` «ման գալով»
«Սա իսկական Մուսալեռը չի, էն մնաց թուրքերին: Էս գյուղը եղել ա Հովսեփ աղայինը»,- Մուսալեռի մասին հենց այսպես է սկսում խոսել Պապիկ Պողոսյանը` պատմելով նաեւ այդ Հովսեփ աղայի մասին, որը զինվորական էր եւ այս տարածքը ստացել էր որպես ընծա: «1930-ականների գյուղ ա: Ես էս գյուղ եկել եմ հենց հիմնադրումից մի քանի տարի հետո` 1933թ.: Հայրս շատ շուտ ա մահացել: Ես, ախպերս ու մայրս` երեքով եկանք գյուղ: Սովետի ժամանակ էս գյուղը լավ էր ապրում: Այ, գյուղի էն մասում բրնձաղաց ունեինք: Չէ, գյուղը բրինձ չուներ` մյուս գյուղերից էին բրինձը բերում: Իսկ հիմա ավերված ա»,- հիշում է Պապիկ պապը` հիշողություններով հասնելով մինչեւ Հայրենական մեծ պատերազմ, երբ գյուղի այն ժամանակվա ջահելներով մասնակցեցին պատերազմին: «Շատերը չեկան: Ես սվյազի վրա էի: Ես չեմ կռվել: Դե էնպես` ճակատ ճակատի չեմ կռվել: Ինձ համար ման գալով Հիտլերի քաղաքն եմ հասել` Բեռլին»,- իր «կռված» տարիների մասին ծիծաղելով պատմում է Պապիկ Պողոսյանը, ու առանց ծիծաղի պատմում գյուղի ներկայի մասին, որտեղ հոգսերը բավականին շատ են: «Ի՞նչ են ասում, ասում են՝ մեր գյուղում ապրուստը լա՞վ ա: Ի՞նչն ա լավ` առաջ մեր գյուղի տպարանում` «Մուսալեռում», աշխատում էին քանի-քանի հոգի: Իսկ հիմա մարդիկ թուղթ էլ չեն տպում, ի՞նչ անես: Ստից էլի, մի տասը-քսան հոգի աշխատում են: Կար ժամանակ, որ օդանավակայանում էին շատերն աշխատում: Բայց հետո կրճատումներ եղան: Գյուղացու վիճակը միշտ էլ նույնն ա եղել, աղջիկ ջան: Միշտ էլ վատ ա եղել: Գյուղացին ապրում ա հողով, իսկ հողն էլ կենդանանում ա պարարտանյութով, ջրով»,- նշում է Պապիկը` վրդովվելով գյուղացու հոգսերի այդչափ առատությունից, որին ավելանում է նաեւ ջրի խնդիրը: «Ասում եք` քաղաքին մոտ ենք: Ջուրը տալիս են օրումեջ, հըլա վախտ կա, որ էդ օրումեջն էլ չի լինում»,- ասում է պապը, ով, ինչպես պարզվեց` արմատներով Սիսիանի Բռնակոթ գյուղից է: «85 տարի ա` էս գյուղում եմ ապրում, բայց շատ եմ կարոտում իմ գյուղը»,- Բռնակոթը հիշելով՝ ասում է Պապիկ Պողոսյանը` ասելով, որ ինքն իր ծննդավայրից հեռացել է, երբ դեռեւս երկու տարեկան էր:
Մուսալեռում քայլելիս չես կարող չնկատել, որ այս գյուղն, ի տարբերություն մյուս գյուղերի, առանձնանում է իր կիսաքանդ տներով, որտեղ, սակայն` չնայած վտանգավորությանը, բազմաթիվ մարդիկ են ապրում: Ընդ որում` այդ կիսավեր տները երկհարկանի են ու փայտյա:
Կապարե հոգսերով` փայտյա տները
Երկհարկանի փայտյա շինությունը գյուղի հին շենքերից է: Ֆանտաստիկ ժանրի սիրահար գրողների համար այս շինությունը կարող է նյութի լուրջ թեմա դառնալ: Շենքի հարեւանությամբ բնակվող արագիլների ընտանիքից բացի, որեւէ մեկը դրսում չի երեւում, ուստի ստիպված բարձրացա փայտյա խարխուլ աստիճաններով: Տան դուռը մի քանի անգամ թակելուց հետո` բնակիչներից մեկը բացեց այն: Մութ ու ցածրիկ առաստաղներով այս տան երեխաները նարդի էին խաղում: Գեւորգն ու Կարենը ստիպված էին նարդին փակել` խաղը թողնելով անավարտ: Հետո ներս մտավ Գեւորգի քույրը` Մարիամը, թաց շորով սրբեց սեղանի մակերեսն ու նորից հեռացավ: Գյուղի երիտասարդները նախ ինձ ուղղեցին` ասելով, որ Մուսալեռը ոչ թե գյուղ է, այլ` ավելի շատ ավան: «Ուրիշ գյուղերի նման չէ: Մենք ամեն օր կարողանում ենք քաղաք գնալ: Սա մի տեսակ խաչմերուկ է` Էջմիածնի ու Երեւանի միջեւ: Հենց էդ էլ օգնում ա, որ մեծամասնությունը քաղաքում աշխատի»,- ասում է Կարենը` Գեւորգի ու Մարիամի մորաքրոջ տղան: Հետո զրույցին միացավ Գեւորգը. «Մենք չորս երեխա ենք: Երկու ախպերներս աշխատում են քաղաքում: Ես հըլա աշխատանք չեմ գտել: Սպասում եմ, տեսնեմ, էլի: Հայրս տարիներ առաջ ա մահացել: Մայրս ու մենք արդեն հարմարվում ենք դժվարություններին»։ 16-17-ամյա Գեւորգը տարիքից բավական մեծ է երեւում: Դժվարությունների մասին նրանք այնքան սովորական են խոսում, ասես` խոսեն արեւի գալու ու գնալու մասին: «Միշտ էլ էս տանն ենք ապրել: Հա, բա ո՛նց չենք տեսնում, որ փլվում ա: Բայց ի՞նչ անենք: Կարա՞ք ասեք, ի՞նչ անենք»,- աչքերը հառելով գետնին՝ ասում է Գեւորգը` ակնարկելով, որ բոլոր դժվարություններն էլ իրենց համար են, եւ միայն իրենք պետք է այն հաղթահարեն, քանի որ ոչ ոք իրենց այդ հարցերում չի օգնելու: Նորից քայլում եմ գյուղի ներսում թաքնված կիսաքանդ տների բակերով: Բակերից մեկում հանդիպում եմ տիկին Կատարինային ու Անուշին: Երկուսն էլ ինձ շփոթում են աղանդավորի հետ ու սկսում ծիծաղել: Քիչ անց հարեւաններին միանում է տիկին Մերին: «Դուք լրագրող եք: Ուրեմն հաստատ ինձ օգնելու եք: Մեզ բոլորը մոռացել են»,- ասում է տիկին Մերին: Հարեւանները փորձում են նրան հանգստացնել: Փայտյա աստիճաններով տիկին Մերիենց տուն բարձրանալիս այնպիսի տպավորություն էր, ասես, ուր որ է` ցած ես ընկնելու: Բայց տիկին Մերին` չսպասելով իմ արձագանքներին, շարունակ խոսում էր: «Մենք Իրանից ենք եկել: Մի քանի տարի առաջ Տվերում էինք ապրում: Աղջիկս ու թոռս էլ, արդեն մի չորս ամիս է, եկել են Ռուսաստանից: Ամուսինս Ռուսաստանում մահացավ»,- այս բառերը մնացին տիկին Մերիի կոկորդում, որովհետեւ նա այլեւս անկարող էր զսպել արցունքները: Թոռը` Արթուրը, հարեւանցիորեն նայում է տատիկին ու սառը հայացքով գլուխը թեքում: «Գիտեք քանի ամիս ենք Մուսալեռի հուշարձանի մոտ քնել: Տուն չունեինք: Էս էլ մեր տունը չի: Չէ, վարձ չենք տալիս: Մեզնից բացի, ուրիշ ո՞վ էստեղ կարա ապրի»,- ասում է կինն ու ցույց տալիս պատերի մեծ խորշերը, որոնք տեղ-տեղ ստվարաթղթով փակել են: «Տեսնես Աստված կա՞ վերեւում: Եթե կա` մեզ հաստատ կլսեն»,- ավելացնում է Մերի Զաքարյանը` հավելելով, որ իր թոշակը բավականացնում է միայն կոմունալ վճարումների համար: Անմարդկային պայմաններում ապրող տիկին Մերիենց տանը աչքի ընկնող միակ առարկան հեռուստացույցն էր, այլ բան` կարծես թե, նրանց 1 սենյականոց կիսավեր, մութ «բնակարանում» չկար: Այս «տանը» նույնիսկ լամպը սովորական տեղում չէր. այն ոչ թե առաստաղի մեջտեղում էր, ինչպես սովորաբար լինում է, այլ տարբեր լարերով հասցրել էին հեռուստացույցի մոտ, քանի որ միայն այնտեղ էին կարողացել այն հարմարեցնել: Բակում հարեւանները բարդու ծառի տակ նստած՝ դեռ շարունակում էին զրուցել ու մտահոգվել հարեւան Մերիի համար: 60-ամյա տիկին Մերին երկու երեխա ունի` աղջիկ ու տղա: Այժմ նա ապրում է աղջկա եւ թոռան հետ, տղան Ռուսաստանում է, որի մասին, սակայն, նա այդպես էլ մեզ հետ չխոսեց: Աղջիկը հավաքարար է աշխատում Մուսալեռի խանութներից մեկում, ու հենց նրա ստացած աշխատավարձով էլ մի կերպ գոյատեւում են: Տիկին Մերիի թոռը դպրոց չի գնում, քանի որ նա Ռուսաստանում ռուսական կրթություն է ստացել, իսկ Մուսալեռում ռուսական դպրոց չկա: Ու այդ պատճառով Արթուրը, ով պետք է 7-րդ դասարանցիների հետ դպրոց հաճախեր, դպրոց չի գնում:
Ես արդեն բավականաչափ հեռացել էի նրանցից, երբ Կատարինա տատը գոռաց իմ ետեւից` «Գրեք, մի բան արեք էլի, որ օգնեն Մերիենց ընտանիքին»: Հենց այս ծանր մտածմունքներով էլ հեռացա գյուղից` հասկանալով, որ այսօր մենք այնքան ենք տարվել մեր պատմության էջերով, որ մոռանում ենք ներկայի մասին, որի ծանրությունից հաճախ փակում ենք մեր աչքերը` մի պահ երազելու մղումով: