Վիլյամ Սարոյան

Ջազը

Մեր քաղաքում սիմֆոնիա էր հնչում, սակայն այն ձեւից ու նրբագեղությունից զուրկ էր: Այն սկիզբ էր առնում լռությունից, խավարից ու երազից: Եվ քաղաքի արթնանալուն համընթաց բացվում էր օրը, սիմֆոնիայի երաժշտությունն ու ռիթմերը դառնում էին ավելի բարձրագոչ ու արագաշարժ: Օրը օրին երաժշտությունը հորինվում էր զանազան հնչյուններից ու ռիթմերից: Ավելի ուշ, մեկ-երկու տարի անց, մտաբերելով մեր բոլոր օրերը, մենք հասկացանք, որ դրանք ամենքը միասին միահյուսվելով վերածվում են մի սիմֆոնիայի, եւ դա մեր կյանքի սիմֆոնիան էր` մեր ողջ հոգիների, մեր շարժման, երկրի երեսին մեր ներկայության:

Երազի միջից մեզ էին հասնում շոգեքարշի շչոցները, ձիու սմբակների չխկչխկոցը: Այդպես էր ծնվում օրը: Մենք արթնանում եւ ունկնդրում էինք շրջապատող աշխարհի հնչյունները, եւ լսվածը ապրում էր մեր մեջ, եթե նույնիսկ շուրջբոլորը իշխում էր մնջանքը: Մենք անկողնուց դուրս էինք թռչում եւ ականջ էինք դնում լվացարանի ջրի ճողփյունին, մեր սալօջախի փայտերի ճարճատյունին, թեյնիկի մեջ եռացող ջրի շվոցին, դանակների ու գդալների, ափսեների ու պատառաքաղների զրնգոցին, բոլոր այդ քնքուշ, հաճելի, նշանակալի հնչյուններին:

Իսկ դպրոցի բակում հնչում էին մեզ նման բյուրավորների ձայները, եւ յուրաքանչյուրն ուներ անուն, կերպարանք եւ անցյալ, որը ձգվում էր ընդմեջ դարերի առ երկրի ջերմությունն ու քարի կարծրությունը: Հետո հանկարծ հնչում էր սուր էլեկտրական զանգը: Հանդարտվելով եւ մեծերի հաստատած կարգուկանոնին ենթարկվելով, թառում էինք նստարաններին եւ դառնում էինք մարդու ոչնչից ստեղծած ձեւերի մասնիկը: Մենք ունկնդրում էինք մեր ուսուցչուհու` միսս Գամմայի ձայնը, ով մեզ սովորեցնում էր հընթացս որսալ, ըմբռնել:

Իսկ քաղաքում ցեմենտե մայթերին շրխկացնելով անցնում էին մարդիկ, հնչում էր նրանց խոսքը, դեսուդեն էին գնում ձիաբեռնասայլերը, ավտոմեքենաներն ու տրամվայները: Նորակառույցներում, որ աճում էին պարապուտների վրա, տախտակներ էին սղոցում, ցեմենտ էին շաղախում, մեխեր էին գամում եւ խցում էին ամրակները: Մեկեն տասներկու հատ: Արեւը բարձրակետում է: Ամառային օրերի անշարժության մեջ դռդռում էր մի վիթխարի տրակտոր, որը խրվում էր փողոցների դյուրաթեք հողի մեջ: Քաղաքից դուրս գվվում էին պոմպերը, որ անապատի արգանդից ջուր են հանում: Եվ այդ ամենը երաժշտություն էր, նա իր հմայքն ու զարկերակն ուներ, բայց մենք հասկանում էինք, որ այն ամբողջական է, կգա ժամանակը, եւ բոլոր այդ ձայները կմիաձուլվեն մի մեծ ստեղծագործության մեջ, անկրկնելի եւ հիասքանչ, եւ այն կպահպանվի եւ կլինի դարեդար:

Իսկ երբ վրա էր հասնում լռությունը, մեր շնչառության եւ գիտակցության մեղեդային թեմաներում եւ ռիթմերում այդ երաժշտությունը երբեմն կրկին հայտնվում էր մեզ: Երբեմն փողոցից մեզ էր հասնում «Լիբերթի» սինեմատոգրաֆի երգեհոնի քնատ գվգվոցը, փրկության Բանակի մարդկանց երգն ու աղոթքները, տեղացող անձրեւի շրշյունը, «Բիժու» կինոթատրոնի պիանոլայի անզուսպ նվագը, թափառական ավետարանիչների ճիչերը շապիտոյում, իրենց ներսում Հիսուսին գտած աղեկտուր գոչյունները:

Մեզ էր հասնում Գասպարյանի, դդումների թափառիկ վաճառականի կանչի ճչյունը, թափանցիկ սիմինդրով սայլակների նրբին շվոցը, որ գլորվում էր Սանտա-Կլարա փողոցով, ապրանքատար ու մարդատար գնացքների անդադար շաչյունն ու ճռինչը, եւ հանկարծ, որտեղից որտեղ թռչունների գարնանային դայլայլը, սիրային էքստազի մեջ կատուների աղեկեզ ճղճղոցը, եկեղեցու զանգերի զրնգոցը, շչակների ականջ ծակող վայնասունը եւ անցնող հրշեջ մեքենաների դղրդյունը: Իսկ հետո ողջ Ամերիկայից կրկեսի դերասանների հետ մեր քաղաք ժամանած շոգերգեհոնների ձայները, տոնավաճառային մուշտարի կանչողների պերճաբան ճարտասանությունը, եկեղեցական երգեցողությունը, կիրակնօրյա քարոզները, ելույթներն ազատության Փոխառության օգտին, անծանոթ թափառական առեւտրականների խոսվածքը, ովքեր տեղադրել են իրենց վաճառասեղանները մեր ետնախորշերում եւ փորձում էին Օհայո նահանգի հենց Ցինցինատիից բերած պատենտավորված տաբատակալերն ու կախակապերը: Մենք լսում էինք հարյուրավոր մարդկանց ծափահարությունները հանրային նվագախմբի համերգին, որ տեղի էին ունենում կիրակնօրյա անտառային երեկոները դատարանի շինությանը մերձակա զբոսայգում: Այդ ամենը պատկերանում եւ ընկալվում էր որպես երաժշտություն, եւ խոսքերը, որ մեր միտն էին գալիս, հնչում էին անբառ, եւ բոլոր այդ բառերն ու ռիթմերը մեր հուշերում ներդաշնություն էին ձեռք բերում, որից, ինչպես մեզ թվում էր, պիտի որ մեծ երաժշտական ստեղծագործություն ստացվի: Այդ գլուխգործոցի սպասման մեջ մենք անհամբերությունից տոչորվում էինք, եւ վերջապես իմ եղբայր Գրիգորը իր համար իբր կոռնետ գնեց, եւ ես, նստելով դաշնամուրի մոտ, սկսում էի նրանից զանազան տխմար հնչյուններ հանել: Եվ ամեն անգամ ամենահետաքրքիր տեղում հանկարծ միտս էին գալիս մեր անցյալի լավագույն օրերի խոսքի բեկորներն ու մեղեդիները, եւ այդժամ մենք լսում էինք` «Խմիր ինձ համար սոսկ միայն հայացքով», «Վերադարձիր, վերադարձիր Էրին», «Մերիլենդ, իմ Մերիլենդ». եւ ինձ համար այդ երգերը մահկանացու մարդու երկրի երեսին ինչ-որ որոշակի վայրի կարոտի քնքուշ եւ սրտառուչ արտահայտությունն էին, եւ այդժամ մենք լսում էինք «Քեթլին Մավուրին, բացվում է մոխրագույն լուսաբացը», «Մթնշաղում, իմ սիրելիս», «Ես գնում եմ սրտիս կանչով», «Մնաս բարով, մնաս բարով», «Անդորրավետ գիշեր, սրբազան գիշեր»: Մենք մտաբերում էինք այդ հինավուրց երգերի պատառիկները, մարդկային սրտի անթորշոմ առկայծումները, եւ ոչ մի կերպ չէինք կարողանում հիշել, թե որտեղ ենք լսել այդ երգերը, թե ինչպես են դրանք հայտնվել մեր հիշողության մեջ եւ դարձել մեր էության մասը, բայց այդ երգերը միշտ մեզ հետ են, եւ դրանք մենք այլեւս չենք մոռանա:

Եվ չէինք կռահում, որ դրանից հարյուրավոր տարիներ առաջ, ինչ սկսել էր կառուցվել մեր քաղաքը, երկրի երեսին ապրող մարդու երաժշտությունը, որը մենք ագահորեն լսում էինք, դա մարդկային գիտակցության, հոգու եւ մարմնի երգն է, որն արդեն իրականություն էր: Մենք չգիտեինք, որ ամենայն անշիջանելին եւ հիասքանչը մեզ համար արդեն նշանավորված է մեծ երաժիշտների գրած սիմֆոնիկ ռիթմերում, եւ մեզ թվում էր, որ այն ամենն, ինչ կատարվում էր մեր ներսում եւ մեր շուրջը` նոր է, որովհետեւ մենք դեռ նոր էինք այս աշխարհ եկել եւ խորապես համոզված էինք, որ մեր կյանքի լավագույն ակնթարթները պետք է պահպանվեն ներդաշնակ հնչյունների վեհասքանչ հոսքում:

Իսկ ողջ երկրով մեկ հնչում էին նյարդային, խաղացկուն ձայները, եւ դա նոր «ջազ» անունն էր կրում, եւ պարահրապարակներում բոլորը ցնցվում էին նոր երաժշտության տակ:

Այն ժամանակ մենք դեռ պատեֆոն չունեինք, սակայն, դրա կարիքն էլ չունեինք, քանի որ ամեն անկյունում թնդում էր երաժշտությունը: Մենք համարյա զգում էինք այդ երաժշտությունը մարդկանց վարքում, այն բանում, թե ինչպես են նրանք արթնանում, ոտքի ելնում, խոսում, քայլում, ուտում, աշխատում: Սկզբում մենք հիասթափված էինք, քանի որ բոլոր վսեմ ակնկալիքները իջեցված էին ինչ-որ ոտ թափ տալու, բայց ժամանակն անցավ, տարի, երկու, երեք: Մենք արագ աճեցինք, եւ պատերազմից հետո, երբ Գրիգորը պատեֆոն բերեց տուն եւ սկսեց ձայնասկավառակներ գնել, շքերթներից եւ ռազմական իրարանցումից հետո, մենք սկսեցինք ընկալել այդ երաժշտությունը, որը ծնվել էր այս մայրցամաքում մեր ազգային վշտից, հուսահատությունից, մենությունից, եւ համակվեցինք այդ երաժշտության ճշմարիտ խորությամբ եւ իմացանք, որ նրա խղճուկ աղաղակող խայտաբղետության ներքո թաքնված է մարդկային սրտի միեւնույն հնամենի քնքշությունը, միեւնույն հավերժական տենչն առ նրբագեղությունը, սերն ու գեղեցկությունը:

Չհրատարակված գրողը, իր աղջիկն ու անձրեւը

Անձրեւում է, եւ այս ամիսների ընթացքում առաջին անգամ մեր փողոցի սալահատակը տրտում է իր ցոլացրած տներով եւ ժամանակ առ ժամանակ լուսավորվում է անցնող մեքենայի լուսարձակով, որ տամուկ ու սուլող ձայնով ընթանում է փողոցն ի վեր: Նստած եմ մեր տան ճակատամասի սենյակում իմ դուստր Ջոաննայի հետ: Երեք տարեկան փոքրիկ երեխա է նա, որ իր մոր մեծ աչքերն ունի եւ նույն անխռովությունը, եւ նա կանգնած պատուհանի մոտ դիտում է տրտմությունը: Սենյակում իր ներկայության եւ իր լռության պատճառով, ես էլ մանկունակ զարմանքով նայում եմ աշխարհին, եւ ինձ թվում է, որ նրա իմաստությունը մարդկային միակ իմաստությունն է: Տեսնել, խորապես հուզվել կյանքի պատկերով, եւ սակայն ոչինչ չասել: Երբ այսպես աղջկաս կողքին նայում եւ չեմ խոսում, ինձ թվում է՝ խոսքի մասին ավելին եմ ըմբռնում, քան երբեւէ ըմբռնել եմ: Այդուհանդերձ, ինձ համար անկարելի է բառերով արտահայտել այն, ինչ որ կամենում եմ ասել: Ասես զգում եմ, որ Լռությունը ամեն ինչ է:

Անկարող եմ ավելի հստակ լինել` ասել ուզածս, քանզի այդ զգացումը սովորական չէ եւ անկարելի է խոսքով արտահայտել: Երեխան լուռ է: Փողոցի տրտմությունը հենց իր իսկ անմխիթար տրտմությունն է, եւ սակայն լուռ է նա:

Այդուհանդերձ, ժամանակ առ ժամանակ նա ինչ-որ բան է ասում, եւ այս կամ այն առիթով նրա ասածն այնքան լրջմիտ ու անժխտելի է թվում ինձ, որ ես` գրողս, ամոթահար եմ զգում ինձ ու զարմանում եմ, թե ինչպես է պատահել, որ ես բառերը գործածել եմ այնքան անզոր կերպով:

Գիշեր է, բայց մենք նստած ենք ճակատամասի սենյակի մթության մեջ, որովհետեւ մթությունն ու լռությունը կարծես թե բնականորեն միաձուլվում են, եւ մեզանից յուրաքանչյուրն ասես զգում է, թե այս է մեր ուզածը` մթության, անխռովության մեջ կենալ, չշարժվել եւ չխոսել: Ջանացի նույնքան անդորրավետ լինել, որքան երեխան: Աթոռիցս չշարժվեցի: Սակայն, չգիտեմ թե ինչու, աղջիկս, թվում է, թե ավելի հանդարտ է իրեն զգում, քան ես: Թվում է, թե լռությունն իր ինքնության ավելի ճշմարիտ մի մասն է, քանզի նա անխռով է անճիգ կերպով, մինչդեռ ես անխռով եմ պարտադրելով անձիս: Աստված գիտե, եթե երեխան հիմա կողքիս չլիներ, հիմա կարող է սենյակի մի ծայրից մյուսը քայլելիս լինեի, թերեւս ճչալու պատրաստ, թեպետ գիտեմ, որ այս երկու բաներից որեւէ մեկն անելը տխմարություն է, եւ որ իսկապես չեմ ուզում անել, բայց զգում եմ, որ պիտի անեի:

Նա հանկարծ շրջվում եւ խոսում է անգլերեն, տրտում է նրա ձայնը զգալը, քանի որ մթությունն ու լռությունը, անձրեւն ու կյանքը փոխկապակցված են, իմ կյանքն ու նրա կյանքը` մթության մեջ, զավակս խոսակցում է ինձ հետ, եւ ահա այլ մի երեխա` թեպետ տարեցության գեշ մոլորություններով, վշտի եւ փորձառության խոր սպիներով:

– Նա լալիս է,- ասում է աղջիկս: Ամենայն թշվառ գրվածքներիս մեջ, սրանից ավելի խոր կամ ճշմարիտ բան չեմ ասել: Ուզում եմ մանկանը գրկել, բայց չեմ համարձակվում: Ինչ-որ ձայն եմ հանում, խնդուքի եւ հծծյունի միջեւ գտնվող մի ձայն, եւ տառապում եմ, թե ինչու պիտի իմ կյանքն այսքան մթին լիներ: Նա դարձյալ շրջվում է պատուհանի կողմը, նայելով փողոցն ի վեր: Մայրը շուտով պիտի գա տուն, եւ մենք պատուհանի առաջ նստած սպասում ենք:

– Փող ունես,- ասում է աղջիկս: -Չմուշկ առ ինձ համար, երկու հատ չմուշկ:

– Այո,- ասում եմ, դրամ ունեմ եւ քեզ համար չմուշկ կգնեմ:

Տեր Հիսուս, դուստրս չմուշկ է ուզում, եւ ես փող չունեմ: Արդեն մի ամբողջ ամիս աղջկաս խոստացել եմ մի զույգ չմուշկ գնել, եւ չեմ բերել, եւ երեխաս չի կարողանում մոռանալ խաղալիք ունենալու կարիքը: Փող ունես, ասում է նա, եւ ես ասում եմ. Այո, դրամ ունեմ եւ քեզ համար չմուշկ կբերեմ: Եվ նա ամեն օր հավատով ընդունում է սուտս: Փող չունեմ: Պետք է մի զույգ չմուշկ գողանամ աղջկաս համար:

Ծիծաղը

– Ուզում եք, որ ծիծաղե՞մ:

Այնքան մենավոր ու խոնջացած զգաց նա ինքն իրեն դատարկ դասարանի մեջ, մինչ բոլոր տղաները գնում էին տուն` Դեն Սիթը, Ջեյմս Միսիփոն, Դիք Քորքորանը, Նրանք այժմ հավանաբար քայլում էին Սաութըրն Փասիֆիք երկաթուղագծի երկայնքով, խաղալով ու խնդալով: Իսկ օրիորդ Վիսիկիի իրեն դասարանում պահելու այս ապուշ գաղափարը նրան տկարացնում էր:

– Այո, ուզում եմ, որ ծիծաղես:

Օրիորդի խստապիրկ շուրթերը, ահուդողը, աչքերից ծորող սրտառուչ մելամաղձը:

– Բայց ես չեմ ուզում ծիծաղել:

Ամեն բան տարօրինակ էր, ողջ աշխարհը, պատահող բաները, դրանց պատահելու կերպը:

– Ծիծաղի՛ր:

Օրիորդի հարաճուն էլեկտրական պրկվածությունը, շեշտված համառությունը, մարմնի եւ թեւերի ջղային շարժումները, նրա սփռած պաղ մթնոլորտը եւ մանավանդ՝ զզվանքը, որ նա զգում էր իր արյան մեջ:

– Բայց ինչո՞ւ:

Ինչո՞ւ: Ամեն ինչ խճճված, ամեն ինչ անհրապույր ու տգեղ, կաշկանդված միտք` ասես անիմաստորեն որոգայթն ընկած:

– Պիտի ծիծաղես իբրեւ պատիժ: Դասարանում ծիծաղեցիր, հիմա էլ իբրեւ պատիժ պիտի ինքդ քեզ մեկ ժամ, մեն մենակ`առանձին ծիծաղես:

Զզվելի էր: Ամենեւին հաճելի չէր դասարանում մենակ մնալը: Այդ գաղափարի մեջ իմաստ չկար: Ինչի՞ վրա պիտի ծիծաղեր: Մարդ չի կարող հենց այնպես ծիծաղել: Պետք է զվարճալի, զավեշտական կամ սնափառ մի բան լիներ, ծիծաղաշարժ մի բան: Այս ամենն այնքան տարօրինակ էր, օրիորդի շարժուձեւը, նայելու կերպը, ուշիմությունը, նրբությունը, հայացքի սրությունը իրենց մեջ տարօրինակ եւ սահմռկեցնող բան ունեին: Իրից ի՞նչ էր ուզում: Եվ ի հավելումն այդ ամենի` դպրոցի հոտը, հատակի յուղը, կավճափոշին, այդ գաղափարի հոտը, տղաների մեկնումը` առանձնություն եւ տխրություն:

– Ցավում եմ, որ ծիծաղեցի:

Ծաղիկն ամոթխածորեն հակվում էր: Տղան իսկապես ցավում էր պատահածի համար, ցավում էր, ոչ թե իր, այլ օրիորդի համար: Նա դեռատի աղջիկ էր, փոխանորդ ուսուցչուհի, եւ նրա մեջ կար այդ տխրությունը, այնքան հեռալուր ու անըմբռնելի: Այն տխրությունն ամեն առավոտ իր հետ դպրոց էր գալիս, եւ տղան դրա վրա էր ծիծաղել, ծիծաղաշարժ էր օրիորդի որեւէ բան բացատրելու կերպը, ասելու ձեւը, յուրաքանչյուրին նայելու նրա եղանակը: Նա բնավ չէր ուզեցել ծիծաղել, բայց հանկարծ ծիծաղել էր, եւ օրիորդը նայել էր նրան, եւ ինքն էլ նայել էր նրա դեմքին, եւ այդ հաղորդակցությունը մի պահ էր տեւել, ապա զայրույթն ու ատելությունը նրա աչքերի մեջ. «Դասերից հետո այստեղ պիտի մնաս»: Չէր ուզեցել ծիծաղել, պարզապես այդպես էր պատահել, եւ նա ցավ էր զգում պատահածի համար. հարկ էր, որ օրիորդն այս ամենը հասկանար: Աստված իմ, ինչպե՞ս հասկացներ:

– Ժամանակ ես կորցնում, սկսիր ծիծաղել:

Օրիորդը թիկունքը շրջած գրատախտակի վրայի բառերն ու թվանշաններն էր սրբում` Աֆրիկա, Կահիրե, բուրգեր, Սֆինքս, Նեղոս, 1865, 1914. բայց լարվածությունը, նույնիսկ մեջքը շրջած, այդ պրկումը դեռեւս դասարանի մեջ, պարապության պատճառով ընդգծված, չափազանցված ու ճշգրիտ դարձած. իր միտքն ու նրա միտքը, իրենց վիշտը, կողք կողքի, պայքարի մեջ, ինչո՞ւ: Ինքն ուզում էր բարեկամ լինել, այն առավոտ, երբ նա դասարան էր մտել, նա կամեցել էր բարեկամ լինել: Տղան անմիջապես զգացել էր նրա տարօրինակությունը, հեռավորությունը, ուրեմն ինչո՞ւ էր ծիծաղել: Ինչո՞ւ ամեն բան սխալ ձեւով էր պատահում: Ինչո՞ւ ինքը պիտի լիներ նրան վիրավորող անձը, մինչ ի սկզբանե կամենում էր նրա բարեկամը լինել:

– Չեմ ուզում ծիծաղել:

Ձայնի մեջ մարտահրավեր եւ միաժամանակ` հեծկլտոց, ամոթալի հեծկլտոց: Ինչ իրավունքով էին ուզում ստիպել իրեն, որ իր մեջ քանդեր մի անմեղ բան: Չէր կամեցել անգութ լինել: Ինչո՞ւ օրիորդն անկարող էր ըմբռնել այդ: Սկսեց ատելություն ապրել նրա հիմարության, բթամտության եւ կամակորության համար: Պիտի չծիծաղեմ, թող միսթր Քեզվելը կանչի եւ ինձ մտրակել տա, միեւնույն է, չեմ ծիծաղի: Սխալվել եմ: Ուզում էի արտասվել կամ այլ մի բան, բայց ոչ ծիծաղել, ի վերջո: Մտրակին կարող եմ դիմանալ: Տեր Աստված, ցավեցնում է, բայց ոչ այսքան, մտրակը զգացել եմ հետույքիս վրա, տարբերությունը գիտեմ:

Լավ, թող մտրակեն, հոգ չէր, խայթվելու նման մի բան, որի պատճառած սուր ցավը օրեր է տեւում, թող գլուխը ծռեն ու մտրակեն, պիտի չծիծաղի:

Սեղանի առջեւ նստած օրիորդի իրեն նայելը նկատեց, բարձրաձայն գոռալու պատճառով հուզված եւ հոգնած էր երեւում եւ սրսփում էր, եւ նրա հանդեպ գթասրտության զգացումով համակվեց, տանջալից գորովանքի զգացում ապրեց, ինչո՞ւ էր ինքը խեղճ փոխանորդ ուսուցչուհուն այդքան վիշտ պատճառում, ում իրապես սիրում էր, ծեր եւ տգեղ ուսուցչուհի չէր նա, այլ գեղեցիկ փոքրիկ աղջիկ էր, որ առաջին իսկ օրից ահուդողով դասարան էր մտել:

– Խնդրում եմ ծիծաղես:

Եվ ինչ նվաստացում, չէր հրամայում, այժմ պաղատում էր, աղաչում էր, որ ծիծաղի, մինչ ինքը ծիծաղել չէր ուզում: Մարդ ի՞նչ պետք է անի, Աստված իմ, մարդ ի՞նչ պետք է անի, որ կամովին շիտակ լինի, այլ ոչ թե պատահաբար սխալ գործի: Իսկ ի՞նչ էր ուզում լսել օրիորդը: Իր խնդուքը լսելով ի՞նչ հաճույք կարող էր ապրել: Ինչ տխմար աշխարհ, մարդկանց տարօրինակ զգացումները, ծածկամտությունը, յուրաքանչյուր անձ իր պատյանում կծկված, ինքն իր մեջ թաքչած: Մարդիկ մի բան ուզում եւ այլ բան ստանում են, ինչ-որ բան են ուզում տալ եւ ուրիշ բան են տալիս: Լավ, հիմա պիտի ծիծաղեր ոչ թե իր, այլ օրիորդի համար: Հիմա պիտի ծիծաղեր, եթե դա նույնիսկ իրեն նողկանք պատճառեր: Ուզում էր իմանալ ճշմարտությունը, ինչպես որ էր: Այժմ օրիորդը չէր ստիպում, որ ծիծաղեր, այլ խնդրում, աղաչում էր, որ ծիծաղեր: Չգիտեր, թե այս ամենի տակ ինչ է թաքնված, բայց ուզում էր իմանալ: Խորհեց. «Գուցե կարողանամ ինչ-որ զվարճալի պատմություն մտաբերել», եւ ջանաց վերհիշել իր լսած բոլոր զավեշտական պատմությունները, տարօրինակ է, բայց ոչինչ չկարողացավ մտաբերել: Ծիծաղ պատճառող այլ բաների մասին եւս մտածեց, օրինակ՝ Էն Գրենի քայլվածքը, սակայն այն այլեւս ծիծաղելի չէր: Դասարանում Հենրի Մայոն` Լոնգֆելոյի «Հայավաթի երգը» պոեմի տողերը սխալ արտաբերելով հեգնելը, որ տղաներին արտասվելու չափ ծիծաղեցնում էր, այլեւս ծիծաղելի չէր. «Ահեղ ծովի ջրերի մոտ, ահեղ ծովի ջրերի մոտ, եկավ ամենազորը»… եւ այլն: Բայց, արի ու տես, որ այլեւս զվարճալի չէր, մեռյալ եւ անիմաստ բանի էր վերածված, այլեւս չէր կարողանում դրա վրա ծիծաղել: Աստված իմ, է՛հ պարզապես պիտի ծիծաղեր, դերասանություն պիտի աներ, հա՛, հա՛, հա՛, աշխարհում իր համար ամենադյուրին բանը այժմ այնքան դժվար էր, որ իրենից փոքրիկ հի՛, հի՛ անգամ չէր կարող փրցնել:

Ամոթի ու գարշանքի զգացումով համակված՝ սկսեց ծիծաղել: Վախենում էր օրիորդի աչքերի մեջ նայելուց, ուստի ժամացույցին նայեց եւ ջանաց շարունակել ծիծաղը: Եվ սարսափելի բան էր տղայից մեկ ժամ ոչ մի բանի վրա ծիծաղել խնդրելը, ստիպելը, եւ ապա պաղատելը, որ առանց պատճառի ծիծաղի: Սակայն պիտի ծիծաղեր, թեպետ ոչ մի ժամ, բայց պիտի փորձեր, մեն դեպքում ինչ-որ բան պետք է աներ: Ամենից տարօրինակը իր ձայնն էր, իր ծիծաղի կեղծությունը, որ հետզհետե սկսեց ծիծաղաշարժ դառնալ, եւ իսկապես երջանկացրեց նրան, քանի որ իրապես ծիծաղելու պատճառը դարձավ, եւ հիմա իսկապես ծիծաղում էր, ողջ շնչով ու արյունով, ըստ էության, իր ծիծաղի կեղծության վրա, եւ ամոթն անհետում էր, որովհետեւ այս ծիծաղը կեղծիք չէր, եւ ամբողջ դասարանը ծիծաղով լի էր, եւ ամեն բան կարգին էր թվում, եւ ընդամենը երկու րոպե էր անցել:

Եվ սկսեց մտածել ամենուրեք տեղի ունեցող ծիծաղելի բաների մասին, մտաբերեց ողջ քաղաքը եւ այնտեղ քայլող մարդկանց, որ փորձում էին տպավորիչ եւ պատկառազդու լինել, սակայն ինքը գիտեր, նրանք չէին կարող իրեն խաբել, գիտեր, թե որքան ազդեցիկ էին նրանք եւ նրանց խառնվածքը: Նրանց մեծ բաների մասին խոսելու կերպը կեղծ էր ու սնափառ, եւ դա ծիծաղեցնում էր նրան, եւ մտաբերեց երիցական եկեղեցու քարոզչին, նրա աղոթելու կեղծավոր կերպը. «Տեր Աստված, եղիցի կամքը քո», եւ ոչ ոք աղոթքներին չէր հավատում, եւ մեծ ավտոմեքենաներով կարեւոր մարդիկ, Կադիլակներ եւ Փաքարդներ, որ սուրում էին ճանապարհներով, իբրեւ ինչ-որ տեղ ունեին հասնելու, եւ հանրային նվագախմբի հանդեսները, այս բոլոր կեղծապատիր բաները իսկապես ծիծաղեցնում էին նրան, եւ մեծ տղաները, որ վազում էին մեծ աղջիկների ետեւից` շոգից հեւասպառ, եւ ընդամենը երկու հոգով անցնող տաքսիները, մեկում` բեղավոր մի մարդ, մյուսում` պառավ մի կին: Զվարճալի էր: Եվ ծիծաղեց, մինչեւ որ շունչը կտրվեց ու դեմքը կարմրեց, եւ ահա ամոթն անհետել էր եւ ինքը ծիծաղում եւ նայում էր միսս Վիսիկիին, եւ ահա, Տեր իմ Աստված, օրիորդի աչքերն արցունքոտ էին: Աստված վկա, ինքը միսս Վիսիկիի վրա չէր ծիծաղում, այլ ծիծաղում էր այն բոլոր տխմարների եւ օրեցօր նրանց արած ապուշությունների վրա, այդ կեղծիքի վրա: Եվ այդ ամենը զզվելի էր, միշտ ուզում էր ճիշտ բան անել, եւ միշտ հակառակն էր ստացվում: Ուզում էր պատճառը հասկանալ, այս աղջկա ներսում կատարվածը, թաքուն մասը, չէ՞ որ ինքը նրա համար էր ծիծաղել, եւ ոչ թե իր հաճույքի համար, եւ ահա նա դողում էր, ու խոնավ աչքերից արցունքներ էին հոսում, եւ դեմքը տագնապալի էր, իսկ ինքը շարունակում էր ծիծաղել իր հոգու մեջ փոթորկվող զայրույթից, անձկությունից ու հիասթափությունից: Ծիծաղում էր աշխարհի երեսին եղած բոլոր զգայացունց բաների վրա, բաներ, որոնց համար մարդիկ աղիողորմ լալիս են` փողոցներում մոլորված ու լքված շները, խոնջացած ձիերը, որ մտրակվում ու տապալվում են, երկչոտ ու վախլուկ մարդիկ, որոնք ներքնապես փշրվում են գեր եւ անգութ, ներքնապես գեր ու սնափառ մարդկանց ճնշման տակ, եւ մայթի վրա մեռած փոքրիկ թռչունները, եւ ամենուր թյուրիմացությունները, հավերժական պայքարն ու անգթությունը, բաներ, որոնք մարդուն չարասիրտ են դարձնում, եւ զայրույթն իր ծիծաղը արցունքի էր վերածում: Երկուսը` դատարկ դասարանում, իրենց մենության եւ շվարածության մեջ մերկ, քույր եւ եղբայր, եւ երկուսն էլ տենչում էին կյանքում նույն մաքրությանն ու պարկեշտությանը, երկուսն էլ կամենում էին մասնակից լինել միմյանց ճշմարտությանը, եւ սակայն ինչ-որ կերպ երկուսն էլ՝ օտարական, միմյանց անհաղորդ եւ միայնակ:

Լսեց օրիորդի խեղդվող հեծկլտոցը, ամեն բան տակնուվրա եղավ, եւ տղան սկսեց լալ, իսկապես լալիս էր, մանկան նման, կարծես իսկապես ինչ-որ բան էր պատահել, նա երեսը ձեռքերով ծածկել էր եւ կուրծքը հեւում էր, եւ եթե սա էր կյանքի ընթացքը, ապա չէր ուզում ապրել:

Չիմացավ, թե ինչքան լացեց, սակայն հանկարծ զգաց, որ այլեւս ոչ լալիս է, եւ ոչ էլ ծիծաղում, եւ որ սենյակը անդորրավետ էր: Ինչ ամոթալի բան: Վախենում էր գլուխը բարձրացնել եւ ուսուցչուհուն նայել: Զզվելի բան էր:

– Բեն:

Ձայնը խաղաղ, հանդարտ եւ հանդիսավոր էր: Այլեւս ինչպե՞ս կարող էր նայել նրա դեմքին:

– Բեն:

Գլուխը բարձրացրեց: Օրիորդի աչքերը չոր էին, եւ նրա դեմքը, առավել քան երբեւէ, գեղեցիկ էր ու պայծառ:

– Խնդրում եմ արցունքներդ սրբիր, թաշկինակ ունե՞ս:

– Այո:

Տղան սրբեց իր արցունքոտ աչքերը ու մաքրեց քիթը: Այս ինչ տրտմալի էր աշխարհը: Որքան մռայլ էր ամեն ինչ:

– Բեն, քանի՞ տարեկան ես:

– Տասը:

– Ի՞նչ ես մտադիր անել: Ուզում եմ ասել…

– Չգիտեմ:

– Հայրդ ի՞նչ է անում:

– Դերձակ է:

– Այս դպրոցը սիրո՞ւմ ես:

– Կարծում եմ, այո:

– Եղբայրներ, քույրեր ունե՞ս:

– Երեք եղբայր, երկու քույր:

– Ճամփորդելու մտադրություն ունե՞ս, ուրիշ քաղաքներ չե՞ս ուզում տեսնել:

– Տարօրինակ էր, իր հետ խոսում էին, ինչպես մեծահասակ մեկի հետ, եւ ուզում էին իր գաղտնիքներն իմանալ:

– Այո:

– Ո՞ւր:

– Չգիտեմ: Նյու Յորք, երեւի, եւ հին հայրենիքս:

– Հին հայրենի՞քդ:

– Միլան, Իտալիա, հորս քաղաքը:

– Օ՜հ:

Ինքն էլ էր ուզում օրիորդին հարցնել իր մասին, որտեղից էր եկել, ուր պիտի գնար: Կամենում էր չափահաս մեկը լինել, բայց վախենում էր: Օրիորդը հանդերձարան գնաց, վերարկուն, գլխարկն ու պայուսակը բերեց եւ սկսեց վերարկուն հագնել:

– Վաղն արդեն այստեղ չեմ լինի: Օրիորդ Շարփը ապաքինվել է, եւ ես պետք է մեկնեմ:

Շատ տխրեց, բայց ասելու բան չգտավ: Օրիորդը ձգեց վերարկուի գոտին եւ ժպտալով գլխարկը դրեց գլխին: Աստված իմ, այս ինչ աշխարհ է, նախ ստիպել էր իրեն ծիծաղել, ապա` լացացրել էր, իսկ հիմա այս ամենը: Այժմ առանց նրա իրեն մենակ էր զգում: Ո՞ւր էր գնում, այլեւս նրան չէ՞ր տեսնելու:

– Բեն, հիմա կարող ես գնալ:

Բենը տեղում գամված նայում էր նրան ու չէր ուզում գնալ, ուզում էր նստել եւ նրան նայել: Հիվանդագին մենավոր զգալով՝ դանդաղորեն մոտեցավ դռանը եւ գնաց հանդերձարան՝ գլխարկը վերցնելու, եւ շրջվեց վերջին անգամ օրիորդին նայելու համար:

– Մնաք բարով, օրիորդ Վիսիկ:

– Գնաս բարով, Բեն:

Այժմ նա վազում էր դպրոցի խաղաբակի միջով, մինչ փոխանորդ ուսուցչուհին պատշգամբում կանգնած աչքի պոչով հետեւում էր նրա շարժումներին: Բենը չգիտեր, թե ինչ մտածեր, բայց գիտեր, որ շատ տխուր էր, եւ վախենում էր ետ դառնալով ստուգել, թե արդյո՞ք օրիորդն էլ իրեն էր նայում: Նա մտածում էր` «Եթե շտապեմ, կարող է պատահի, որ Դեն Սիթիին, Դիք Քորքորանին եւ մյուս տղաներին հասնեմ, ու թերեւս բեռնատար շոգեքարշի մեկնելու պահին հասնեմ: Էհ, ոչ ոք պիտի պատահածին տեղյակ չլիներ, թե ինչպես էր ինքը ծիծաղել ու լացել:

Ամբողջ թափով վազեց դեպի Սաութըրն Փասիֆիք երկաթուղին: Բոլոր տղաներն արդեն գնացել էին, եւ շոգեքարշն էլ էր մեկնել, եւ նա նստեց էվկալիպտի ծառերի տակ: Ողջ աշխարհը խառնաշփոթության մեջ էր:

Հետո դարձյալ սկսեց լալ:

«Հայկական 4 փոքրիկ պատմություններ» շարքից

Մի մարդ մեկ լարանի մի թավջութակ ուներ եւ ժամեր շարունակ աղեղը տարուբերում էր դրա վրա, մատը մի տեղի վրա դրած: Իր կինը յոթ ամիս դիմացավ այդ աղմուկին, համբերատար սպասելով, որ մարդը կամ ձանձրույթից մեռնի, կամ կոտրի իր գործիքը: Սակայն այդ բաղձալի բաներից եւ ոչ մեկը չկատարվեց, եւ մի գիշեր կինը շատ հանդարտ ձայնով, կարող եք վստահ լինել, ասաց. «Նկատել եմ, որ երբ ուրիշներն են նվագում այս հիասքանչ գործիքով, չորս լարեր են լինում, որոնց վրա կարելի է տարուբերել աղեղը, եւ երաժիշտները շարունակ շարժում են իրենց մատները»: Մարդը մի պահ դադարեցրեց նվագը, իմաստալի նայեց կնոջը, գլուխը օրորեց եւ ասաց. «Դու կին ես: Մազդ երկար է, խելքդ կարճ: Անտարակույս, ուրիշները չորս լար ունեն եւ շարունակ իրենց մատներն են շարժում: Նրանք տեղն են փնտրում, իսկ ես գտել եմ: