Ֆոտոն, վիդեոն ու պերֆորմանսը այնքան են լայնացրել նկարչի արտահայտչամիջոցների շրջանակները, որ նկարիչ «բառն» արդեն չի կարող արտահայտել արվեստ արարող մարդու դիմանկարը։ Մանավանդ, երբ նկարիչը փոփ-արտիստ է, այսինքն՝ հանրային սիմվոլների ու իրավիճակների փոխակերպող է։ Նկարչուհի Կարինե Մացակյանը տարբեր նյութերով ու կոնցեպցիաներով է աշխատում։ Եվ ասում է, որ հաճախ մարդիկ պատրաստ չեն լինում ընկալել ինստալյացիան, քանի որ սովոր են նկարը միայն շրջանակի մեջ տեսնել։ «Ինստալյացիան «կենդանի» արվեստ է, այստեղ կտավի հարթությունը վերափոխվում է եռաչափ ֆորմայի։ Ինստալյացիան ուղղակի ներխուժում է դիտողի մեջ, դա նման է ինտերվենցիայի»,- ասում է նա։
Կ. Մացակյանը շատ սուր, սառնասիրտ ու միաժամանակ՝ անմիջական ու զգայուն արվեստագետ է, ով փորձում է յուրաքանչյուր դեպք իր սեփական ես-ի միջով անցկացնել։ Անձնական շերտը որպես ահազանգ, որպես հարցադրում՝ միշտ առկա է նրա ստեղծագործությունների մեջ։ Պարապ խոսքերով ու փուչ լոզունգներով լի մեր օրերում իրական արվեստի լեզուն կարծես այնքան ցածր է լսվում, որ թվում է, համատարած միջակություն է տիրում։ Մինչդեռ մեր ժամանակակից արվեստը շատ հարուստ է, թեեւ նրան ականջ դնողներն են քչացել։ Կ.Մացակյանը «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրին կից գործող «Մեդիակենտրոնի» տնօրենն է եւ շատ է կարեւորում երեխաների գեղագիտական կրթությունը ու մշակութային պրոցեսի մեջ նրանց ներգրավված լինելը։ Նա վստահ է, որ երեխաներին համակարգված ինֆորմացիա է հարկավոր։
Վերջերս Կ. Մացակյանը ՆՓԱԿ արվեստի կենտրոնում ներկայացրեց իր «Մշակութային մարմին» ցուցահանդեսը, որը 1997թ. արված իր մեկ այլ ցուցահանդեսի յուրատեսակ կուտակում-շարունակությունը դարձավ։ Կ.Մացակյանը ակցիա-սպանության միջոցով (մսի խանութ որպես սպառող մտնելով ու կրակելով մսի «ջանդակների» վրա) ցանկացավ ազատագրվել բազմաթիվ արվեստի ոճերից ու ուղղություններից ու ամեն բան կարծես զրոյական դիրքի հասցրեց։ «Երբ ամեն բան քո միջով ես անցկացնում, գալիս է ազատագրման պահանջը։ Առանց հենակների, առանց ծանոթ մշակութային քողի, մարդու դեմքը անհատականություն է ձեռք բերում, մարդը կարծես դառնում է վիրտուալ մի մարմին, որը կարող է ցանկացած, շատ համարձակ էքսպերիմենտներ անել ու ինքնարտահայտվել»,- ասում է Կարինեն։
– Սկզբում կուտակելու, հետո ազատվելու սկզբունքը նաեւ հասարակակա՞ն կյանքում է գործում։
– Երբ որեւէ բան ես ստեղծում, հասկանում ես, որ վերցնելու փուլն արդեն ավարտվել է ու եկել է տալու ժամանակը։ Երեխան, օրինակ, հասարակության մեջ հաստատվելու համար սկզբում փնտրում է իր ես-ը եւ ինքն իրեն նայում է հասարակության աչքերով։ Հասարակությունն է նրան թելադրում՝ թե նա ինչպիսին պիտի լինի, ինչպիսի կոշիկ պիտի հագնի ու ինչպիսի սանրվածք պիտի ունենա՝ հասարակությանը դուր գալու համար։ Դուր գալու ցանկությունը հետագայում ջնջվում է ու սկսում է ձեւավորվել անհատականությունը։ Պետք է կտրվել հասարակությունից, որպեսզի կրկին դրա մասը դառնաս։ Նույն բանը կատարվում է արվեստագետի ճակատագրում։ Մշակութային հոսքի մեջ դու պիտի կարողանաս գտնել քեզ։ Եվ ամենաանկեղծ ինքնաճանաչողությունը գալիս է այն պահին, երբ ասում ես՝ ես չգիտեմ։ Արդյո՞ք ես արվեստագետ կոչվելու իրավունք ունեմ՝ հարցադրումն անելու համար մեծ համարձակություն է պետք։ Սակայն հենց դա է ամենաազնիվ հարցը։
– Երբ նայում ենք մեր փողոցներով քայլող մարդկանց, տեսնում ենք, որ անհատականության պահանջը բնավ էլ արդիական չէ։ Անհատ լինելը նույնիսկ վտանգավոր է։
– Երբ փլուզվեց սովետական ինդուստրիալ միությունը, մեզ մնաց մի փոքր, սպառող երկիր, որը չունի ո՛չ ինդուստրիա, ո՛չ էլ շուկա։ Եվ հիմա, ասենք, Եղեգնաձորում ապրող երիտասարդը դառնում է այն մշակույթի սպառողը, որը ձեւավորվել է Մալաթիայի շուկայում։ Խոսելաոճը, ժարգոնը, հագուստը ամբողջովին հիմնված են Մալաթիայի տոնավաճառի պատկերացումների վրա։ Սովետական երիտասարդության իդեալներն իրենց բնույթով համաշխարհային էին, երիտասարդը ձգտում էր իր մեջ ներգրավել մշակույթի լավագույնը, իսկ հիմա իդեալները շատ ավելի փոքր ու նեղ են ու հիմնված են «փակ» երկրի գործոնի վրա։ Վերջին տարիների ընթացքում մեր աչքի առջեւ «ռաբիս» հասկացության մեջ գոյացան «բարձր» ու «ցածր» տեսակները, ձեւավորվեց «ռաբիսի» էլիտան։ Այսպիսին է մեր հասարակությունը։
– Ինչպե՞ս կարելի է երեխայի վիզուալ ու մտավոր հորիզոնները մեծացնել, որպեսզի սուրքիթ կոշիկն ու սեւ սինթետիկ շապիկը դադարեն չափանիշ մնալ։
– Երեխան պիտի հեռանկար ունենա, այսինքն՝ զգա, որ իր ձեռք բերած գիտելիքները ոչ թե ֆորմալ բնույթ են կրում, այլ՝ պրակտիկ են եւ օգտագործվելու են իր կյանքում։ Ամեն բան ստրուկտուրայի գաղափարին է հանգում։ Պետությունը պետք է այնպիսի համակարգ ստեղծի, որ հասկանալի դառնան այդ պետության արժեքները։ Լավագույն երեխաներին պետք է ուղարկել դուրս՝ որակավորում ստանալու համար, ու որպես պրոֆեսիոնալներ բերել ներս։ Իսկ մեր պետությունը հիմա թելադրանքի տակ է, կողմնորոշված չէ, թե որո՞նք են իր առաջատար բնագավառները։ Հետամնաց երկրներին հատուկ է ֆորմալ մոտեցումը։ Տեսեք, թե ինչպիսին է մեր երեխաների տրամաբանությունը՝ ես ոչինչ չունեմ, բայց ունեմ լավագույն հեռախոսը։ Երեխան ձգտում է թանկ հեռախոս ունենալ, որպեսզի թաքցնի իր խեղճ լինելը։ Հեռախոսը ավելի բարձր սոցիալական շերտի սիմվոլն է, ու այն դառնում է զուտ ֆորմալ, անբովանդակ մի իր։
– Կարո՞ղ է լինել այնպիսի մի ազգային գաղափար, որը «կխոսի» պետության անունից ու պետության համար։
– Հիմա շատ բան է աղավաղված, գաղափարներն անընդհատ մանիպուլյացիայի են ենթարկվում։ Ղարաբաղ, Եղեռն… Այդ գաղափարների տակ թաքցվում է մեր չկայացած լինելու փաստը։ Մեր ամենաուժեղ օղակն, ընտանիքն է, եւ դա հակասում է պետական մտածողությանը։ Եվ տարօրինակն այն է, որ հենց այդ մտածողությունն է դարձել մեր այսօրվա պետության իդեոլոգիան, որը մաֆիայի կառուցվածքն ունեցող ընտանեկան փոխհարաբերություններ է հիշեցնում։ Դեմոկրատիայի անվան տակ նեղ ու փոքր ընտանեկան խնդիրներ են լուծվում։ Եվ ավելի կարեւոր խնդիրներն ուղղակի կորչում են։
– Կանանց իրավունքներն ավելի՞ են պաշտպանված հիմա, երբ անկախ պետություն ունենք։
– Ազգային մենթալիտետը շատ ուժեղ է։ Նորաստեղծ, մոդեռն սովետական հասարակարգը միանգամից՝ վերեւից հռչակեց կանանց ու տղամարդկանց իրավունքների հավասարությունը, բայց միեւնույն է, մեզ մոտ իրավիճակը փոքր-ինչ այլ էր։ Նոր հասարակարգ մենք ժառանգաբար մեզ հետ բերեցինք ֆեոդալական հոգեբանությունը, որը թելադրում էր, որ տղամարդը պատրիարք է, իսկ կինը՝ ենթակա։ Մենք հողի մտածողություն ունեինք, բայց այդ հողն արդեն չկար։ Մենք ապրում էինք փոքր բնակարաններում, աշխատում էինք գործարաններում, բայց հողի հետ աշխատող գյուղական մեծ գերդաստանների մտածողություն ունեինք։ Դա շեղումների սկիզբ դրեց։ Եվ երբ սովետական իդեոլոգիան իր ձեռքը քաշեց մեր վրայից, մենք հնարավորություն ստացանք բնական զարգացնել մեր հարաբերությունները։ Դժվար 1990-ականներին, երբ տղամարդիկ գործ չունեին, հենց կինը դարձավ իր ընտանիքի պաշտպանը, փող վաստակողը։ Կինը բնականոն ձեռք բերեց իր ազատությունը, նաեւ սեքսուալ ազատությունը։ Իսկ երբ կինն է սկսում տնօրինել իր աշխատած փողը, անպայման կոնֆլիկտ է սկսվում։
– Ռուսաստանը կարծես փորձում է վերականգնել հայրենասիրական ոգին, հոկեյում կամ երգի մրցույթում տարած հաղթանակները նույնացվում են հայրենանվեր սխրանքների հետ։ Մենք էլ կես մլն դոլարով «Սպարտակ» բալետ ենք բեմադրում ու ասում, որ մեծ գործ ենք արել։
– Այդ ամենը ցուցադրական բնույթ են կրում, դրանք ընդամենը կոսմետիկ շտկումներ են։ Իսկ կոսմետիկ, փուչ բաների վրա չի ստացվի լուրջ բազա ստեղծել։ Կարծես ուզում ենք մեծ խաղեր խաղալ ու անցյալի նվաճումները մեր օրեր բերել՝ մոռանալով, որ դրանք անազնիվ խաղեր են, քանի որ «Սպարտակը» սովետական նմուշ է, այլ ոչ թե այսօր օրգանապես ստեղծված ազգային բեմադրություն։ Երբեմնի շքեղության մնացուկների վրա ազգային արժեք չես կառուցի։ Կարծում եմ, որ մեր ժողովրդին այդքան էլ հեշտ չէ խաբել «Եվրատեսիլով» կամ «Սպարտակով», բոլորը ներքուստ զգում են սեփական ամլությունը։ Մեզ զգալի փող բերող արտադրություն է հարկավոր, որպեսզի զգանք, որ մեզանից ինչ-որ բան ենք ներկայացնում, ու ճիշտ հարաբերությունների մեջ մտնենք մյուս ինդուստրիալ կենտրոնների հետ։ Մանավանդ հիմա, երբ գլոբալացումը մեզ թելադրում է սպառող մնալ։
– Ինչո՞ւ անարդարության կամ որեւէ սոցիալական հարցի շուրջ ոչ ոք չի ըմբոստանում։
– Իսկ արդյոք մենք ունեցե՞լ ենք նման նախադեպեր։ Մենք անկեղծորեն ըմբոստացել ենք միայն 1988թվին, երբ զգացինք, որ հասունացել է «արթնանալու» պահանջը։ Մեզ մոտ խոսեց ազատագրման բնազդը։ Բայց երբ այն մանիպուլյացիայի ենթարկվեց (չլուծվեցին ոչ Ղարաբաղի, ոչ էլ սոցիալական խնդիրները), մեզ հուզող խնդիրները դրոշակներ դարձան, որոնք մինչ այսօր մեզ խանգարում են բացահայտել մնացած սոցիալական շերտերը (կրթական, գիտական, արվեստի)։ Չլուծված խնդիրները միշտ խանգարելու են։
– Դրանց ավելացան նաեւ մարտի 1-ի դեպքերը, որոնք ոչ մի կերպ չենք կարողանում տեղավորել գիտակցության մեջ։
– Մարտի 1-ը արգասիք էր։
1988-ին մենք առաջին անգամ սոցիալական, քաղաքացիական պահանջ դրեցինք, որը հետաձգվեց ու նոր դրսեւորում ստացավ մարտի 1-ին։ Սոցիալական արդարության գիտակցումը ուժով լռեցնելը ապացուցեց, որ մենք շարունակում ենք շահագործել մարդու իրավունքները ու պատրաստ չենք ընդունել դրանք։ Մարտի 1-ը վկայեց, որ մենք մոտեցել էինք զարթոնքի շեմին ու հաջորդաբար, մեկը մյուսի հետեւից կարողանալու ենք լուծել մեր մանր սոցիալական պահանջները։ Հիմա բոլոր խնդիրները այնքան սվաղված են, որ մնում են լոզունգների մակարդակի վրա ու կյանք չեն մտնում։
– Ափսոս, որ «3-րդ հարկի» նման աղմկոտ, «ճեղքող» ցուցադրություններ այլեւս չեն արվում։
– «3-րդ հարկի» ցուցահանդեսներն անելիս` մենք դրսի մշակույթը ներս բերելու խնդիր ունեինք։ Շեշտը դեռ չէր դրվում անհատականության վրա, կարեւորը մեզ համար փոփ-արտը, կոնցեպտուալ արվեստը Հայաստանում ճանաչելի դարձնելն էր։ Իսկ փոփ-արտն իր բնույթով թույլ էր տալիս հարցադրումները հանրային ոլորտ տեղափոխել։ Երբ նայում եմ իմ արած բոլոր ցուցահանդեսներին, հստակ տեսնում եմ, որ միշտ աշխատանքների հիմքում մարդու իրավունքների խնդիրն է եղել։ Բայց այդ խնդիրները մեր հասարակությանը պետք չեն, ուղղակի չեն նկատվում։ Որքան էլ փորձես ճակատային, գրավիչ արվեստ ստեղծել, միեւնույն է, այն բացատրության կարիք ունի։ Եվ դրա համար դիտողը գոնե մի քիչ կրթված պիտի լինի։ Արվեստն ընդհանրապես չի կարող մեծ, հեղաշրջումային ուժ ունենալ։ Արվեստը կարող է ընդամենը մարդու խղճին դիմել ու գիտակցությունը փոխել։ Բայց արվեստը չի կարող պետական համակարգ փոխել։
– Ինչպե՞ս բացատրել այն փաստը, որ ծաղկում է դատարկախոս, բայց հավակնոտ պաշտոնական արվեստը, որը խղճին դիմելը բնավ էլ կարեւոր չի համարում։ Նույն պատկերը թատրոնում ու կինոյում է։
– Երբ արվեստը ինքնուրույն զարգանալու շանս ստացավ, հայտնվեց փողի ճնշումը։ Պետք է փող ունենաս, որպեսզի արտահայտվես։ Եվ ստեղծվեց մի բուրգ, որի հիմքում դուր գալու, ինչ-որ ակտուալ բան անելու մղումն էր։ Որոշվում է, ասենք, տոնածառ զարդարել, որովհետեւ զարդարման այդ գործը փող էր խոստանում։ Բեմադրվում է մի ներկայացում, որն իբրեւ թե պետական ճնշման դեմ է, սակայն իրականում հարմարվողականություն է քարոզում։ Քամելեոնի նման լինելը հիմա շուկայում մեծ պահանջարկ ունի ու դարձել է պետական իդեոլոգիա։ Իսկ դա խեղաթյուրում է ողջ դաշտը, արվեստագետը միանգամից ընկնում է փողային հարաբերությունների թակարդը։
– Արվեստագետները հաճախ են համագործակցում իշխանությունների հետ, կարծես գովերգելու պայմանագիր են կնքում։
– Արվեստը անպաշտպան է մեզ մոտ։ 1960-ական թվականների նկարիչներն, օրինակ, համաշխարհային արվեստի մեջ մտան ակցիոնիստների շնորհիվ։ Եվ ակցիաների մասնակից լինելը նրանց պաշտոններ բերեց։ Քաղաքական պոետն, օրինակ, Եվրոպայում հեռուստատեսության տնօրեն դարձավ, բայց ոչ մի կոմպրոմիսի չգնաց, մնաց նույն ակցիոնիստը, նա ուղակի փոխեց կառավարման ստրուկտուրան ու մտածողությունը։ Երբ քաղաքականությունը ուղղորդում են ինտելեկտուալները, ապա արվեստագետը պաշտպանված է իրեն զգում։ Իսկ մեզ մոտ նույնիսկ տաղանդավոր ստեղծագործողներն են սկսում «լղոզվել» ու թույլ են տալիս իրենց գովերգել իշխանություններին։ Երբ պաստառների վրա գրվում է մարքսիստական «Արվեստը իմ զենքն է» լոզունգը, դա նշանակում է, որ ամենատափակ ստրկական կարգախոսն է ընտրվել ու հոգեւոր ոլորտը ուղղակի անտեսվել է։
– Հիմա լուրջ հոգեբանական դեպրեսիա է տիրում, եւ այն մարդիկ, որոնք ոչ մի վայրկյան անգամ չէին մտածում Հայաստանից հեռանալու մասին, այժմ պատրաստ են թքել իրենց իդեալների վրա ու հեռանալ։
– Յուրաքանչյուր մարդ օգտակար լինելու ցանկություն ունի։ Եվ երբ մարդուն զրկում են օգտակար լինելու իր ֆունկցիայից, հասարակությունը հիվանդանում է։ Ինքս ինձ ինտելեկտուալ արվեստագետ համարելով, հասկացա, որ եկել է ամեն ինչ ջնջելու ու ամենացածր բանից սկսելու պահը։ Այլապես չէի կարողանա հարմարվել այս կյանքին։ Երբ եկա դպրոց, պատրաստ էի նույնիսկ հավաքարար աշխատել, որպեսզի վերականգնեի իմ օգտակարության բնազդը։ Սոցիումի հիվանդությունը սկսվում է այն պահից, երբ քաղաքացին իր միջից հանում է իդեալները, որպեսզի գոնե որոշ կոմունիկացիոն եզրեր պահպանի ու վերջնականապես չդեգրադացվի։ Եթե մարդն իր օգտակարությունը չի զգում, նա խելագարվում է։ Մի օրինակ բերեմ. մեզ մոտ 70 տարեկանից հետո այլեւս չի կարելի ոչ մի պետական բուժական կենտրոնի դիմել ու անվճար օգնություն ստանալ։ Իսկ դա նշանակում է, որ պետությունը ծեր մարդուն 70-ից հետո մահանալ է առաջարկում, քանի որ զրկում է մարդկային արժանապատվությունից։ Մարդուն անընդհատ սովորեցնում են ադապտացվել, հարմարվել, ասում են՝ դու անուժ ես, որովհետեւ անփող ես, եւ ուրեմն ավելի լավ է ստրուկ եղիր ու քո սեփական «ես»-ը մի որոնիր։ Դա դիկտատուրային հատուկ իդեոլոգիա է։
– Խոսելով մշակույթի մասին, ի՞նչը կարելի է օրգանապես ստեղծվող արժեք համարել։
– Օրինակ, սերիալները։ Համոզված եմ, որ դրանք բնական զարգացում կունենան։ Հոգեբանորեն շատ դժվար է հաշտվել այն մտքի հետ, որ դու ապրում ես այն երկրում, որը կա իրականում։ Իներցիայով մենք մեզ կապում ենք Ռուսաստանի հետ, որին համարում են Սովետական Միության սիմվոլը։ Եվ մարդիկ չեն պատկերացնում, որ գոնե մշակութային իմաստով մենք պետք է սեփական ծրագիր ունենանք։ Ռուսաստանը հիմա պրոգրես է ապրում, իսկ սովետական իդեոլոգիայի փշրանքները թողնում է մեզ, բայց մենք ոչ մի կերպ չենք կարողանում հաշտվել մեր սեփական փոքրության հետ։ Եթե կարողանանք հաշտվել, փոքր բաների մեջ կփնտրենք մեր ուժը։ Սերիալները դրա ապացույցն են, դրանք փոքր բանի մեջ են տեսնում իրենց ռեզերվն ու փորձում են օրգանապես զարգանալ։
– Փոքր լինելու փաստի հետ հաշտվելը բարդ է։
– Իհարկե բարդ է։ Եթե ընդունենք, որ ոչ մի բան չունենք, կկարողանանք պրոգրես ապրել։