Մեզ մոտ անընդհատ փորձ է արվում աշխուժացնել մշակութային կյանքը: Անգամ ստեղծվեց մշակութային հեռուստաալիք: Օպերայի մերձակայքում գրեթե ամեն օր փոխվող պաստառները վկայում են, որ մշակութային կյանքը Հայաստանում ավելի շուտ ողջ է, քան մեռած, սակայն, միեւնույն է` տանելի հայերեն քչերի շուրթերից կլսես, արեւածաղկի սերմը շարունակում է մնալ հայ ժողովրդի համար առաջնային նշանակության սննդամթերք: Այսինքն, շարքային հայաստանցու հետ շփվելով` Հայաստանի ապագայի հանդեպ լավատեսությունն անմիջապես չքվում է: Սակայն, բարեբախտաբար, կան արժեքներ, որոնք մեզ` անկախ մեր կամքից, դնում են բազմամյա ու լուրջ մշակույթ ունեցող ժողովուրդների ցանկում: Նման սփոփիչ դրվագների մասին է մեր զրույցը ճանաչված մտավորական, գրող, մշակութաբան Ռուբեն Անգալադյանի հետ:
– Պարո՛ն Անգալադյան, Դուք հայ ժողովրդի դերը համաշխարհային մշակույթում պայմանավորում եք քրիստոնեության ընդունմամբ: Ինչո՞ւ հատկապես հետքրիստոնեական մշակույթն եք արժեւորում, այն դեպքում, երբ նախաքրիստոնեական մշակութային նյութն էլ խիստ առատ է:
– Գտնում եմ, որ քրիստոնեությո՛ւնը մեզ տվեց դեմք: Ես դեմ եմ այն կարծիքին, թե հեթանոս մնայինք` լավ էր: Ողջ ժամանակակից քաղաքակրթությունն` իր դրական եւ բացասական դրսեւորումներով, կապված է քրիստոնեության հետ: Ֆունդամենտալ գիտության, տեխնիկայի զարգացումը, մշակույթն` ամբողջովին: Այսօր Չինաստանը, Հնդկաստանը, այդ հսկա երկրները տրանսֆորմացիայի են ենթարկվում քրիստոնեական մշակույթի ազդեցության տակ: Ինչ-որ կոչվում է այսօրվա բարձր տեխնոլոգիաներ, դրանք քրիստոնեական աշխարհընկալման արդյունք են:
– Սակայն բարձր տեխնոլոգիաների, նույն ֆունդամենտալ գիտությունների զարգացման, տեխնիկայի զարգացման առումով առաջնային են թե՛ Ձեր նշած երկրները, ուր քրիստոնեությո՛ւնը չէ հիմնական կրոնը, թե՛, ասենք, Ճապոնիան,,,
– Ասեմ. դա բոլորովին սխալ պատկերացում է: Ճապոնիան, այնպես, ինչպես Հնդկաստանն ու Չինաստանը, ֆունդամենտալ գիտությունները զարգացնում են վերջին 40 տարին, մինչ այդ իրենք ոչ մի ավանդույթ չեն ունեցել ֆունդամենտալ գիտությունների զարգացման առումով:
– Սակայն նրանք, այդուհանդերձ, ունեցել են բոլոր նախադրյալները, որպեսզի իրենց երկրներում զարգանան թե՛ ֆունդամենտալ գիտությունները, թե՛ մշակույթը. ունեցել են հզոր փիլիսոփայություն:
– Ճապոնիան այդքան արագ վերելք ապրեց, որովհետեւ սինտոիզմը (այն կրոններից մեկը, որը դավանում են Ճապոնիայում), շատ նման էր բողոքականությանը: Ավելին ասեմ, եւ՛ ճապոնացիները, եւ՛ կորեացիները, գոնե այն խավը, որը գտնվում է կառավարման ղեկին, բողոքական են: Սա կարեւոր խնդիր է: Տեսեք, էլեկտրոնիկա, բարձր տեխնիկա արտադրող ընկերությունների լոգոն լատինատառ է: Ոչ մեկի լոգոն իրենց լեզվով չէ: Որովհետեւ նրանք հասկանում են` որտեղ են, իսկ մենք հակառակն ենք անում: Մենք պատ ենք շարում մեր եւ աշխարհի միջեւ:
– Ինչպե՞ս ենք պատ շարում: Խնդրեմ, մեր` անգամ հացի խանութի անվանումները նախ լատինատառ են նշված, հետո նոր` հայերեն:
– Հումորը` հումոր, սակայն պատ շարել ասելով` նկատի ունեմ այն, որ մենք ասում ենք` վերադառնանք մեր ավանդույթներին: Հարց եմ տալիս` ո՞ր ավանդույթներին: Այդ ավանդույթները, այդ մտածելակերպը մեզ 20-րդ դարում բերել է ցեղասպանության: Այն մտածելակերպի հիմքում ընկած է այն գաղափարը, թե մենք ամեն ինչի մեջ պետք է առանձնանանք, մենք պետք է պետություն չսիրենք: Ես միշտ ասել եմ. մեզ համար պետականությունն ավելի կարեւոր է: Ինքս անձամբ դեմոկրատ եմ, անչափ սիրում եմ մարդու, խոսքի, մտքի ազատությունը: Սակայն ես ասում եմ` ինձ համար, այս փուլում, պետությունն ավելի կարեւոր է, քան դեմոկրատիան:
– Մենք այս պահին զրուցում ենք Օպերայի շենքի հարեւանությամբ, ուր համերգների բազմաբղետ պաստառներ են փակցված: Սրանցից որի՞ն հաճույքով կմասնակցեիք:
– Հիմա տեսեք, պարտադիր չէ, որ մեր ազգային օպերան բեմադրի «Դավիթ Բեկ», «Արշակ Երկրորդ», «Անուշ» (Փակցված էին ա՛յս օպերաների պաստառները.- Լ.Ա.): Ես, որպես ազատ երկրի քաղաքացի, ուզում եմ «Տոսկան», «Ռիգոլետտոն», «Աիդան» լսել:
– Այդ դեպքում պետք է հավաքել ճամպրուկն ու ուղեւորվել Միլան` «Լա Սկալա»:
– Կարծես միակ ելքն, իրոք, դա է մնում: Բայց, տեսեք. մշակույթում մենք հաջողության ենք հասնում այն ժամանակ, երբ համաշխարհային խնդիրների հետ առնչվում ենք իրենց ողջ գեղագիտական եւ գեղարվեստական մտքով: Տեսեք, ընդունեցինք քրիստոնեություն: Այդ ժամանակ աշխարհում քրիստոնեական մշակույթ չկար: Մենք եւ Բյուզանդիան զարգացրեցինք մշակույթը, մինչեւ հետո այն տեղափոխվեց Եվրոպա: Մինչեւ Անիի անկումը մեր մշակույթը եղել է հավասարազոր Բյուզանդիային, եւ մենք այդ 600, 700 տարին մեծ հաջողություն ենք ունեցել: Դրա համար կարող ենք ասել, որ, այո, մեր ճարտարապետությունը, մեր ինժեներական միտքը, մեր պոեզիան եղել են շատ բարձր մակարդակի վրա: Մինչեւ անգամ սոցիոլոգիայով ենք զբաղվել: Խնդրեմ, Ներսես Շնորհալու «Թուղթ ընդհանրականը»: Եվ այսպիսի մեծ ծավալի մշակույթը մեզ տվեց ուրույն դեմք: Մենք տվել ենք աշխարհին համաշխարհային մակարդակի երաժշտություն` շարականները, տվել ենք համաշխարհային մակարդակի ճարտարապետական միտք, պոեզիա, մանրանկարչություն:
– Սովորաբար, համաշխարհային մակարդակի գրական գործ ասելով` հասկանում ենք հիմնականում մեկ հեղինակի մեկ գործը` Նարեկացուն, նրա «Մատյան ողբերգությանը»: Եվ աշխարհում էլ, եթե չեմ սխալվում, մեր գրականության գագաթն ընդունված է համարել հենց Նարեկացուն:
– Ներեցեք, բացի Նարեկացին` կարող եմ նշել Ֆրիկին, Կոնստանդին Երզնկացուն, Ներսես Շնորհալուն: Նարեկացին բուրգի գագաթն է, սակայն առանց բուն բուրգի` չի կարող լինել բուրգի գագաթ: Հիմա անդրադառնանք այն մշակույթին, որը կարող ենք ներկայացնել աշխարհին: Տեսեք, ասում եմ, 20-րդ դարի համաշխարհային պոեզիա կարող ենք մտնել Չարենցով, Սիամանթոյով, Վարուժանով: 19-րդ դարում այդպիսի դեմքեր չունենք: Մեր 18-րդ դարն ամբողջովին պարսկական է:
– Իսկ Սայաթ-Նովա՞ն:
– Բացի Սայաթ-Նովայից: Խնդրեմ, Հովնաթանյանները: Եվ գեղանկարչության, եւ որմնանկարչության, եւ եկեղեցական որմնանկարչության մեջ տեսնում ենք, որ դոմինանտ է դառնում պարսկական գեղարվեստական միտքը, նրա պլաստիկան եւ այլն, եւ այլն: Եթե այսօր աշխարհում կա տասը ազգ, որոնք անտիկ շրջանից անընդմեջ զարգանում են եւ եկել-հասել են 20-րդ դար, մենք մտնում ենք այդ 20-ի մեջ:
– Դա գիտենք մենք, գիտեն գիտական շրջանակներում, սակայն Եվրոպայի կենտրոնում հարցրու պատահական անցորդներին, նրանք հայերի, Հայաստանի մասին երբեւէ լսելու առիթ չեն ունեցել:
– Աշխարհին մեզ մե՛նք պիտի ներկայացնենք: Եվ դա պետք է անի պետությունը` համակարգված: Ոչ թե մի լրագրող երկու հոդված գրի, այլ դա պիտի լինի անընդմեջ` մեկ դար, երկու դար: Մենք ունեցել ենք մարդիկ, ովքեր մեր արվեստը բարձր են գնահատել: Սրանք առանձին ֆլյուկտուացիաներ են, առանձին վերցված անձեր` Տոկարսկին, Մառը: Կամ, ասենք, Մեյեն: Տեսեք, Սովետը, լավ էր, վատ էր, ներկայացնում էր Սովետական Հայաստանը աշխարհին: 20-րդ դարի լավագույն արվեստաբաններից մեկը` Լազարեւը, ով նույնպես ազգությամբ հայ էր, բայց համաշխարհային մասշտաբի արվեստաբանական երեւույթ էր, ներկայացրեց հայ արվեստը բարձր մակարդակով, եւ մենք ներխուժեցինք Ռուսաստանի թանգարաններ: Այսօր Ռուսաստանի թանգարաններով մենք ունենք գին աշխարհում: Վաղը մենք պետք է Լուվրը տիրենք: Այնտեղ պետք է լինեն Սարյանը, Քոչարը, Բաժբեուկ-Մելիքյանը, Մինասը, Ջոտտոն:
– Տվեցիք ոչ ժամանակակից, դասական դարձած նկարիչների անուններ: Իսկ ժամանակակից հայ գեղանկարչությունը ճանաչում ունի՞ աշխարհում:
– Անկասկած: Արդեն գոյություն ունի հայկական գեղանկարչական դպրոց: Անգամ Վերնիսաժում ցուցադրվող նկարիչների մակարդակի նկարիչներ տասնյակ ազգեր կերազեին ունենալ: Բայց մեզ համար դրանք երկրորդ կարգի նկարներ են: Այսինքն` մրցակցությունն այնքան բարձր է, ինչպես, ասենք, Փարիզում: Մոնմարտրում կանգնող նկարիչները եւս լավ, լուրջ նկարիչներ են, բայց նրանք կանգնում են ու նկարում, որովհետեւ ներսում գեղարվեստական կյանքն ունի տասնյակ շերտեր: Այսօրվա համաշխարհային արտ-բիզնեսում կա մոտավորապես 100.000 նկարիչ` նույն մակարդակի: Սակայն վերեւում, ճանաչվածները ընդամենը 500-ն են: Պետք է գումար ծախսել, ուժեղ լինել, կարողանալ ներխուժել ու գրավել այդ տեղը: Արվեստն ամենաթանկ բանն է, դա մեր հուշն է, այսինքն` մեր կյանքը իմաստ ունե՞ր, որ ապրել ենք, այսինքն` ինքը մեծ արժեքի՞ տեր է, թե՞ ոչ: Ասենք, մենք այսօր տեսնում ենք, որ Գոյան նկարել է իսպանացի թագավորներին, կամ Դավիթը նկարել է Նապոլեոնին: Եթե այդ նկարները լինեին մեզ մոտ, մենք կհպարտանայինք: Սակայն այդ նկարներն ընդամենը նրանց պատմությունն է: Մենք պիտի անենք այնպես, որ մեր պատմությունը եւս դառնա հպարտության առարկա: Արվեստը բարձրացնում է քաղաքական պատմությունը, տվյալ ազգը բերում, մտցնում է համաշխարհային պատմության ենթատեքստ, ու քեզ հետ հաշվի են նստում: Իսկ եթե ունես մի միլիարդ փող, դա քեզ հետ հաշվի նստելու լուրջ նախապայման երբեք չի կարող լինել: Հա, խուժան ես, ունես մի միլիարդ փող: Փողը տպում են, այն իրենից ոչինչ չի ներկայացնում: Փողը պետք է դառնա խելք, ճաշակ ու արվեստ:
– Դուք խոսեցիք գեղանկարչության մասին: Գեղանկարչությունը, դասական երաժշտությունը, քանդակը, պոեզիան ընկալելի, հասանելի ու սիրելի են քիչ թվով մարդկանց: Հասարակությունն այսօր «մշակույթ» ասելով` հասկանում է հայկական էստրադան, ակումբային հումորները, շաքար-շաքար մեղեդիները:
– Ազգը պետք է դաստիարակել: Ազգը չունի չափանիշներ: Սովետական Միությունում մեզ սովորեցնում էին, որ Վիկտոր Համբարձումյանը, Մերգելյանը, Վիլյամ Սարոյանը, Մարտիրոս Սարյանը հեղինակություններ են: Մոտավորապես 20 տարի է` մենք ապրում ենք անկախ երկրում: Տվեք մի հոգու անուն, ով մեր ազգի հեղինակությունն է: Նայեք պաստառներին պատկերված այս երգիչների, դերասանների դեմքերին: Զարմանում ես, ո՞ր արժանիքի համար են այս մարդիկ այստեղ: Մեզ մոտ ինչպե՞ս է` այսինչն անվերջ հեռուստաէկրանին է, ուրեմն` պիտի պաստառին կպցնենք: Մենք պիտի հասկանանք` ինչ բան է մաքուր լինելը կյանքում, արվեստում, քաղաքական խնդիրներ լուծելիս: Ես ոչ մեկի կողմը չեմ, ոչ մի խմբավորման չեմ պատկանում: Ես ունեմ իմ չափանիշները: Երբ 90-ականների սկզբին մարդիկ լքում էին Հայաստանը` թողնելով գրքերը, քանի որ դրանք ծանր են եւ դրանց տեղափոխումը բարդ է, ես ցուցահանդեսներ էի կազմակերպում` ապացուցելով, որ գիրքը գին ունի, գիրքը մշակույթի երեւույթ է, որ գրքի միջոցով է հնարավոր ձեռք բերել միտք եւ կուլտուրա:
– Պարոն Անգալադյան, եթե չեմ սխալվում, Դուք գտնում եք, որ մեր ազգի գեները հնացել են, եւ դրանք պետք է թարմացնել: Այսինքն` եկել է ժամանակը, որ երիտասարդներն ամուսնանալու նպատակով չսահմանափակվեն միայն ազգակիցների ընտրությամբ, այլ օգտվեն ավելի լայն «սպեկտորից»: Եվ Դուք չե՞ք սարսափում այս միտքը բարձրաձայն հնչեցնելուց:
– Հայ ազգի ներկայացուցիչների անթրոպոլոգիան, մարմինը ցույց է տալիս, որ մեր գենետիկ կոդը փակվել է. չի հարստանում, չի թարմանում, չի բերում այն թարմ սերնդին, որ մեզ անհրաժեշտ է: Այդ սերունդը կա, բայց մեր մտածողությունն այսպիսին է` շատ տարօրինակ ու պարադոքսալ: Նայում են Հայաստանում մեկին ու քամահրանքով ասում` սա հայ չէ, կիսահայ է: Բայց եթե որեւէ մեկը Զիմբաբվեում, Ֆրանսիայում, Ավստրալիայում ճանաչվում է, ասում են` դրա տատը հայ է: Այս կոմպլեքսը կա մեր մեջ. ուզում ենք հպարտանալ, սակայն չգիտենք` ում միջոցով ու ինչպես: Տեսնում ենք, որ նոր սերունդն ավելի անկաշկանդ է, ավելի ազատ է, փարթամ է: Սակայն նրանց էլ ուզում ենք փչացնել, ասում ենք`«Ես դրան գիտեմ, մերը ռուս ագ»: Հայը հայի հետ պիտի ամուսնանար այն ժամանակ, երբ մենք պետություն չունեինք, քանի որ ընտանիքը պետություն է: Ազգը պահպանելու համար մեր կողքին այսօր այդպես, ինքնապահպանման սկզբունքով ապրում են քրդերը, ասորիները: Եթե իրենք ամուսնանան օտարի հետ, կձուլվեն: Երբ դու ունես պետություն, այսինքն` ունես ազգային համակարգված կյանք, ամեն օր ծնվում են հայ երեխաներ, նման խնդիր այլեւս չկա: Եվ սա էլ մայրաքաղաք է, ամենաբաց քաղաքը բոլոր քաղաքների մեջ: Այդպես է, մայրաքաղաքը միշտ բաց է աշխարհին, երկրորդ քաղաքը միշտ կոնսերվատիվ է:
– Իրո՛ք, Մոսկվան եւ Սանկտ Պետերբուրգը, Երեւանը եւ Գյումրինգ
– Սա նորմալ է: Երբ ասում եմ` հայերը պետք է ամուսնանան օտարների հետ, ինձ քննադատում են, ասում են` էս ի՜նչ ես ասում: Իսկ երբ տեղը գալիս է, ասում են` Սուվորովի մայրը հայ էր: Ուրեմն, եթե այդ ազգի հետ բարեկամական կապեր հաստատենք, մենք էլ կունենանք մեր Սուվորովը: Ուրեմն, դա լավ արմատ է, եկեք մենք էլ դրանից օգտվենք եւ անենք այնպես, որ այդ տաղանդավոր երեխան ծնվի Հայաստանում: Տեսեք, աշխարհի բոլոր կետերում ինֆորմացիոն դաշտը նույնն է` ինտերնետը: Բայց թե ինչպիսի ժամանակակից մտածողություն կունենա մեր երիտասարդությունը, կախված է մեր կրթական համակարգից, մեր ընտանիքներից, պետությունից: Եթե մենք չլինենք առաջին գոտում, Հայաստանը որպես ազգային պետություն՝ կարող է լինել կասկածելի վիճակում: Ինչպես, ասենք, Մոնակոն: Տուրիզմը զարգացնենք, հետո՞: Մոնակոյում բնակչություն է, չկա ժողովուրդ: Դա մի աշխարհագրական վայր է, որը չունի պատմություն: Մենք ունենք քաղաքական, մշակութային, հոգեւոր պատմություն, մենք հարյուրավոր թելերով կապված ենք մեր անցյալին: Բայց մենք պետք է լինենք խիստ ժամանակակից: Անցյալը չպիտի մեզ խանգարի գոռոզանալ` թե մենք հին ժողովուրդ ենք, երբ մենք մշակույթ ունեինք, ուրիշները ծառերի վրա էին: Երբ մենք գոռոզանում ենք մեր անցյալով, նշանակում է` մենք ներկայում ոչինչ հպարտանալու չունենք: