– Տիկի՛ն Խառատյան, ժամանակին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը հայտարարեց, թե հայ եւ թուրք ժողովուրդները գենետիկորեն անհամատեղելի են: Հնարավո՞ր է, որ երկու ժողովուրդներ լինեն անհամատեղելի եւ այն էլ` գենետիկորեն:
– Ինձ, գոնե մինչեւ հիմա, հայտնի չէ մի հետազոտություն, որը ցույց տված լինի որեւէ ժողովրդի գենետիկ ամբողջ ընթացքը եւ ընդհանրապես ժողովրդի գենետիկական հատկությունները: Եթե խոսելու լինենք, օրինակ, 5-րդ դարի հայի մասին, մ.թ.ա 5-րդ դարի հայի մասին եւ այսօրվա հայերի մասին, կտեսնենք մշակութային եւ խառնվածքային անընդհատություն եւ նաեւ շատ մեծ փոփոխություններ: Ինչ վերաբերում է հայերի եւ թուրքերի համատեղելիության խնդիրներին, իհարկե, մեր պատմական հիշողությունը շատ ծանրացած է որոշակի եւ հաստատուն կաղապարներով: Բայց, տեսեք, հաճախ ասում ենք, որ այսօրվա Թուրքիայի թուրք բնակչությունը շատ քիչ չափով է այն թուրքերի հետնորդը, որը ժամանակին տեղափոխվեց այս տարածաշրջան. այստեղ խառնվել են բազմաթիվ ժողովուրդներ:
– Ոչ գիտական, զուտ վիզուալ դիտարկումները մի այսպիսի եզրակացության են հանգեցրել` մենք շատ ավելի տարբեր ենք մեր քրիստոնյա հարեւաններից` վրացիներից, եւ ավելի նման ենք թուրքերին եւ ադրբեջանցիներին:
– Եթե այսօրվա ադրբեջանցիների մեջ կա հայկական ասիմիլացված զանգված, եւ դա նկատի ունեք` ասելով, թե մենք շատ ընդհանրություններ ունենք, ասեմ, որ, ըստ պատմական հետազոտությունների, այսօրվա ադրբեջանցիների մեջ շատ ավելի Կովկասյան Աղվանքի հետնորդների թրքացած կամ ադրբեջանացած խմբերը կան, իսկ Կովկասն ինքը մի մեծ եւ ուրույն մշակութային աշխարհ է, որը շատ քիչ եզր ունի ընդհանրապես թրքության հետ, այդ թվում՝ եւ հնդեվրոպալեզու եւ իր պատմական անցյալով հնդեվրոպական մշակույթի կրող հայերի հետ: Կովկասյան մշակութային աշխարհին շատ ավելի մոտ է Վրաստանը: Այս իմաստով` ադրբեջանցիների եւ վրացիների միջեւ շատ ավելի ընդհանրություններ պիտի լինեին` որպես կովկասյան մշակույթի կրողների, քան, ադրբեջանցիների եւ հայերի միջեւ:
– Նկատի ունեի այն, որ ժամանակակից հայերի համար, օրինակ, շատ ավելի հոգեհարազատ է արեւելյան մուղամը, թուրքական կլկլոցը, քան, անգամ մեր ազգային երաժշտությունը:
– Չեմ կարող ասել, թե մեզ շատ հարազատ է թուրքական մուղամը, քան հայկական եւ այն էլ՝ Կոմիտասի կողմից մշակված երաժշտությունը: Այլ խնդիր է, թե ինչի վրա է ձեւավորվում այսօր մեր երաժշտական ճաշակը: Եթե հասարակական ճաշակը զգալի չափով սնվել է իրեն առաջարկված որոշակի երաժշտությամբ, դա դեռ չի նշանակում մեր հակվածությունն այդ երաժշտության հանդեպ:
– Վերադառնանք բուն նյութին: Ինչպե՞ս եք ընդունում հայ-թուրքական հարաբերությունների ջերմացման միտումը եւ հնարավոր համարո՞ւմ եք, որ «առանց նախապայմանների» հայտարարված բանակցություններն, իրո՛ք, կլինեն առանց նախապայմանների, այսինքն` հայերս ենթագիտակցորեն (ավելի ստույգ` գիտակցաբար) չենք փորձի հասնել Ցեղասպանության ճանաչմանը, թուրքերը չեն փորձի Ղարաբաղի խնդրի կարգավորումը համապատասխանեցնել Ադրբեջանի, հետեւաբար` իրենց շահերին:
– Մինչ այժմ բոլոր քննարկումները սնված են թուրքական լրատվամիջոցների, մասնավորապես, «Սաբահ» թերթի կողմից հրապարակ հանված լրատվությունից: Ինքս փաստաթուղթը չեմ տեսել, սակայն որոշ ընդհանրացումներ կարող ենք անել: Եթե հայ-թուրքական համաձայնագրի հիմքում անգամ հեռավոր ձեւով այն է, ինչ տպագրել է «Սաբահը»` Կարսի պայմանագրի շուրջ քննարկումներ, պատմաբանների հանձնաժողովի ստեղծում, սա արդե՛ն նախապայման է: Առանց նախապայմանների կլիներ այն դեպքում, եթե խոսք լիներ երկու երկրների դիվանագիտական ներկայացուցչությունների բացման մասին, եթե Թուրքիան ճանաչեր, որ սահմանը փակվել է իր կողմից, եւ ինքն էլ, առանց լրացուցիչ քննարկումների, բացեր սահմանը:
– Ի՞նչ եք կարծում, կարելի՞ է այնքան բթացնել Ցեղասպանության հիշողությունը, որ հնարավոր լինի, այնուամենայնիվ, առանց նախապայմանների գնալ հարաբերությունների ջերմացման: Համաձայնեք, որ երկու կողմի համար էլ սահմանների բացումից առավել կարեւոր են այն նախապայմանները` առանց որոնց, իբր, փորձ է արվում գնալ հարաբերությունների ջերմացման:
– Երբ ասում են` հասարակական կարծիք Թուրքիայի համար եւ հասարակական կարծիք` Հայաստանի համար` հայ-թուրքական հարաբերությունների ենթատեքստում, սրանք շատ տարբեր բաներ են: Մենք ասում ենք նույն բառը, բայց սրանց տարողությունները տարբեր են: Թուրքիայում Ցեղասպանության կամ հայերի հետ հարաբերությունների շուրջ հասարակական կարծիք, որպես այդպիսին, չկա. դա փորձագիտական կամ մասնավոր կարծիքի հանրագումար է, բայց ոչ հասարակական կարծիք: Հայաստանում, անկախ նրանից` մարդը Ցեղասպանության զոհի ժառա՞նգ է, թե՞ 15-16 տարեկանում է պատահաբար իմացել Ցեղասպանության մասին, այստեղ հասարակական կարծիքը վերաբերում է հասարակության բոլո՛ր անդամներին: Ցեղասպանության եղելությունը մեր ընտանեկան կենցաղի մաս է. դա կա երեխաների հետ մեր զրույցներում, ընտանեկան ալբոմներում:
– Հնարավո՞ր է գիտականորեն հիմնավոր համարել, թե հայերն ունեն Ցեղասպանության գենետիկ հիշողություն, որը կարող է խոչընդոտել թուրքերի հետ փոխհարաբերությունները վերանայելուն, իրականության ճիշտ կամ սթափ ընկալմանը:
– Ակադեմիական պատմագրության մեզ հայերի ձեւավորումը համարում են մ.թ.ա. 6-րդ դարը: Ի՞նչ է, այդ շրջանից մենք ցեղասպանության զոհի կարգավիճա՞կ ունենք:
– Նկատի ունեմ 19-րդ դարի վերջի եւ 20-րդ դարի սկզբի ջարդերի հետնորդներիս:
– Այո՛, մենք սերնդեսերունդ փոխանցում ենք այդ հիշողությունը, սակայն կասեի, թե սա ոչ թե գենետիկ, այլ սոցիալական հիշողություն է:
– Իսկ զոհի բարդույթի մասին զրույցները գիտական հիմնավորում ունե՞ն:
– Կարծում եմ, զոհի բարդույթի մասին կարող էինք որոշ իմաստով խոսել, քանի դեռ Հայաստանն այս խնդրում ինքնուրույն դերակատարում չուներ: Երբ մարդն իր վերքն իր մեջ կրում է, երբ չկան հասարակական, հրապարակային քննարկումներ, դա կարող է մարդուն բարդույթավորել: Խնդրի հրապարակայնացումից հետո «զոհի կարգավիճակ», «զոհի բարդույթ» արտահայտությունները զգալի չափով տեղի են տվել` իրենց տեղը զիջելով ուղղակի, կոնկրետ վարքին, ծրագրերին:
– Եթե չեմ սխալվում, թուրքական իշխանությունների` հայ-թուրքական սահմանի բացման վերաբերյալ գեղեցիկ խոսքերը Ձեզ ավելի շուտ որոշակի զգուշավորության հիմք են տալիս, քան խանդավառության:
– Ասեմ շատ մասնավոր կարծիք. կարծում եմ, Թուրքիան այն երկիրը չէ եւ երկար ժամանակ այն երկիրը չի լինի, ուր հասարակական տարբեր խմբերի իրական արժեքային համակարգը կարող է զգալի ազդել Թուրքիայի քաղաքական իշխանությունների վարքի վրա: Թուրքիայում հիմնական տոնայնությունը դեռ երկար ապահովելու է թուրքական քաղաքական իշխանությունը, որը, չեմ կարող ասել, թե թուրք ժողովրդի լավագույն արժեքների կրողն է: Ենթադրենք՝ իսկապես սահմանները բացվեցին` առանց նախապայմանների: Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ սկսվում է առեւտուր, մարդիկ են գնում-գալիս: Պատկերացնենք այսպիսի իրավիճակ, ինչը ես ամենեւին չեմ բացառում: Այսօր գլխավորապես քրդաբնակ Արեւելյան Անատոլիայի տարածքով անցնող հայկական մի քանի բեռ կամ Հայաստան մտնող մի քանի էներգակիր անընդհատ թալանվում են, պայթեցվում են խողովակները, Թուրքիան ասում է, թե դա արել են քրդերը (թեեւ բոլորովին չեմ բացառում, որ թուրքական իշխանությունն ինքը հրահրի նման երեւույթներ): Հնարավոր է, որ այդ ամենը պարզապես բարդվի քրդերի վրա, թեեւ նրանք էլ ընդունակ են նման բաների: Կամ ենթադրենք` Թուրքիան հայտարարի, թե լրացուցիչ բարդություն է առաջացել` կարգավորել Հայաստանի հետ հարաբերությունները, տեսնո՜ւմ եք, ինչ ճգնաժամային իրավիճակում ենք հայտնվել…
– Նկատի ունեք, որ Հայաստանի հետ սահմանը բացելով` Թուրքիան կարող է քրդերի հետ իր հարցերը լուծելու նոր հնարավորություն ունենալ` օգտագործելով հայերի՞ն….
– Իհարկե, սկսեն քրդերի դեմ պատժամիջոցներ, օգտագործվի մի խնդիրը մեկ այլ, ոչ մարդասիրական խնդրի հրահրման համար:
– Այսինքն` չեք բացառում պնդումները, թե հայերը կարող են ընկնել թուրքական հմուտ դիվանագիտության ծուղակը:
– Ամենեւին չեմ բացառում: Չեմ բացառում, որ սահմանային շրջաններում կարող են սկսվել գողություններ: Ի դեպ, մի 5-6 տարի առաջ բավական շատ էին սահմանից նախիրների գողության դեպքերը: Հետո առաջ է գալիս սահմանը պաշտպանել-չպաշտպանելու խնդիրը: Երրորդ` Թուրքիան մի լուրջ առճակատում է ստեղծում կամ իրականում ունենում քրդերի հետ, եւ թուրքական բռնությունից խուսափելու համար մի 50.000 քուրդ փախստական հայտնվում է Հայաստանում: Աշխարհը խառնվում է, ՄԱԿ-ը սկսում է փախստականների խնդիրների կարգավորման ծրագրեր իրականացնել, բարոյազրկվում է թե՛ հայաստանյան, թե՛ թուրքական հասարակությունը, ամբողջ աշխարհը սկսում է հայ-թուրքական հերթական կոնֆլիկտի քննարկումը: Թուրքական իշխանության քաղաքական ծրագրերում ես միշտ տեսնում եմ այսպիսի հնարավորություններ:
– Ստացվում է, որ հայ-թուրքական սահմանի բացումը հղի է լուրջ վտանգներո՞վ:
– Հայերի հետ հարաբերություններ կառուցելու թուրքական հիմնական փաստարկը մեկն է` մոռանալ Ցեղասպանությունը, իբր` դա պատմություն է, կառուցենք ապագան` լավ հարաբերություններով, հումանիզմի վա: Ինքնին արդեն այս «մոռանանք անցյալը» կասկածելի է դարձնում դրական հարաբերություններ կառուցելու ցանկությունը: Հիշենք, Թուրքիան չի մոռացել իր կայսերական անցյալը, եւ սա կարող է պարարտ հող լինել թուրքական քաղաքական ծրագրերի համար: Վերջերս այստեղ էին թուրք էքսպերտներ: Հարցնում եմ` Թուրքիան ուզում է նպաստել Կովկասում հավասարակշռություն ստեղծելուն եւ առաջարկում է իր միսիան: Կարո՞ղ է Թուրքիան հայտարարել, թե իր համար բացարձակ մեկ է` Ղարաբաղը կլինի Հայաստանի՞, թե՞ Ադրբեջանի կազմում կամ կունենա այլ կարգավիճակ: Երբեք դրական պատասխան չեմ ստացել: Թուրքիան ամբողջ աշխարհի աչքը մտցրեց Ախթամարում ս. Խաչ եկեղեցու վերակառուցումը:
Եկեղեցին չի գործում, գմբեթին խաչ չունի: Իսկ ի՞նչ են անում մեր իշխանությունները: Մեր քաղաքական օրակարգը աղքատիկ է, ադրբեջանցիների հետ բանակցություններում չի ներառում փախստականների հարցը, չի ներառում Ադրբեջանի հայաթափված, բայց հոծ բնակությամբ հայերով տարածքների հարցը: Լավ, չորս տարի առաջ տեղի ունեցած Նախիջեւանի հուշարձանի ոչնչացումը կարո՞ղ էր մտնել օրակարգ: Թվում էր` անխուսափելի է. առաջացել է նոր խնդիր, որը կապ ունի կոնֆլիկտի հետ, բայց այն չներառվեց մեր քաղաքական օրակարգ: Չմոռանանք Ադրբեջանի կողմից ոչնչացված ահռելի հուշարձանադաշտը, որը համամարդկային մի արժեք էր, բայց մեր կողմից այս քար լռությունը ինձ մտատանջում է. ո՞վ է մեր դատն առաջ տանելու: Օրեր առաջ մի լրագրող հարցրեց` արդյո՞ք հարաբերությունները Թուրքիայի հետ վնաս են մեր ազգային շահերին: Պատասխանեցի, որ անկեղծորեն չգիտեմ` ո՞րն է մեր ազգային շահը, որտե՞ղ է այն ձեւակերպված: