– Պարոն Գրիգորյա՛ն, անվիճարկելի են այն առավելությունները, որոնք ունի հայ-թուրքական սահմանի բացումը, այլ կերպ ասած` Հայաստանի ապաշրջափակումը: Սակայն, Ձեր կարծիքով, ո՞րն է լինելու այն գինը, որը դրա համար պետք է վճարի Հայաստանը:
– Նախ անդրադառնանք` ինչ գին է վճարելու Թուրքիան: Այն գինը, որ նույնիսկ այսօր վճարում է Թուրքիան, շատ մեծ է անգամ նման հզոր երկրի համար: Ասեմ` ինչ նկատի ունեմ: Ադրբեջանում սկսվեց հիստերիա: Ստամբուլում անցկացված հանրահավաքը, շատերի կարծիքով, կազմակերպել էին թուրքերը: Ո՛չ, դրանք այն ադրբեջանցիներն էին, ովքեր հիմա աշխատում, սովորում են Թուրքիայում: Ադրբեջանն անգամ սպառնում է, որ Թուրքիային գազ չի մատակարարի հայտնի գազամուղերով` Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում: Թուրքիա-Ադրբեջան վեճը Թուրքիային դրել է բավական ծանր վիճակի մեջ: Անդրադառնամ այն գնին, որը կվճարի Հայաստանը: Նախ` կարեւոր է այն, որ սահմանի բացմամբ ջարդենք Թուրքիայի հանդեպ Ադրբեջանի մոնոպոլիան, քանի որ սահմանի բացումը նշանակում է, որ տարածաշրջանում կտրուկ նվազում է Ադրբեջանի դերը, կտրուկ նվազում է Ադրբեջանի ուժը Ղարաբաղի հարցում: Դա է պատճառը, որ թե՛ պաշտոնական, թե՛ ոչ պաշտոնական Ադրբեջանում հիստերիա է սկսվել: Մյուսը` մեզ սահմանի բացումը պետք է Եվրոպայի հետ ցամաքային կապով հաղորդակցվելու համար: Եվրոպական շուկան մեր տնտեսության համար շատ կարեւոր է: Մեզ դա պետք է նաեւ, որպեսզի գրավենք Թուրքիայի մթերային շուկան:
– Բացառո՞ւմ եք, որ, հակառակը, Թուրքիան կգրավի հայաստանյան շուկան:
– Ցավով եմ նշում, որ շատերը, հատկապես, այսպես կոչված` հայրենասերներն են այդպես ասում: Սա պարզ ակնարկ է, թե ազգությամբ հայ բիզնեսմենների ունակություններն ավելի ցածր են, քան թուրք գործարարներինը: Դա կոչվում է ռասիզմ, եւ ես դեմ եմ դրան: Մեր բիզնեսմենները ճկուն են, եւ ոչ միայն մեր ապրանքով կլցնեն Թուրքիայի շուկան, այլեւ կդառնան միջնորդ հենց Թուրքիայի շուկայի ներսում, քանի որ ճկուն են, արագաշարժ, մտածող:
– Եվ հետո օլիգարխների եւ շուկայում մենաշնորհային դիրք ունեցող գործարարների ազդեցությունը մեր տնտեսության, հետեւաբար՝ նաեւ քաղաքականության մեջ անհամեմատ կնվազի:
– Ես կարծում եմ, որ մտավախությունները, թե թուրքերը կգրավեն մեր շուկան, կհարվածեն տեղական արտադրողի գրպանին, տարածում են հենց այդ ճամբարից: Այո՛, եթե սահմանը բացվի, օլիգարխները կկորցնեն իրենց մենաշնորհային դիրքերը, գերշահույթներ այլեւս չեն ստանա: Սահմանների բացումը մեզ պետք է նաեւ դրա համար, որ մեր շուկան, մեր տնտեսությունը դառնան մրցակցային, տնտեսական հարաբերությունները դառնան իրո՛ք շուկայական:
– Առավելությունները շատ են, սակայն հնչում են պնդումներ, թե սահմանի բացման գինը լինելու է պարտվողական դիրքը Ղարաբաղի խնդրի հանգուցալուծման հարցում: Եթե հաշվի առնենք նաեւ Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանի հայտարարությունը, թե միայն Ղարաբաղի հարցում Ադրբեջանի եւ Հայաստանի համաձայնությունից հետո հնարավոր կլինի բացել սահմանը:
– Եթե նկատել եք, գոնե վերջին մեկ տարվա դինամիկան սա էր` Հայաստանը գրեթե կարողացավ անջատել Ղարաբաղյան խնդիրը հայ-թուրքական հարաբերություններից: Մեր գերնպատակը պետք է լինի՝ զատել հայ-ադրբեջանական խնդիրները հայ-թուրքականից: Եվ այդ դրական առաջընթացը տեսնում ենք: Բայց մենք, ինչ է` միամի՞տ ենք` կարծել, թե այս մեկ տարվա ընթացքում Թուրքիան ընդհանրապես կհրաժարվի Ղարաբաղյան հարցում ինչ-որ նյուանսների մասին խոսելուց: Օրինակ, երեք տարի առաջ Թուրքիան միանշանակ ասում էր` Հայաստանը պետք է դուրս բերի իր զորքերն ազատագրված տարածքներից: Հիմա նրանք արդեն խոսում են երկու-երեք շրջանների մասին, ասում են` Ղարաբաղի հարցում գոնե դրական զարգացումներ տեսնենք: Այսինքն՝ նրանց մոտեցումը մեղմացել է այնքան, որ այսօր նրանց հետ կարելի է լրջորեն խոսել: Բայց պարզ է, որ Ղարաբաղը չի կարող դառնալ հայ-թուրքական սահմանի բացման առեւտրի դաշտ: Որքան ես եմ հասկանում, այսօր Հայաստանն իր դիրքերը ճիշտ է պահում:
– Նշեցիք, որ հայ-թուրքական սահմանի բացմամբ Ադրբեջանի դերը տարածաշրջանում կտրուկ կնվազի: Ադրբեջանն, իր հերթին, նշում է, որ սահմանի բացումն ավելի կսրի իրավիճակը Հարավային Կովկասում, մասնավորապես՝ ավելի կլարի հայ-ադրբեջանական հարաբերությունները: Բացառո՞ւմ եք, որ իր դերի նվազման վտանգն Ադրբեջանին կստիպի Ղարաբաղի խնդիրը լուծել ռազմական եղանակով:
– Ադրբեջանը կփորձի խնդիրը ռազմական ճանապարհով լուծել ցանկացա՛ծ պարագայում: Ադրբեջանի անզիջում դիրքորոշումը Ղարաբաղյան հարցում, ի վերջո, ադրբեջանցիներին հանգեցնելու է այն մտքին, թե պետք է ուժով լուծեն խնդիրը: Ուժային տարբերակը, սակայն, անընդունելի է: Դա կլինի մեծ աղետ ոչ միայն մեր երկու երկրների, այլեւ տարածաշրջանի համար: Հուսով եմ` Ադրբեջանի ղեկավարությունն այնքան իմաստություն կունենա` նման բան չանելու, բայց ուզում եմ հատուկ նշել, որ ոչ միայն հայ-թուրքական կոնտեքստով իրենք կսկսեն պատերազմը կամ կուզենան սկսել այն: Եթե նկատել եք, մեր տարածաշրջանում միլիտարիզացիան սկսվեց հենց Ադրբեջանից: Սկսեցին զենք ձեռք բերել, զենքի տեսակներ արտադրել: Սա նշանակում է, որ մեծանում է Ղարաբաղի հարցն ուժային տարբերակով լուծելու հավանականությունը:
– Ի՞նչ հիմքով կարող է Ադրբեջանը փորձել խնդիրն ուժային տարբերակով լուծել, երբ կա ստորագրված Մայնդորֆյան հուշագիրը, որի կետերից մեկը բացառում էր խնդրի ռազմական լուծումը: Բացի դա` թե՛ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, թե՛ եվրոպական կառույցները, թե՛ գերտերությունները հրապարակայնորեն բացառել են խնդրի ռազմական լուծումը:
– Իմ կարծիքով, դա է զսպիչ օղակը: Այո՛, միջազգային հանրությունը պատերազմը չի ընդունի: Պատերազմի դեպքում միջազգային հանրությունը միանշանակ կբռնի Ղարաբաղի, Հայաստանի կողմը: Անցած տարվա Վրաստանի օգոստոսյան դեպքերը պետք է դաս դառնան բոլորի համար: Ի վերջո, ի՞նչ էր ուզում անել Սահակաշվիլին` ֆորմալ տեսակետից. ցանկանում էր վերականգնել իր երկրի տարածքային ամբողջականությունը: Բայց քանի որ ի՛նքը սկսեց ռազմական գործողությունները, դա է պատճառը, որ նրա ստացած աջակցությունն անհամեմատ փոքր էր, քան սպասում էինք բոլորս: Ռուսաստանն իր զորքով մտավ Վրաստանի տարածք (դա, միջազգային նորմերի տեսակետից, ահավոր մեծ հանցանք էր), բայց, քննադատելով հանդերձ, աշխարհը դա ընդունեց եւ ընկալեց: Մի շարք երկրներ անգամ այսօր դատապարտում են Վրաստանին: Ինչի՞ հետ է դա կապված: Սխալ առաջին` ռազմական գործողություններն առաջինը սկսեց Վրաստանը: Եթե Ադրբեջանը փորձի ինչ-որ ռազմական գործողություններ սկսել, դա կֆիքսվի միջազգային հանրության կողմից, ապա միանշանակ կարող եմ ասել` իրենք կհայտնվեն մեկուսացած վիճակում:
– Այդուհանդերձ, նշեցիք, որ Ադրբեջանը զենքի նոր տեսակներ է ձեռք բերում, անգամ սկսել է զենքի սեփական արտադրություն: Ռազմական բյուջեն էլ, ինչպես հայտնի է, տարեցտարի ավելացնում են: Այս առումով` ինչպե՞ս եք գնահատում Ադրբեջանի շանսերը` ուժային տարբերակով լուծել խնդիրը:
– Ճիշտն ասած, այսօր ես անգամ չեմ տեսնում Ադրբեջանի համար նման շանսեր: Ղարաբաղի բանակը բավական ուժեղ է, զարգացած, բայց մեր տրամաբանությունն Ադրբեջանի մեր գործընկերների հետ այս է` պետք է փորձենք լեզու գտնել: Օրինակ, եթե մեր իշխանությունները չեն կարողանում երկխոսել, ուրեմն` մենք պետք է ակտիվ աշխատենք: Ես չեմ պատկերացնում` ինչպե՞ս կարելի է չհասկանալ, որ խնդրի ռազմական լուծման գնալն ուղղակի աղետ է:
– Կարծում եք` կա՞ ադրբեջանցիների հետ շփման եզրեր գտնելու հավանականություն, ինչը կկարողանա բացառել պատերազմի տարբերակը եւ բացել խնդրի կարգավորման` գոնե տեսանելի հեռանկարը:
– Տեսեք. Վրաստանը շատ դինամիկ զարգանում էր: Չխաբենք ոչ մեկին. այն ներդրումները, որոնք մտնում էին Վրաստան վերջին երեք տարիներին, տասն անգամ ավելի էին, քան Ադրբեջան ու Հայաստան մտած ներդրումները միասին: Բայց Վրաստանի թույլ տված մեկ սխալը որքան ետ գցեց երկիրը: Այսօր անգամ Թուրքիան ու Ադրբեջանը չեն ծրագրում Վրաստանի տարածքով էներգետիկ եւ տրանսպորտային նոր ծրագրեր: Թուրքիան պլանավորում է էներգետիկ ծրագրեր Իրանի տարածքով: Նույնիսկ Հայաստանի տարածքի մասին կան զրույցներ: Ադրբեջանը ցանկանում է նավթն ու գազը դուրս բերել Ռուսաստանով: Հասկանո՞ւմ եք, մեկ սխալը բերեց նրան, որ Վրաստանն այլեւս գրավիչ չէ այնքան, որքան գրավիչ էր մեկ տարի առաջ: Ի՞նչ պետք է անեն Հայաստանն ու Ադրբեջանը: Հիշատակեցիք Մայնդորֆյան փաստաթուղթը, որն անցած տարի ստորագրվեց Մոսկվայում: Այնտեղ կա կետ` վստահության մթնոլորտ ստեղծելու մասին, որի շուրջ էլ պետք է սկսվի հայերի ու ադրբեջանցիների երկխոսությունը: Ի դեպ, հայ-թուրքական հասարակություններն ակտիվ են այս ուղղությամբ. վերջին 5-6 տարիներին կողմերի համար բավական լավ դաշտ ստեղծվեց, եւ դա է հիմքերից մեկը, որ Հայաստանի եւ Թուրքիայի ղեկավարները կարողանում են ակտիվ համագործակցել: Ադրբեջանի հետ այդ հարաբերությունները զրոյի են հասցված: Անգամ փորձագետներն են հազվադեպ շփվում: Առաջին գործուն քայլը կլինի այն, որ ադրբեջանցիները համագործակցեն Ղարաբաղի հայերի հետ, նաեւ Հայաստանի հասարակության հետ` ստեղծելու համար վստահության մթնոլորտ:
– Վերադառնալով սահմանի բացմանը` ո՞րն եք ավելի հավանական համարում` սկզբում կբացվի հայ-թուրքական սահմանը, հետո նոր կհաստատվեն դիվանագիտական հարաբերություննե՞ր, թե՞ հակառակը:
– Որքան ես եմ հասկանում, դեռ մի երեք ամիս առաջ միտումներն այնպիսին էին, որ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը կարող էր նախորդել սահմանների բացմանը: Թուրքիային, որպես առաջին քայլ, ավելի հեշտ է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել, հետո նոր բացել սահմանը. դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման դեմ Ադրբեջանը չի կարող որեւէ հակափաստարկ բերել, իսկ սահմանների բացումն, արդեն խոսեցինք, այլ է: Դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումն ինքնաբերաբար կբերի մի շարք կարեւոր հարցերի լուծման: Նախ` Ցեղասպանության հարցը պետք է տարանջատել քաղաքականությունից, դիվանագիտությունից: Ցեղասպանությունն ուսումնասիրող խմբերը պետք է բաղկացած լինեն պատմաբաններից:
– Չե՞ք կարծում, որ դա ծուղակ է` ստեղծել պատմաբանների հանձնաժողով, որը դեռ պետք է որոշի` եղե՞լ է ցեղասպանություն, թե՞ ոչ:
– Համաձայն եմ, մեզ համար դա եղելություն է, բայց ես պետք է տարանջատեի քաղաքական մոտեցումը պատմաբանների մոտեցումից: Մեր պատմաբաններն ասում են` դա անվիճելի է, ու ես կիսում եմ այդ կարծիքը: Բայց երբ խնդրին նայում եմ՝ որպես քաղաքագետ, ասում եմ, այո՛, կարելի է քաղաքական ինչ-որ քայլեր անել, չճնշել, չշտապեցնել Թուրքիային, որ վաղը կամ մյուս օր ընդունի ցեղասպանության փաստը: Ես կգերադասեի, որ սահմանը բացվեր, սկսեինք առեւտրով զբաղվել, մշակույթի ոլորտում համագործակցել, հետո` վստահության մթնոլորտ ստեղծելուց հետո, ճանաչեին ցեղասպանությունը: Քաղաքական մոտեցումը պետք է տարանջատել պատմաբանների պրոֆեսիոնալ մոտեցումից: Հիշենք, որ թուրք հասարակությունը 70-80 տարվա ընթացքում ընդհանրապես ինֆորմացված չէր: Վերջին մի քանի տարին է` նրանց փորձագետներն ուսումնասիրում են, շփվում, հոդվածներ փոխանակում: Եվ տեսնում ենք դինամիկան` թուրքական հասարակությունը կամաց-կամաց նեգրավվում է այս խնդրի մեջ: Թուրքիայում շատ են ազնիվ մարդիկ, եւ, վստահ եմ, որ շատ արագ թուրք հասարակությունը, փորձագետները որոշում կկայացնեն` ինչ է կատարվել իրականում 1915թ.: